વિપુલભાઈ લેખ [બાપીકા ઓરતા : વર્ણ ને વારસાની વાતડિયું] ખૂબ ગમ્યો. ફરીથી મારી પોતાની અસ્મિતા વિશે વિચારમાં પડી ગઈ. મને તો વળી એક વધારાની મથામણ પણ ખરી. મારી માતૃભાષા કચ્છી અને છતાં ય શૈક્ષણિક ભાષા ગુજરાતી. મારા મત પ્રમાણે આપણાં જેવાં ગુજરાતીઓ ઘણા બધા વારસાને લીધે જ આપણે જ્યાં વસ્યાં છે ત્યાં આનંદથી રહીએ છીએ. કદાચ તે દેશના સંસ્કારો સાથે એકમય નથી થઈ ગયાં, પણ એ દેશની અન્ય આતંકવાદીઓની જેમ બબૂરી હાલત નથી કરી કે નથી કદી એનું બૂરું ઈચ્છ્યું.

પેટલીકરે જે વાત પૂર્વ આફ્રિકાનાં ગુજરાતીઓ વિશે કહી હતી, એવી જ વાત કોઈ Western journalistએ ભારતીઓ વિશે કહી છે. એણે કહ્યું કે ‘હું ભારતમાં બંગાળીને મળ્યો, ગુજરાતી, પંજાબી, રાજસ્થાની વગેરેને મળ્યો, પણ હું કોઈ ભારતીયને ન મળી શક્યો.’

વળી [શાંતિ જેવાં] એવાં પણ લોકો હોય છે જે પોતાની અસ્મિતા કોઈ પણ વારસા સાથે ન જોડતાં ‘હું છું તે જ છું’ એ રીતે ઓળખતાં હોય છે. ત્યારે હું ભાટિયા, કચ્છી, ગુજરાતી, ભારતીય, જંગબારી, ટાન્ઝાનિયન, યુગાન્ડન, કેનિયન અને બ્રિટિશ – દરેક પ્રાંત કે દેશની અસ્મિતાના ઉચ્ચ ગુણોનાં પલ્લામાં બેસી, જ્યારે પણ મોકો મળે ત્યારે તેમની જયગાથા માણું છું અને બ્રિટિશપણામાં રાચું છું. 

સ્નેહ સહિત

ભદ્રા

સદાનંદબાબુની દીકરી સુધા હવે તો જો કે, ૬૦-૬૨ વર્ષની થઈ ગઈ હતી, પણ એ સમયના બંગાળના રિવાજ પ્રમાણે એનાં લગ્ન થયાં ત્યારે એની ઉંમર હતી બાર વર્ષ. લગ્નના માત્ર સાત દિવસ પછી એને પાછો પગ કરવા પિયર લઈ આવ્યાં એના બીજે-ત્રીજે દિવસે ઘરમાં રોકકળ મચી ગઈ. મા કલ્પાંત કરતાં બોલ્યે જતી હતી, ‘અરેરે, આ તે કેવું દુ:ખ આવી પડ્યું? જમાઈને એરુ આભડી ગયો. મારી સુધી વિધવા થઈ ગઈ. હવે શું થશે? બિચારી આખો જન્મારો કેમ કરીને કાઢશે?’

તે દિવસથી માંડીને આજ સુધી એ પિયરમાં જ રહી. ન કદી સાસરેથી કોઈએ એના ખબર પૂછ્યા કે ન કોઈ તેડું આવ્યું. લગ્નનું આખું પ્રકરણ એની જીવન કિતાબમાંથી ભૂંસાઈ ગયું. જો કે, આ ઘરે એને હૂંફ, લાગણી, માન-સન્માન બધું જ આપ્યું હતું. મા તો પંદરેક વર્ષ પહેલાં પરલોક સિધાવી ગઈ હતી પણ બાપુ, બે ભાઈઓ, ભાભીઓ અને એમનાં કલબલાટ કરતાં સંતાનોથી ભર્યા ભર્યા આ પરિવારમાં એનું વિશિષ્ટ સ્થાન હતું. એક સવારે રસોડાના કામમાં ગૂંથાયેલી સુધાને નાની ભાભીએ કહ્યું, ‘દીદી, તમને મળવા કોઈ મહેમાન આવ્યા છે તે બાપુ બેઠકખંડમાં બોલાવે છે.’

સુધાને આશ્ચર્ય થયું. ‘મને મળવા વળી કોણ આવે?’

