આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિ ધરાવતા અગ્રણી સમાજશાસ્ત્રી અરવિન્દ મ. શાહનું સપ્ટેમ્બર ૭, ૨૦૨૦ના રોજ અવસાન થયું. સમાજશાસ્ત્રીય અભ્યાસમાં નવો ચીલો પાડનાર એમ.એન. શ્રીનિવાસ ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીમાંથી પાછા આવ્યા, ત્યાર પછી એ.એમ. શાહ તેમના પહેલા વિદ્યાર્થી હતા.

શાહસાહેબ દિલ્હી યુનિવર્સિટીની દિલ્હી સ્કૂલ ઑફ ઇકોનૉમિક્સમાં સમાજશાસ્ત્રના અધ્યાપક અને ઇન્ડિયન કાઉન્સિલ ઑફ સોશિયલ સાયન્સ રીસર્ચના ‘નેશનલ ફૅલો’ હતા. એકાદ દાયકા જેટલા સમય માટે તેમણે સુરતના સેન્ટર ફોર સોશિયલ સ્ટડીઝના અધ્યક્ષ તરીકેની જવાબદારી નિભાવી હતી. ત્યાર પહેલાં વડોદરાની મહારાજા સયાજીરાવ યુનિવર્સિટીમાં તે સમાજશાસ્ત્ર શીખવતા હતા.

જાણીતા સમાજશાસ્ત્રી – ઘનશ્યામ શાહે તેમને અંજલિ આપતાં લખ્યું છે કે એમ.એસ. યુનિવર્સિટીમાં ૧૯૫૯-૬૦નાં વર્ષોમાં શાહસાહેબ તેમના અધ્યાપક હતા અને સમાજશાસ્ત્રના આરંભિક પાઠ તેમની પાસેથી શીખવા મળ્યા હતા. ઘનશ્યામભાઈએ નોંધ્યા પ્રમાણે, એ.એમ. શાહ લિખિત ‘ધ હાઉસહોલ્ડ ડાયમેન્શન ઑફ ફૅમિલી ઇન ઇન્ડિયા’ અને ‘ધ ફૅમિલી ઇન ઇન્ડિયાઃ ક્રિટીકલ એસેઝ’ — એ બંને ભારતીય સમાજશાસ્ત્રને લગતાં તેમનાં અત્યંત મહત્ત્વનાં પુસ્તકો છે.

અંગ્રેજીમાં લખતા શાહસાહેબના કેટલાક લેખોના ગુજરાતી અનુવાદ વિવિધ અભ્યાસ સામયિકોમાં પ્રગટ થયા હતા. તેમના એવા અનુદિત લેખોનું પહેલું ગુજરાતી પુસ્તક ગયા વર્ષના અંત ભાગમાં સાર્થક પ્રકાશન દ્વારા પ્રકાશિત થયું. તેનું નામ હતુ, ‘આપણો સમાજઃ સમાજશાસ્ત્રના પરિપ્રેક્ષ્યમાં’.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 સપ્ટેમ્બર 2020; પૃ. 12

જે દેશની આબોહવામાં ભાષાલક્ષી આવો મંત્ર ગુંજતો હોય "ગુજરાતી સાંભળીએ, ગુજરાતી બોલીએ, ગુજરાતી વાંચીએ, ગુજરાતી લખીએ ને ગુજરાતી જીવીએ." અર્થાત્‌ જેની સર્વ પ્રજ્ઞાઓથી માંડી, શ્વાસ-પ્રાણ ગુજરાતી ભાષા પ્રદાન કરતી સરસ્વતીને સમર્પિત હોય, એવા યુનાઇટેડ કિંગ્ડમના જાગૃત  ભાષાસંવર્ધકોને વંદન કરતા પૂર્વે, ગઝલ ગુરુવર રાજેન્દ્ર શુક્લના શિષ્ય હોવાના નાતે, હું સ-વંદન એમનો ભાષાલક્ષી મત્લાનો આ એક શેર ટાંકી, આ આલેખનને શણગારીશ.

