આજે પલાંઠી વાળી તો
તમે આવી બેઠા મારામાં
હું બેસું છું તો
મારું ખોળિયું તમે પહેરી લો છો
દાઢી કરું છું
તો રેઝર તમારી દાઢી પર
ફરતું હોય છે
આમ પરાણે મારા પર છવાઈ
રહેવાનો કોઈ અર્થ છે?
મારા ગળામાં આવીને
તમે ખાંસો તે સારું નથી
કારણ ડોકટર ગોળી
મને ગળાવે છે
મારા પગમાં પગ નાખીને
બેસો તો
ક્યાં સુધી હું
તમને જ ચાલ્યા કરીશ તે કહેશો?
મારે બદલે તમે જ જીવવાના હો તો મારે ક્યાં જીવવું?
ત્યાં મારી ખાંસી
મારા દીકરામાંથી ઊઠે છે…
0
e.mail : ravindra21111946@gmail.com
= = = = આજની આ ૨૧ જૂન એક બીજું સત્ય એ ચીંધી રહી છે કે મનુષ્યસરજિત આવા આવા સર્જનશીલ અને શોધ-સંશોધનને વરેલા તેમ જ એટલા જ વિચારચિન્તલશીલ આવિષ્કારો જ કોઈપણ અનર્થને ભગાડી શકે છે = = = =
કોરોના જાણે એક નાનકડા બીજમાંથી ઝડપ ઝડપમાં ફાલીને વિકસેલા બિહામણા મોટા ઝાડ સમું ધૂણે છે; બબડે છે, માણસ ગંધાય, માણસ ખાઉં … ૨૦૧૯ના ડિસેમ્બરથી આછોપાતળો શરૂ થયેલો અને ૨૦૨૦ના પ્રારમ્ભથી રીતસરનો મંડાયેલો એ આજે જૂનની ૨૧-મીએ કેટલો તો વકર્યો છે એ તો હવે આપણા સૌના અનુભવની વાત છે. આ મહામારી પોતે જ ઠરીઠામપણે જિવાતા જીવનમાં જનમેલી એક મહામોટી અસંગતિ છે, ઍબ્સર્ડિટી છે, અનર્થ છે.
પણ જુઓ, એ અસંગતિ, એ ઍબ્સર્ડિટી કે એ અનર્થની સામે કશોક માતબર સંગીન બલકે અપરાજેય અર્થ રચવાને દુનિયા આખી મચી પડી છે.
વિજ્ઞાનીઓ રસી કે દવાના સંશોધનમાં ગરકાવ છે. સાહિત્યકારો અવનવું સરજી રહ્યા છે. સંગીતકારો, ચિત્રકારો અને કલામાત્ર સાથે જોડાયેલા રસિયાઓ, સૌ, એ અસંગતિને નષ્ટ કરવા પોતાનાથી થાય એટલી કોશિશ કરી રહ્યા છે.
જુઓને, આજનો દિવસ ૨૧ જૂન કેટલી બધી સુસંગત અને અર્થપૂર્ણ વસ્તુઓ લઈને આવ્યો છે. દીકરીએ યાદ કરાવ્યું કે આજે ફાધર્સ ડે છે. કેટલી સારી વાત. આજે વિશ્વ-યોગ દિવસ છે. ભોગગ્રસ્ત પ્રવર્તમાન કે કશી પણ ગતકાલીન સભ્યતાને જીવન-સંતુલનનો રાહ દર્શાવતી યોગવિદ્યા પોતે જ એક મહિમાવન્ત અર્થ છે. આજે સૂર્યગ્રહણ થવાનું છે. રોજ સવારે બે-ત્રણ મિત્રો મને good morning-નું અભિવાદન સ-ચિત્ર મોકલે છે. હું એમને વળતું ‘સુપ્રભાતમ્’ લગભગ દરેક દિવસે લખી મોકલું છું. આજે એમાંના એક મિત્રે મને સૂર્યગ્રહણ વિશેની ઋગ્વેદની ઉક્તિ મોકલી : O Sun ! When you are blocked by the one whom you gifted your own light (moon), then earth gets scared by sudden darkness : ( Rig Veda : 5. 40. 5, 5, 40.9 ). હું ખુશ થઈ ગયો કેમ કે આ વીગતની મને ખબર ન્હૉતી. મને થયું, ઋગ્વેદકારની વાત સૂર્ય માટે સાચી છે એટલી જ માણસો માટે પણ સાચી છે. જેને પ્રકાશિત કર્યો હોય તે જ તમારું ગ્રહણ કરી દે ! એ પણ જીવનની ઓછી અસંગતતા છે? અરે, એથી સ્તો વૅરઝૅર અને જીવનના હર કોઈ ક્ષેત્રે રાજકારણ સરજાય છે, જે પછી વિષવેલની જેમ પાંગરે છે …