એ બેઠકખંડમાં પહોંચી ત્યારે એને જોઈને ૫૦-૫૫ ની વયનો લાગતો પુરુષ ઊભો થઈને એને પગે લાગ્યો, ‘ભાભી, હું તમારો દિયર – વિપીન. તમારાં લગ્ન વખતે આઠેક વર્ષનો હોઈશ. ઓળખાણ પડે છે?’

સુધાના ચહેરા પર સખ્તાઈ આવી ગઈ, ‘ના, હું તમને નથી ઓળખતી.’

સદાનંદબાબુએ કહ્યું, ‘વિપીનબાબુ કહેવા અવ્યા છે કે, એમને હવે બાપ-દાદાના વખતનો બંગલો વેચી દેવો છે. મિલકતની વહેંચણી કાયદેસર રીતે ત્રણ ભાગે થશે. એ બંને ભાઈઓનો એક એક ભાગ અને જમાઈબાબુની એક માત્ર વારસ તરીકે તારો ત્રીજો ભાગ.’

‘બાપુ, મને આવી બધી ભાગ-લાગની વાતમાં કંઈ રસ નથી. વળી જે કદી મારું હતું જ નહીં એ ઘરમાંથી હું હિસ્સો શી રીતે લઈ શકું? મારે હજી ઘણું કામ પડ્યું છે. હું જાઉં?’ વિપીન એકદમ ઊભો થઈ ગયો. બે હાથ જોડીને કહેવા લાગ્યો, ‘ભાભી, તમે ખૂબ મહાન છો. બાકી આટલી સહજતાથી પોતાના હિસ્સાનો મોહ કોઈ કેવી રીતે ત્યાગી શકે? પણ મારી એક વિનંતી છે. એક વખત તકલીફ લઈને તમારે ગામ તો આવવું જ પડશે.’

‘શા માટે?’

‘અમારા બે ભાઈઓના હક્કમાં તમે તમારો ભાગ જતો કરો છો એવા લખાણ પર કોર્ટમાં આવીને વકીલની રૂબરૂ સહી કરી આપવી પડશે.’ ‘એમાં મારી ના નથી. જે કંઈ કરવું ઘટે એ કરીને મારે આ બધામાંથી મુક્તિ જોઈએ છે. મને આવી બધી ઝંઝટ નથી ફાવતી. પણ હા, હું બાપુ સાથે ત્યાં આવું ત્યારે બંગલો જોવાની મારી ઇચ્છા છે. બતાવશો ને?’ વિપીન તરત બોલ્યો, ‘જરૂર તમને બંગલે લઈ જઈશ ભાભી, પણ હવે એમાં જોવા જેવું કંઈ રહ્યું નથી. સાવ ખંડેર થઈ ગયું છે. ત્યાં રહી શકાય એમ પણ ન હોવાથી અમે બંને ભાઈઓએ ભાડાનાં ઘર લીધાં છે.’

વિપીનના ગયા પછી સુધાની મન:સ્થિતિ ડામાડોળ થઈ ગઈ. પચાસ વર્ષોનો દીર્ઘ કાળખંડ વટાવી એ બાર વર્ષની કિશોરી નવવધૂના સ્વાંગમાં શ્વસુરગૃહે પહોંચી ગઈ. જો કે, આજે તો હવે પતિનો ચહેરો પણ યાદ નહોતો. હતી તો માત્ર એક સુમધુર સ્મૃતિ. વિશાળ બંગલાના એક ઓરડાની બારી પાસે બાર ને પંદર વર્ષનાં કિશોર-કિશોરી કે જે બે દિવસ પહેલાં પતિ-પત્ની બન્યાં છે, એ બંને બેઠાં છે. બારીની બહાર આંબા અને ફણસનાં વૃક્ષો ઝૂમી રહ્યાં છે. કિશોર કહે છે, ‘બધાં ભલે કહે કે, ફણસ કરતાં કેરીનો સ્વાદ વધુ સારો પણ મને તો ફણસ જ બહુ ભાવે. તને શું વધારે ભાવે?’

છોકરી શરમાઈને કહે છે, ‘કેરી’.

બીજે દિવસે કિશોર બધાંથી છુપાવીને બે પાકી કેરી લઈ આવીને કિશોરીને કહે છે – ‘જલદી જલદી ખાઈ લે, નહીંતર કોઈ જોઈ જશે ને બધાં આપણી મજાક ઉડાવશે.’ સુધાને સમજાયું નહીં કે વર્ષો પહેલાંની આ યાદથી આજે ય એની આંખો ભીની કેમ થઈ ગઈ? વિપીન ગાડી લઈને સ્ટેશને લેવા આવ્યો હતો. ‘ચાલો, પહેલાં તમને એક સારી હોટેલમાં લઈ જાઉં. ચા-નાસ્તો કરો અને ફ્રેશ થઈ જાવ. કોર્ટના સમયને હજી વાર છે.’