"તતત તોતડાતાં ભરે ડગ આ ભાષા,
અરવ આગવું વ્યાકરણ ક્યાં રચ્યું છે?
ગઝલ તો હજી આવવાની હવે છે,
હજી પૂરું, વાતાવરણ ક્યાં રચ્યું છે!”

                                         − રાજેન્દ્ર શુકલ

[ગુરુવરની ‘ગઝલસંહિતા’નું ‘સભર સુરાહી’ પુસ્તક; પૃ.105]

મંડળની ગઝલનો આ પ્રશ્નાર્થ એના યથાર્થ સાથે ખરેખર જ ગુજરાતમાં આજના ગુજરાતી ભાષાસાહિત્યનાં વાતાવરણને લાગુ પડે છે, કે જ્યાં ઝવેરચંદ મેઘાણી, રાજેન્દ્ર શાહ, બ.ક. ઠાકોરથી માંડી ઉમાશંકર જોષી જેવા અણિશુદ્ધ ભાષા આરાધકોના અભાવે આજે રાજેન્દ્રભાઈના ઉપરોક્ત કથનની વેદનાઓને પડઘાતી કરી દીધી છે. ત્યારે યુનાઇટેડ કિંગ્ડમનાં એ પરભાષીય વાતાવરણમાં ય  નિજ ભાષાકીય નાભિનાદ ગુંજને પ્રત્યેક ગુજરાતીમાં મંત્રસ્થ કરવાને પ્રતિજ્ઞારત એવા સમાધિસાધકો છેલ્લા પાંચ દાયકાઓથી અવિરત અથાક યજ્ઞ કરી રહ્યા છે. જેનો સારગર્ભ એમના જ સેવી પંચમ શુક્લના આ શેરમંત્રમાં આપણે પામી શકીશું.

"મિલન પળ અધૂરી કદી આવજો ના.
કશી બેસબૂરી કદી આવજો ના."

                                      − પંચમ શુક્લ

સાક્ષાત્‌ બ્રહ્મ-દર્શનની ઘડીઓને આનંદ ઉલ્લાસે ઉઘાડતો આ પંચમભાઈનો શેર જ એ અકાદમીના પૂર્ણ ધ્યેય-٘મિલન અને એની કબીરી સબૂરીની પ્રતીતિ કરાવે છે.

સગર્વ પંચમભાઈને એ સંકલ્પનો અધિકાર પણ છે જ, કે તેઓ છેલ્લાં પાંચ વરસથી અકાદમીના મૂર્ધન્ય સ્થાપક, સંવાહક અને માર્ગદર્શક એવા ગાંધીવાદી વિચારશૈલી ધરાવતા મૂલ્યનિષ્ઠ, નિર્ભીક પત્રકાર, કટાર તથા નિબંધ લેખક વિપુલ કલ્યાણીના શિષ્યપદે અકાદમીના દેશ વિદેશના પ્રચાર-પ્રસાર કાજે વેબસાઈટ અને ડિજીટલ માધ્યમનો સ-કુનેહ ઉપયોગ કરે છે. કારણ કે એ સ્વયં ઈલેક્ટ્રોનિક એન્જિનિયરીંગમાં ડોક્ટરેટ હોઈ, ત્યાં એન્જિનિયરીંગ અધ્યાપક તરીકે મેટ્રોપોલિટન યુનિવર્સિટી સંલગ્ન સેવાકર્મ સાધે છે.