હું આજની આ ૨૧ જૂન કેટલી તો સુસંગત છે એની વાત કરતો’તો. આજે મારી પુત્રવધૂ પાયલ પૂર્વરાગે અમને ફૅમિલી ગ્રૂપને ગાંધીજીને પ્રિય ભજન ‘વૈષ્ણવ જન તો એને કહીએ …’ મોકલ્યું. એ ક્લિપની વિશેષતા એ છે કે એ ભજનને ૧૨૪ દેશના કલાકારોએ ગાયું છે ! એવા કલાકારો કે જેઓને ગુજરાતી ભાષાની સીધી જાણકારી નથી કે નથી તેઓ આના સર્જક આપણા સૌને વ્હાલા નરસૈંયાને જાણે છે. એટલું જ નહીં, કદાચ ન તો તેઓ હિન્દુ છે કે કદાચ ન તો તેઓ વૈષ્ણવધર્મને કે કોઈ વૈષ્ણવને ઓળખે છે. દેશ-વિદેશ, ધર્મ-પરધર્મ, કે નાતજાત કે કશાપણ ભેદનો આથી થયેલો ‘નાશ’ મને રોમાંચિત કરી ગયો, મારા મનને ગદ્ ગદ્ કરી ગયો. આનન્દભરી સજળ આંખે મેં આ ક્લિપને મારા મિત્રો પ્રતિ વ્હૅતી કરી દીધી. ત્યાં તો મને ‘અસ્તિત્વદર્શન’-ના કર્દમ આચાર્ય અને તેમના સાથી તેમ જ મારા મિત્ર વિશ્વમિત્ર દ્રુપદે યાદ દેવરાવી કે આજે સાર્ત્રનો જન્મદિવસ છે. એમણે ‘શબ્દ એવમ્ ચિન્તન કી કલાત્મક અભિવ્યક્તિ’ નામની એમની YuTube -સંલગ્ન ચૅનલ પર સાર્ત્રને વિશેનો એમનો વાર્તાલાપ આજે રી-રીલિઝ પણ કર્યો … સાર્ત્રે કરેલી વાત કે જીવનમાં બસ, સત છે અને શૂન્યતા છે. એથી અદકેરી શી હોઈ શકે જીવનવાસ્તવિકતા?
કોરોનાના પ્રતાપે એક સત્ય એ પુરવાર થઈ રહ્યું છે કે અનર્થોના પૂર્ણ સ્વરૂપના સાક્ષાત્કાર પછી જ અર્થને માટેની શોધ શરૂ થાય છે. પણ આજની આ ૨૧ જૂન એક બીજું સત્ય એ ચીંધી રહી છે કે મનુષ્યસરજિત આવા આવા સર્જનશીલ અને શોધ-સંશોધનને વરેલા તેમ જ એટલા જ વિચારચિન્તલશીલ આવિષ્કારો જ કોઈ પણ અનર્થને ભગાડી શકે છે. કોરોના જો મહામારી છે તો એની સામેનો આ વૈશ્વિક જંગ વિશ્વયુદ્ધો પછીનો મહા બલિષ્ઠ જંગ છે. જો કે એ જંગ નિ:શસ્ત્ર છે. આપણે ભલે બોલીએ કે ‘હું છું કોરોના-વૉરિયર’ પણ સાથોસાથ, આપણે એ યાદ રાખવું જોઈશે કે આપણી વૉર જુદા પ્રકારની છે. વૉર છે ખરી પણ તમામ અનર્થો સામે છે અને તેની ભૂમિકા હમેશાં માનવીય સર્જકતા છે, નહીં હોય તો હોવી જોઈશે … કેમ કે આ તો દેખીતાં શસ્ત્રો વિનાનું અને માત્ર આત્મબળે લડવાનું યુદ્ધ છે … એનાં ખરાં કારગત શસ્ત્રો તો આપણી અંદર પડેલાં છે … લડવાનું પણ, સમજીએ તો, જાત જોડે જ છે …
= = =
(June 21. 2020: Ahmedabad)
વિશ્વના ૧૨૪ કલાકરોએ ગાયેલા 'વૈષ્ણવજન તો…' માટે આ link પર જાઓ :
ભારત અને નેપાળ વચ્ચે જે તણખા ઝર્યા છે, એમાં ચીનનું દેખીતું યોગદાન નથી પણ ચીન અહીં અંગારાને તેજ બનાવવા ફૂંક મારે છે એ સમજી લેવું જરૂરી છે
નેપાળને ભારત સામે જબરું વાકું પડ્યું છે, ચીનની આડોડાઇમાં નેપાળના કૂદકા એ બળતામાં ઘી હોમવાનું કામ કરી રહ્યા છે. ભારત અને નેપાળ વચ્ચે અંદાજે ૬,૦૦૦ નદીઓ વહે છે જે સીમાઓ નક્કી કરવામાં ચાવીરૂપ છે. રાજકીય દ્રષ્ટિએ કાલાપાની અને લિપુલેખ ક્ષેત્રની સીમાએ નકશાનો વિવાદ ચાલતો હતો અને તાજા સમાચાર મુજબ વિવાદી નકશાને નેપાળનાં રાષ્ટ્રપતિએ મંજૂરી આપી દીધી છે. આ પગલે 395 કિલોમીટર વિસ્તાર જે ભારતનો છે તે નેપાળે પોતાને હિસ્સે ગણાવ્યો છે. આ હિમાલયી રાજ્યનાં નકશામાં પરિવર્તન કાયદેસર રીતે લાગુ થઇ ગયું છે. અત્યાર સુધી તો ભારતે નેપાળનાં આવા બધા ચાળાને એકતરફી ગણાવ્યા છે.