‘સૌથી પહેલાં મારે બંગલો જોવા જવું છે.’ સદાનંદબાબુને સુધાની આ ઉતાવળ સમજાઈ નહીં પણ એમણે ચૂપ રહેવાનું યોગ્ય માન્યું. પડું પડું થતા એક બંગલા પાસે ગાડી ઊભી રહી. પોતાની પાસેની ચાવીથી તાળું ખોલતાં વિપીને કહ્યું, ‘જોયું ભાભી, મેં કહ્યું હતું ને કે, બંગલામાં કંઈ જોવાલાયક રહ્યું નથી. બધા ઓરડા ખાલીખમ છે. બેસવા માટે એક ખુરશી સુધ્ધાં નથી.’ ‘વાંધો નહીં. હું એક વાર ઉપરના માળે આંટો મારી આવું. તમે બંને વાતો કરો. હું હમણાં આવું છું.’

ધૂળથી ભરેલા ઓરડા પાસે જઈને સુધાએ ઊંડો શ્વાસ લીધો. ધીમેથી બારી પાસે જઈ એણે બંધ બારીને ધક્કો માર્યો. જ્યાં બહાર નજર કરી ત્યાં એનું હૈયું એક થડકારો ચૂકી ગયું. ક્યાં ગયાં એ આંબા અને ફણસનાં ઝાડ? અહીં તો હતા માત્ર પથ્થરો અને માટીના ઢગલા. અચાનક એને પેલા કિશોરનો રમતિયાળ સ્વર સંભળાયો, ‘તને શું ભાવે? ફણસ કે કેરી?’ કિશોરની આપેલી કેરી જોવા સુધાએ પોતાના અડવા હાથ ઊંચા કરીને જોયું. હથેળી તો સાવ ખાલી હતી. એમાં કશું ય નહોતું. એને જોરમાં ડૂસકું આવ્યું. સાડલાના છેડાથી આંખો લૂછતી એ નીચે આવી અને બોલી, ‘ચાલો, મારે જે જોવું હતું એ જોવાઈ ગયું.’

કંઈ ન સમજાતાં સદાનંદબાબુ અને વિપીન એકમેકનાં મોઢાં જોઈ રહ્યા.

(સમરેશ મુજુમદારની બંગાળી વાર્તાને આધારે)        

સૌજન્ય : ભૂદાનમૂલક ગ્રામોદ્યોગપ્રધાન અહિંસક ક્રાંતિનું પાક્ષિક મુખપત્ર “ભૂમિપુત્ર”, 16 ઑક્ટોબર 2020

કૉલેજ શરૂ થવાનો સમય સવારના દસનો હોય અને માંડ ત્રીસ-બત્રીસ કિલોમીટરનું અંતર બસમાં કાપવાનું હોય, બસોની સારી સુવિધા હોય એ સંજોગોમાં ઘેરથી કલાકેક વહેલા નીકળીએ તો ચાલે. પણ સમાજશાસ્ત્રના વિષય સાથે એમ.એ.નો અભ્યાસ કરી રહેલી સોનલ સોલંકી સવારના છ વાગ્યે ઘેરથી નીકળી જતી. તેણે નડિયાદ પહોંચવાનું અને એ માટેની બસ કઠલાલથી પકડવાની. આ બંને નગર વચ્ચે માંડ ત્રીસેક કિલોમીટરનું અંતર. પણ સોનલનું ગામ નવા મુવાડા, જે ખરેખર તો ગામ નહીં, પણ છૂટાંછવાયાં ઘરોની વસાહત કહી શકાય. મુખ્ય માર્ગથી છ કિલોમીટરના અંતરે આવેલા પોતાના ઘરથી સડક પર પહોંચીને રીક્ષા પકડીને કઠલાલ જવા માટે તેણે ખેતરો ખૂંદીને આવવું પડે. આટલું ઓછું હોય એમ તેના એક પગે જન્મજાત ખોડ હોવાથી, ધીમી ચાલે તેણે ચાલવાનું. નવા મુવાડાથી કઠલાલ અને ત્યાંથી નડિયાદ પહોંચે એ પછી પણ નડિયાદના બસ સ્ટેશનથી પોતાની કૉલેજ આ રીતે જ ચાલતા જવાનું. તેના પિતાજી નાના ખેડૂત. સંતાનોમાં સોનલ સૌથી મોટી, એટલું જ નહીં, ઘરમાંથી કોઈ આટલે સુધી ભણ્યું જ નથી. આટલું ભણેલી યુવતીને પોતાના સમાજમાંથી યોગ્ય મૂરતિયો મળવો મુશ્કેલ. આમ છતાં, વિપરીતતાઓ સામે ઝઝૂમવાનો ભાર ન સોનલને કે ન તેના કોઈ કુટુંબીને. આ રીતે જ તેણે બી.એ.માં ફર્સ્ટ ક્લાસ મેળવેલો. આ વરસે લેવાયેલી એમ.એ.ની પરીક્ષામાં તો તેનો સમગ્ર સરદાર પટેલ (એસ.પી.) યુનિવર્સિટીમાં નંબર આવ્યો.