જ્યારે આપણું ગુજરાત આ ભાષા સમૃદ્ધિ જાળવવા અનેકાનેક સરકારી બિન સરકારી માધ્યમોથી ભેખ ધરી રહ્યું છે, ત્યારે યુનાઇટેડ કિંગ્ડમમાં માતૃભાષાના એ પ્રથમ ઉદ્દગારની જ અમૃત વાણીલીલાના પર્વ પળેપળ ઉજવવાની અમીટ તરસ સીંચનાર કેટલાક જાગ્રત વીરોએ મુશાયરા પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા વિલાયતના લેન્કેશર પરગણામાં ઓઞણીસો પંચોતેરના ગાળામાં ‘ગુજરાતી રાઈટર્સ ગિલ્ડ’ની સ્થાપના કરી, પ્રવૃત્તિઓને યુરોપ સુધી વેગ આપ્યો. પછી લંડન ખાતે ‘ગુજરાતી સાહિત્ય સંઘ’નું નિર્માણ થયું. જે સમય જતાં ‘ગુજરાતી સાહિત્ય મંડળ’માં રૂપાંતરિત થયું. આ ચૈતન્ય પૂર્વે ઓગણીસસો ચોસેઠમાં ત્રણ ગુજરાતી શાળાઓએ અસંખ્ય શિક્ષકો તૈયાર કર્યા.

માતૃભાષા લેખનીની અનન્ય પિપાસાએ અનેક જાગ્રત લહિયાને લંડનના સામાયિક ‘ગુજરાત સમાચાર’, ‘ગરવી ગુજરાત’ અને 'નવ બ્રિટન’ વગેરેમાં દીપાવી ઝળહળતાં કર્યાં. પણ એમનાં ચૈતન્યને ભાષાના મોરપીંછ શણગાર ને મેઘધનુના સપ્તરંગી ઝબકારમાં સજાવવા કાજે કવિસંમેલનના પ્રણેતાઓએ ઓગણીસો સત્યોતેરમાં સૂર્યકાંત દવેના નિવાસ સ્થાને, કવિ ડાહ્યાભાઈ પટેલ, વિપુલ કલ્યાણી સહિત અનેક ભાષાભક્તોના કપાળે ‘ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી’ની સ્થાપનાનું ચંદન તીલક કર્યુ. જે હજી આજે સાડા ચાર દાયકાના ગાળામાં યે એઓની ભાષા સંસ્કૃતિ સાધનાભક્તિની દીવાનગીના કારણે એવું જ ઝળહળ મહેકે છે.

સંસ્થાકીય ઉપક્રમોને આગળ વધારતા પહેલાં, હું એ ભાષાઋણત્વની એક ઝલક જે મેં અનુભૂત કરી છે, એ વિશે સહેજ ફોડ પાડું કે જ્યારે તમે માતૃભાષા જ શ્વસતા હોય, ત્યારે એ સમાન જીવો વચ્ચે અપિરિચિતતાનો કે અંતરનો કોઇ અવકાશ ક્યાં ય રહેતો જ નથી. ડાહ્યાભાઈ પટેલને સદેહે હું સન્મુખ નથી થઈ શક્યો. પણ એમની કવિતાના આસ્વાદ ગ્રંથમાં મારો આસ્વાદ આલેખિત છે. તો એઓએ રચિત સત્યેશ્વર ગાંધીજી ફાઉન્ડેશનમાં પ્રતાપ પંડ્યા અને મોહનભાઈ બારોટની કૃપાઓથી અનેક વાર મેં મંચ શોભાવી શબ્દ પુષ્પો અર્પણ કર્યા છે. વિપુલભાઈને તો "નિરીક્ષક" સામાયિકમાં તથા અનેક અખબાર પત્રોમાં વાંચી ધન્યતા અનુભવી જ છે. જ્યારે પંચમભાઈ મારા વતન દાહોદના જ ગુરુવર રાજેન્દ્ર શુક્લના ઋષિવંશને શોભાવવા જ મિત્ર દિલીપભાઈ તથા રાજેશ્વરીબહેનનાં કૂળચરિત્રને અધ્યાત્મવાદથી શોભાવવા અવતર્યા હોવાથી જ, એમનું સાન્નિધ્ય અનેક અવસરે એમના આ શેર જેમ જ માણ્યું છે.