અત્યારે જે રીતે સરહદે તંગ માહોલ છે તે જોતા લાગે છે કે હવે ભારત નેપાળના સંબંધો વધુ બગડશે એ નક્કી છે. નેપાળની સરહદ પાસે ભારતે એક રસ્તો બનાવ્યો જે કૈલાસ માનસરોવરની યાત્રાને ધ્યાનમાં રાખીને બનાવાયો હતો અને તે ચીનની સરહદને અડી જાય છે. નેપાળને ને આ ન ગમ્યું કારણ કે તેમના મતે આ જમીન તેમની છે. આ રસ્તાનું ઉદ્ઘાટન થયું ત્યારથી નેપાળે એ પ્રદેશમાં પોલીસ ટૂકડીઓને તૈનાત કરી, ભારતીય એલચીને કઠમાંડુ બોલાવ્યા અને નકશો બદલવાની તજવીજ પણ શરૂ કરી દીધી. આ તરફ ભારતે વાટાઘાટો કરવાની તૈયારી બતાડી પણ નેપાળ માટે આ મુદ્દો કેટલો તાકીદનો છે તે સમજવાની કોઇ પણ તસ્દી ન લીધી. બલકે ભારતે તો કહ્યું કે કોરોના વાઇરસનાં રોગચાળાનો પ્રશ્ન પતશે પછી તે નેપાળ સાથે આ અંગે વાત કરશે. હવે વાટાઘાટો સુધી પહોંચે તે પહેલાં તો નેપાળ પોલીસે સીતામઢીમાં ગોળીબાર કર્યો અને ચાર ભારતીયોને તેમાં ઇજા થઇ, તેમાંથી એકનું મોત થયું.
હવે જો તમને એમ લાગતું હોય કે નેપાળને અચાનક જ પોતાની જમીનને મામલે આ કરવાનું સુજ્યું તો એક સ્પષ્ટતા એ કે નેવુંના દાયકાથી લિપુલેખ, કાલાપાની, લિમ્પિયાધુરા જે ઉત્તરાખંડમાં પડે છે તેને નેપાળ પોતાના જ પ્રદેશો માને છે. ૨૦૧૯નાં નવેમ્બરમાં પણ સરકારને કઠમાંડુનાં વાંધાવચકાથી વાકેફ કરાઇ હતી, પણ નેપાળે જ્યારે બૅક ઑફ ઇન્ડિયા કેમ્પેઇન ચલાવ્યું તો ભારતને નવાઇ લાગી. પરંતુ ભારતને નવાઇ ન લાગવી જોઇએ કારણ કે, એક તો આ મુદ્દો નવો નથી, નેપાળનાં આંતરિક રાજકારણ સમજનારને ખ્યાલ આવવો જોઇએ કે ભારતનું આ પગલું નેપાળી વડાપ્રધાન ઓલીના સ્થાનને હચમચાવી નાખનારું સાબિત થાય અને તે પોતાનું સ્થાન મજબૂત બનાવવા, પોતાનું જોર બતાડવા દાંત તો કચકચાવશે જ.