બીજો કિસ્સો નરગીસબાનુ નુરલ્લાહ ખલીફા નામની યુવતીનો. ઠાસરા તાલુકાના એક ગામની વતની નરગીસબાનુ પરણીને નડિયાદ આવી. તેના પિતા કમ્પાઉન્ડર હતા, તેથી ઘરમાં શિક્ષણનું વાતાવરણ ખરું. બી.એ. તેણે પિયરમાં કરેલું. નડિયાદમાં તેનો પતિ તનવીર ખલીફા રીક્ષાચાલક અને પત્નીથી તેનું ભણતર ઓછું. આમ છતાં, આ બાબતની તેને શરમ નહીં, બલકે ગૌરવ. પત્નીને આગળ અભ્યાસ કરવા માટે તેણે પરવાનગી જ નહીં, પ્રોત્સાહન આપ્યું અને નરગીસબાનુએ એમ.એ.નો અભ્યાસ શરૂ કર્યો. અંતિમ વર્ષની પરીક્ષા આવી ત્યારે નરગીસબાનુ સગર્ભા બની અને કૉલેજ આવવું મુશ્કેલ બન્યું. એવે સમયે તનવીર ખલીફા પોતાની રીક્ષામાં પત્નીને બેસાડીને કૉલેજ મૂકવા અને લેવા આવતો.

લૉક ડાઉન દરમિયાન પ્રસૂતિની પીડા ઉપડતાં નરગીસની પ્રસૂતિ ઘેર જ કરવી પડે, એવી સ્થિતિ આવી. તેનાં સાસુએ પ્રસૂતિ ઘેર કરાવી. નરગીસબાનુએ પુત્રને જન્મ આપ્યો. પહેલું સંતાન હોવાથી માતા તરીકે અનુભવ નહીં અને ત્રણ જ મહિનામાં યુનિવર્સિટીની પરીક્ષા આવી. પુત્રની સંભાળ સાસુ રાખતાં અને પત્નીને લેવા-મૂકવાની જવાબદારી પતિએ સંભાળી. નરગીસબાનુનો ઉત્સાહ પણ ઓછો નહોતો. સૌની મહેનત રંગ લાવી. નરગીસબાનુએ ગુજરાતી વિષય સાથે, યુનિવર્સિટીમાં ત્રીજો ક્રમાંક પ્રાપ્ત કર્યો.

પલક ઇમેન્યુઅલ ખ્રિસ્તીનો કિસ્સો સાવ જુદો છે. નડિયાદની જિલ્લા પંચાયતમાં જુનિયર ક્લાર્ક તરીકે નોકરી કરતી પલકે સ્નાતક થયા પછી સ્પર્ધાત્મક પરીક્ષા પાસ કરી હતી અને આ સરકારી નોકરી મેળવી હતી. કૌટુંબિક કારણોસર પિતાજી વતનમાં એકલા રહે અને નડિયાદમાં પલક પોતાની બહેનો અને માતા સાથે રહીને પિતા તરીકેની જવાબદારી સંભાળતી. સરકારી નોકરી મળી ગયા પછી ભણવાની શી જરૂર, એમ માનવાને બદલે તેણે એમ.એ.નો અભ્યાસ શરૂ કર્યો. કૉલેજ, નોકરી અને પરિવાર વચ્ચે સંતુલન જાળવ્યું. પરિણામ સમાજશાસ્ત્ર સાથે એમ.એ.ના અંતિમ વર્ષમાં સમગ્ર એસ.પી. યુનિવર્સિટીમાં ચૌદમો ક્રમાંક.