"શિખર પર ગોઠવી શૈયા ઉદિતની રાહ જોઉં છું.
ઘટાટોપે છો ઘેરાઉં તડિતની રાહ જોઉં છું. 

પ્રતિ ક્ષણ પુષ્પ જેવી પલ્લવિત આશા નિરાશાઓ,
સતત સમભાવ રાખી સંભવિતની રાહ જોઉં છું.”

                                                         − પંચમ શુક્લ

જનમજાત જ અધ્યાત્મના શિખરે ઉદિતની રાહ જોતાં, હરેક સહ સમભાવ દાખવનાર પંચમભાઈએ એમનું સાહિત્યસર્જન કર્મ તથા સેવાકર્મ સંભવિત શૈલીમાં નહીં, પણ સંકલ્પની શ્રદ્ધેય શૈલીમાં જ સિદ્ધ કર્યું છે. એથી જ એઓ યુનાઇટેડ કિંગ્ડમનિવાસી હોવા છતાં, ‘નવનીત સમર્પણ’, ‘શબ્દ સૃષ્ટિ’, ‘કવિલોક’, ‘કવિતા’ એવા” અગણિત સુપ્રસિદ્ધ ગણનાપાત્ર ગુજરાતી સામાયિકોમાં યુનાઇટેડ કિંગ્ડમની અકાદમીને ઝળહળાવી રહ્યાં છે.

અકાદમીના ભેખધારીઓ રાજકીય લક્ષણા દાખવ્યા વિના, એકત્વના જ એકલક્ષી તારે વણાઈ, વિપુલભાઈના નેજા હેઠળ સાહિત્ય સંસ્કૃતિ તથા કલા ઉન્નતિના જે સંયોજનો કરે છે, એ અકલ્પનીય છે. કવિ સંમેલન, સાહિત્યિક સેમિનાર, લિટરેરી ફેસ્ટીવલ, પુસ્તકમેળા, બહુવિધ વ્યાખ્યાન આયોજન, ચર્ચાઓ, નૃત્ય સંગીત તથા ચિત્રકામને ય પ્રાધાન્ય આપવામાં એ ગૌરવ અનુભવે છે. વિપુલભાઈની વિલક્ષણ ચૈતન્ય દ્રષ્ટિને કારણે, એમણે 1995થી સ્થાપેલ “ઓપિનિયન" મેગેઝીનને કારણે અનેકવિધ દેશોના બુદ્ધિજીવી સર્જકોના સર્જનાત્મક વિચારોની આપ-લે એ ક્રાંતિ જગાવી છે. વાણી વિચારની અવકાશી મોકળાશને જગવનાર આ સર્જકના ઐતિહાસિક કતૃત્વે ગુજરાતી લેક્સિકોનની સામગ્રીના પ્રચાર અને પ્રસારને જે વેગ દીધો છે, એ અતૂલ્ય છે. તો એમની વિચાર પ્રધાન લેખનીઓ પણ ગુજરાતી ડાયસ્પોરા સાહિત્યમાં સુવર્ણ અક્ષરે અંકિત જ છે.

અંતે, આ સાહિત્ય અકાદમીને મારી સલામી દેતા એ જ કહીશ કે પંચમ શુક્લના આ શેરની જેમ મા સરસ્વતીનાં શરણમાં સર્વ સમર્પિત કબૂલાત સાથે નિસ્વાર્થ નિજાનંદી ભાષાઅર્ચન કરતા આ ભક્તોને  ઈશ્વર જોરે કલમ ઔર જ્યિયાદા દે. 

"તમે સનાતન લીલાં ભગવન.
અમે વિનાશી ટીલાં ભગવન.
તમે અગોચર પાવડી,
અમે રગશિયા ચીલા ભગવન."