નેપાળની વિદેશ નીતિ એક રાજકીય ખેલ બની ચૂકી છે. ભારત અને નેપાળ વચ્ચેનો આ વિવાદ ગમે ત્યારે મોટું સ્વરૂપ પકડશે તે આ બંન્ને દેશોનાં સમીકરણોનો અભ્યાસ કરનારને ખબર જ હતી. ભારતીય રસ્તો રાતોરાત નહોતો બનાવાયો અને નેપાળ સરકારને પણ પરિસ્થિતિની જાણ હતી. કાશ્મીરમાં 370ની કલમ હટાવાઇ ત્યારે ભારતે પોતાનો નવો રાજકીય નકશો જાહેર કર્યો અને તેમાં પણ એ પ્રદેશો હતા જેને નેપાળ પોતાનાં ગણાવે છે. અત્યાર સુધી ગણગણાટ કરીને ચૂપ રહેનારી નેપાળી સત્તાએ આ વખતે અધિકૃત રીતે ઘોંઘાટ કર્યો જેનાં પરિણામ આપણે નેપાળમાં ચાલતા ભારત વિરોધ રૂપે જોઇ રહ્યા છીએ. ઓલી માટે આ મુદ્દો પોતાનું સ્થાન મજબૂત કરવાનો આધાર બની ગયો અને તેણે પણ રાષ્ટ્રવાદ પર રાજકારણ રમવાનું નક્કી કર્યું. ઓલીની નિષ્ફળતાઓ આ ઘોંઘાટમાં ઢંકાઇ જાય તેવી તેની ઇચ્છા હોય તે સ્વાભાવિક છે.
ભારત અને નેપાળ વચ્ચે જે તણખા ઝર્યા છે એમાં ચીનનું દેખીતું યોગદાન નથી, પણ ચીન અહીં અંગારાને તેજ બનાવવા ફૂંક મારે છે એ સમજી લેવું જરૂરી છે. નેપાળી રાષ્ટ્રવાદીઓ અને વડાપ્રધાને પહેલેથી જ ભારતીય રસ્તાની જાહેરાતનો વિરોધ કર્યો હતો. પણ તેનો અર્થ એમ પણ નથી કે ચીનને ભારતનાં પાડોશીનો ઉપયોગ પ્રોક્સી તરીકે કરવામાં રસ નથી. ચીન માટે નેપાળ અને અન્ય કેટલાક દેશ જે ભારતના પાડોશી છે તે હજી પ્રમાણમાં જુવાન લોકશાહી છે, ત્યાં હજી રાજકીય પરિવર્તનો થઇ રહ્યા છે. ચીન તકવાદી છે, એ કંઇ નવી વાત નથી. આ તરફ ભારત માટે નેપાળ જેવા દેશ સાથે સ્થિર સંબંધો પણ જરૂરી છે. બેઇજિંગની સત્તાએ નેપાળી વડાપ્રધાનને ઉશ્કેરીને ભારત વિરોધી વલણ લેવા તૈયાર કર્યા જ છે, નેપાળ ચીનનાં વન બેલ્ટ વન રોડ પ્રોજેક્ટનો ભાગ પણ છે. ભારત સાથે વાટાઘાટો કરવા નેપાળે બે વાર તૈયારી બતાડી પણ દિલ્હીએ પ્રતિભાવ ન આપ્યો તેમ નેપાળનું કહેવું છે. ભારતનો અભિગમ એવો રહ્યો છે કે આ કંઇ એટલો મોટો મુદ્દો નથી, પછી જોઇ લેશું અને એમાં પરિસ્થિતિ વણસી રહી છે.
એક્સપર્ટ્સનાં મતે તો આ સમસ્યાના એકથી વધુ વિકલ્પો હોઇ શકે છે, જેને માટે બન્ને દેશોએ વિચાર કરવાની જરૂર છે. રાષ્ટ્રવાદ, પ્રાદેશિક અને સાર્વભૌમત્વનાં ગુંચવાડામાંથી ઉપખંડને મુક્ત કરી જ શકાય તેમ છે પણ સંવાદ વિના આ શક્ય નથી. અવગણનાને પગલે ક્લેશ વધશે જ.
બાય ધી વેઃ
તાજેતરમાં ઓટીટી પ્લેટફોર્મ પર રિલીઝ થયેલી ફિલ્મ ગુલાબો સિતાબોની વાર્તાનું મૂળ છે બેની લડાઇમાં ત્રીજો ફાવે, બસ ભારત અને નેપાળે આટલી સીધી વાત સમજવાની જરૂર છે. કોઇ પ્રશ્ન નાનો હોય તો તેને એ હદે ન ટાળવો જોઇએ કે તે ‘એલિફન્ટ ઇન ધી રૂમ’ બની જાય. ઐતિહાસિક, ટેકનિકલ અને નકશાકીય દાવાઓનો તો કોઇ અંત નહીં આવે પણ એમાં ચીન અને પાકિસ્તાન જેવા પડોશીઓ આ ચકમકમાંથી પોતાની સગડીના કોલસા સળગાવી ન જાય તે જોવાનું રહ્યું.
પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 21 જૂન 2020