અહીં ઉલ્લેખેલા ત્રણ કિસ્સાઓ કેવળ નમૂનારૂપ છે. નડિયાદની યુ.ટી.એસ. મહિલા આર્ટ્સ કૉલેજની એક એક વિદ્યાર્થિનીઓ કેવળ વિદ્યાર્થિની નહીં, પણ જીવનસંઘર્ષની જીવતીજાગતી કથાઓ છે. આ કૉલેજના વિચક્ષણ આચાર્ય અને સમર્પિત શિક્ષકોએ આસપાસનાં ગામડાંઓમાં લોકસંપર્ક કેળવીને વિદ્યાર્થિનીઓને કૉલેજમાં આવતી કરી, તેની દસ્તાવેજી કથા ‘શિક્ષણ થકી સશક્તિકરણ’(સાર્થક પ્રકાશન)માં આલેખાઈ છે. એ પછીનું આ બીજા તબક્કાનું કાર્ય છે. એક વાર વિદ્યાર્થિનીઓ કૉલેજમાં આવતી થાય એ પછી તેને ઉત્તમ શિક્ષણ આપવું, એટલું જ નહીં, ફી ઉઘરાણી અને કૉલેજમાં ગેરહાજરી બાબતે કડક વલણ ધરાવતા સંચાલક બની રહેવાને બદલે વિદ્યાર્થિનીઓના હમદર્દ-હિતેચ્છુ બની રહેવાનો અભિગમ અહીંના સંચાલકોએ અપનાવ્યો છે.

આચાર્ય હસિત મહેતા

આ કૉલેજના પુસ્તકાલયમાં ઘોડિયું બંધાયેલું જોવા મળે. બાળક ઘોડિયામાં પોઢેલું હોય અને તેની માતા વિદ્યાર્થિની બનીને પરીક્ષા આપતી હોય, પોઢેલા બાળકની સંભાળ વિદ્યાર્થિનીની મા નહીં, પણ સાસુ રાખતી હોય એવાં દૃશ્યોની અહીં નવાઈ નથી. આ વર્ષે લૉકડાઉનને કારણે માર્ચ મહિનાથી કોલેજો બંધ હતી. એવામાં જુલાઇમાં અચાનક યુનિવર્સિટીની પરીક્ષા જાહેર થઇ. પૂરતી તૈયારીના અભાવે વિદ્યાર્થિનીઓ મૂંઝાઈ અને પરીક્ષા આપવા તૈયાર ન થઈ.

 અને તેમના સાથી પ્રાધ્યાપકોએ આયોજન ઘડી કાઢ્યું. સૌ પ્રથમ તો પ્રત્યેક વિદ્યાર્થિનીઓને ફોન દ્વારા વ્યક્તિગત અભ્યાસ કરાવવાનું શરૂ કરી દીધું. એ પછી ટીમ બનાવીને ત્રણ-ચાર વાહનોમાં પ્રાધ્યાપકો નીકળી પડ્યા. જુદા જુદા ગામડાંમાં નાનાં કેન્દ્ર  બનાવ્યાં. આ કેન્દ્રા પર થોડી છોકરીઓ ભેગી થતી અને પ્રાધ્યાપકો ત્યાં જઈને ભણાવતા. સરકારની માર્ગદર્શિકા અનુસાર વિદ્યાર્થિનીઓને કૉલેજમાં બોલાવી શકાય એમ હતું નહીં, પણ પ્રાધ્યાપકો વિદ્યાર્થિનીઓને ગામ જઈને ન ભણાવી શકે એવો નિયમ નહોતો. આથી પ્રાધ્યાપકો ગામડે ગામડે ફરી વળ્યા, વિદ્યાર્થિનીઓને અભ્યાસ કરાવ્યો. આ સહુનો ખંત અકલ્પનીય પરિણામ લાવ્યો. કૉલેજની પચાસેક વિદ્યાર્થિનીઓએ વિવિધ વિષયોમાં યુનિવર્સિટી કક્ષાએ અગ્રતાક્રમ પ્રાપ્ત કર્યો છે.

શહેરની નહીં, પણ મોટે ભાગે ગામડાંની, ગામડાંમાં ય મોટે ભાગે વંચિત-દલિત-લઘુમતી સમાજની, ઘણી બધી તો યુવતી નહીં, પણ સ્ત્રી એટલે કે યુવાન માતાઓએ આર્થિક, શારીરિક, સામાજિક વિપરીતતાઓ વચ્ચે ઝઝૂમીને એક અનોખો દાખલો બેસાડ્યો છે. તેમની આ સિદ્ધિ વ્યક્તિગત ઉપલબ્ધિ ઉપરાંત તેમનાં સાસરિયાં, પિયરિયાં, કૉલેજના સંચાલકો-પ્રાધ્યાપકો સહિત અનેકોની સહિયારી સિદ્ધિ છે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 26 ઑક્ટોબર 2020; પૃ. 09-10