પંચમભાઈ, આપની આ ઈશ્વરીય વંદના શીશે ચડાવતા એટલું જરૂર કહીશ કે તમે સૌએ ભાલે જે ભાષાભક્તિ-તિલક કર્યાં છે, એ અવિનાશી છે જ અને અવિરત અવિનાશી રહેશે જ. કારણ કે તમે જે સરસ્વતીને સાધો છો, એની પાસે તમારા શેર જેમ જ ક્યાં કૈં  બિન જરૂરી માગો છો?

"અમર્યાદ દૂરી કે બેહદ નિકટતા,
કશું બિન જરૂરી કદી આવજો ના."

એ/3 અભિલાષા ફ્લેટ, પારિજાત સોસાયટી પાસે, ફતેહપુરા, પાલડી અમદાવાદ.  380 007

સૌજન્ય : “તોફાની તાંડવ” દૈનિક, અમદાવાદ : તંત્રી – જિગર ઠકકર; 10 સપ્ટેમ્બર 2020

તિર્યકી

લખીમપુર-ખીરી. પૂછશો નહીં ક્યાં આવ્યું. આપણા દેશમાં જ, ઉત્તરપ્રદેશ નામના ઉત્તમ પ્રદેશમાં, જ્યાં કાયદો-વ્યવસ્થા શ્રેષ્ઠ. એમાં જ તો એક મંદિરના નિર્માણ પ્રસંગે કહેવાયું, કે નવા ભારતનો ઉદય થઈ રહ્યો છે. સાંભળેલું એ બધું ? નવું ભારત, સર્વોત્તમ ભારત.

બસ, આ દિવ્ય અને ભવ્ય સ્થળે ત્રણ વર્ષની એક બાળકીની બળાત્કાર બાદ હત્યા કરવામાં આવી. પ્રજા અહીંની ધર્મનિષ્ઠ. બાળકીનું શબ જોઈ તરત ને તરત આંખો બંધ કરી રામનામસ્મરણમાં ડૂબી જાય એવી. નેતા અહીંના સમર્થ રક્ષક. સહુને વહેંચે પ્રાર્થના-પુસ્તિકા. ક્યાંક રજતતુલા, અને ક્યાંક સુવર્ણતુલામાં તોલાય મહાન નેતાઓ. સહુ ભગવત્‌ તુલ્ય. હવે ભગવાન તો ત્રાજવામાં બેસે નહીં, એટલે પ્રતિનિધિઓ રવાના કરે પ્રજામાં. પ્રજા સમજું અને ધાર્મિક, સત્યપરાયણ અને પવિત્ર, એટલે પ્રતિનિધિઓ માટે પંડનાં પાથરણાં કરે. આટલા અદ્‌ભુત વાતાવરણમાં કોણ પ્રચાર કરે છે કે હિંસક વૃત્તિઓ આપણા સમાજમાં વધતી જાય છે? એમને દેખાતું નથી, કે જ્યારથી મંદિરનિર્માણની પ્રવૃત્તિએ વેગ પકડ્યો છે, ત્યારથી સર્વત્ર અગરબત્તીની સુવાસ ફેલાતી રહે છે ? કોઈએ અગરબત્તી ન પેટાવી હોય તોપણ આ સુવાસ ફેલાય તે ચમત્કાર વિના શક્ય છે ? અરે, એટલું તો ઠીક, તમે હવામાં જ બધું સાંભળી શકશો, ભજન, ભક્તિસ્તોત્ર, નામજપન અને જયજયકાર. તમારામાં આસ્થા જોઈએ, ભક્તિભાવનો પ્રભાવ જોઈએ, તમારો દેશ સર્વોત્તમ છે, એવી દૃઢ માન્યતા જોઈએ. આવો દેશપ્રેમ હોય ત્યારે જ તો વિકાસ શક્ય છે. એમાં બાળકીઓ જરૂરી નથી અલબત્ત, એક અહિંસક અને ધર્મભાવના માટે મરી ફીટનારા દેશ તરીકે એક પણ બાળકીની ક્રૂરહત્યા થાય એ અયોગ્ય જ ગણાય છતાં એમનું પૃથ્વી પર હોવું અનિવાર્ય નથી. એ ન હોય તો કંઈ ફરક?

– તો મુદ્દો હતો ધાર્મિક સદ્‌ભાવનો, જે ભવ્ય મંદિરની રચના બાદ આકાર પામ્યો જ છે, એમાં બેમત નથી. અને આમ જુઓ તો રાક્ષસો રામરાજ્યમાં ક્યાં નહોતા ? એ હોય ત્યારે જ તો અધર્મની ખબર પડે, દુરાચારની વ્યાખ્યા મળે, દુષ્કર્મ એટલે શું, એની સમજ પડે. એ ન હોય તો પ્રભુને સંહારની તક ક્યાંથી મળવાની ? ધર્મની સ્થાપના માટે અધર્મનું હોવું આવશ્યક છે, જો ધર્મ સ્થપાયેલો જ હોય, તો સંતો, સદ્‌ગુરુઓ અને ધાર્મિક આગેવાનો કરશે શું ?

દેશમાં બાળકીઓ અને કન્યાઓને ભયાનક અન્યાય થઈ રહ્યો છે, અને એમની હયાતી જોખમમાં છે એમ લાગે છે તમને ? બનતું હશે ક્યાંક-ક્યાંક. ઉત્તરપ્રદેશ કુખ્યાત છે આ બાબતે એમ કહો છો ? તે જ્યાં ધર્મરાજ્યની સંભાવના હોય ત્યાં જ પહેલાં દુરાચાર હોયને? એનાથી અકળાઈને જ તો સદ્‌તત્ત્વો અનિષ્ટ પર વિજય મેળવવા તત્પર થશે. આ જે બનતું આવ્યું છે, ત્રણ વર્ષની કે છ વર્ષની, કે બાર વર્ષની બાળકીઓ સાથે, એ હજી વધારે બનશે. ક્રૂરતા અને દુરાચાર જ્યારે પરાકાષ્ઠાએ પહોંચશે, ત્યારે જ એનો સંહાર શક્ય બનશે. આ અંગત અર્થઘટન નથી. જુઓ પ્રાચીન ઇતિહાસ. કાયમ એ પ્રમાણે જ થયું છે.

– અને હજી તો શાપ આપવાનો અભ્યાસક્રમ કોઈ વિદ્યાપીઠમાં દાખલ થયો નથી. એ હજી પ્રારંભની અવસ્થામાં છે અને એના માર્ગદર્શકોની શોધ સમસ્ત દેશમાં ચાલે છે. જોજો, એ પણ મળી આવશે. શાપ દેવાનો શાસ્ત્રીય તાલીમવર્ગ ચાલુ થશે, પછી સર્વ બાળકીઓનાં માતાપિતાને એ દિશામાં દીક્ષિત કરવામાં આવશે. ખર્ચ રાજ્ય સરકાર માથે લેશે. આટલું તો નક્કી થયું જ છે. બાળકીઓ પર અત્યાચાર ગુજારનાર તમામને એનાં સ્વજનો શાપ આપી શકશે, કાયદેસર. એમાં દોષિતોને વિકલાંગ બનાવી શકાશે. એમનું રાખમાં રૂપાંતર થઈ શકશે અને એમને પશુપક્ષીમાં પણ પલટી શકાશે. શક્યતાઓનો સઘન અભ્યાસ ચાલુ છે. પાઠ્યપુસ્તકો તૈયાર થઈ રહ્યાં છે. પછી જોજો, કેવું કલ્યાણરાજ્ય આવે છે, તે!

જરાક ખમો …

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 સપ્ટેમ્બર 2020; પૃ. 16