આ શ્રેણીમાં આપણે જોયું કે હિંદુઓની દાર્શનિક (એમાં શ્રમણ અને બ્રાહ્મણ બંને આવી જાય છે) પરંપરા ખૂબ ઉદાર છે. વિચારની ઉદારતામાં હિંદુઓની બરાબરી કોઈ ન કરી શકે. શ્રમણોએ પુરોહિતોએ પેદા કરેલા અધિકારભેદ સામે, એમાંથી પેદા થયેલા સામાજિક ભેદભાવ સામે, યાચનાપરક કર્મકાંડોના અતિરેક સામે, પશુબલિ ચડાવવા જેવી કુપ્રથા સામે જ્યારે ઊહાપોહ કર્યો તો તેની સામે પણ શરૂઆતના પ્રતિકાર પછી એકંદરે સમન્વયની જ ભૂમિકા બની હતી. મહાવીર અને બુદ્ધ થયા પછી બેએક સદીમાં શ્રમણ-બ્રાહ્મણ સમન્વયની અને પરસ્પર પૂરકતાની ભૂમિકા બનતી ગઈ હતી.

એ અરસામાં ભારતમાં વિદેશથી અનેક લોકો આવ્યા. કોઈ પેટ ભરવા આવ્યા તો કોઈ આક્રમણ લઈને પણ જે આવ્યા તે ભારતમાં વસી ગયા. હિંદુ ખરલ, કહો કે એ સમયની ભારતીય ખરલ એવી હતી કે જે આવ્યા એ એમાં વટાતા ગયા અને અલગ તારવી ન શકાય એટલી હદે ભળી ગયા. આ ખરલ ભારતમાં મુસલમાનો આવ્યા ત્યાં સુધી નિર્વિઘ્ને ચાલતી રહી. મુસલમાનો આવ્યા એ પછી ભારતીય ખરલમાં વિઘ્નો પેદા થવા લાગ્યા. આનાં બે કારણ હતાં. એક તો હિદુ અને ઇસ્લામ ધર્મના સ્વરૂપમાં રહેલો પાયાનો ભેદ અને બીજું કારણ ભારતમાં આવેલા આક્રમણકાર મુસલમાનો એટલા જાહિલ હતા કે તેમને ઇસ્લામના સાચા સ્વરૂપની જ જાણ નહોતી. આમીર ખુસરોએ, તેમની પછીના સૂફીઓએ અને હિંદુ સંતોએ, અકબરે અને દારા શિકોહ જેવા મુસ્લિમ વિદ્વાનોએ ખરલ આડેના વિઘ્નો દૂર કરવાની કોશિશ કરી હતી; પરંતુ તેમને જોઈએ એટલી સફળતા નહોતી મળી.

તમે એક વાત નોંધી? ભારતીય ખરલમાં પેદા થયેલા અવરોધો દૂર કરવાના જેટલા પ્રયાસ મુસલમાનોએ કર્યા છે એટલા હિંદુઓએ નથી કર્યા. આમીર ખુસરો, સૂફીઓ, અકબર, દારા શિકોહ એ બધા મુસલમાન હતા. ખરલમાંનાં અવરોધો દૂર નહોતા થતા એ જોઈને જે કબીરે હિંદુ અને મુસલમાનોનો કાન આમળ્યો એ પણ વાયકા પ્રમાણે મુસલમાન હતો અથવા મુસ્લિમ પરિવારમાં ઊછર્યો હતો. ભારતીય ખરલમાંના અવરોધને દૂર કરવાના પ્રામાણિક પ્રયત્નો મુસલમાનોએ કર્યા છે એ સ્વીકારવા જેટલી ખેલદિલી હોવી જોઈએ. ભારતમાં કોઈ હિંદુ રાજાએ અકબરની માફક હિંદુ-મુસ્લિમ એકતા માટે પ્રયત્નો નથી કર્યા. હિંદુ સંતોનું ધ્યાન હિંદુ-મુસ્લિમ એકતા કરતાં હિંદુઓમાં પ્રવર્તતા જાતિગત ભેદભાવ પર વધુ હતો અને એ સ્વાભાવિક પણ હતું. જાતિગત ભેદભાવ પણ ભારતીય ખરલમાં એક મોટો અવરોધ હતો.

આની વચ્ચે ભારતમાં યુરોપિયનો આવે છે; પરંતુ તે પહેલાં હિંદુઓ માટે બે પ્રશ્ન યક્ષપ્રશ્ન બને છે. એક એ કે હિંદુ દર્શન ઉદાર હોવા છતાં, ભારતમાં સામાજિક ભેદભાવમાં નહીં માનનારું શ્રમણ દર્શન વિકસ્યું હોવા છતાં અને બ્રાહ્મણ-શ્રમણ સમન્વય સધાયો હોવા છતાં જન્મ આધારિત વર્ણવ્યવસ્થા ટકી કેમ રહી અને હલાવી ન શકાય એટલી હદે રૂઢ કેવી રીતે થઈ? હદ તો એ હતી કે આખી એક પ્રજાને ગામની બહાર વસાવવામાં આવે અને તેનો સ્પર્શ પણ કરવામાં ન આવે. ઉદારમતવાદી દર્શન ધરાવતો સમાજ, મહાવીરના પુરુષાર્થનો વારસો ધરાવતો સમાજ અને બુદ્ધની કરુણાનો વારસો ધરાવતો સમાજ આટલો મતાંધ, રૂઢિગ્રસ્ત અને ક્રૂર કેમ બન્યો? ત્યાં સુધીમાં ઇસ્લામમાં જોવા મળતી સામાજિક એકતા અને એક પ્રકારના ભેદભાવરહિત મુસ્લિમ સમાજવાદનો પણ હિંદુઓને પરિચય થઈ ગયો હતો. આ કોઈ પરિબળની હિંદુઓ પર અસર નહોતી થઈ અને જ્ઞાતિકીય ભેદભાવ દલિતો માટે અસહ્ય અને હિંદુઓ માટે શરમજનક બની ગયા હતા. આમ કેમ બન્યું એ પહેલો યક્ષપ્રશ્ન છે.

બીજો યક્ષપ્રશ્ન એ છે કે ઇતિહાસમાં પ્રત્યેક વિદેશી આક્રમણકારો સામે હિંદુઓનો પરાજય કેમ થયો? એકાદ અપવાદ કોઈ શોધી કાઢે તો તેનો કોઈ અર્થ નથી. હકીકત એ છે કે હિંદુઓનો વિદેશીઓ સામે પરાજય થતો રહ્યો છે. શા કારણે?

આ બે યક્ષ પ્રશ્ન પ્રત્યેક હિંદુને કવરાવે છે. આજે પણ કવરાવે છે. ભારતમાં આવેલા યુરોપિયનો; પછી તે ઈસાઈ ધર્મનો પ્રચાર કરનારા મિશનરી હોય, વેપાર કરવા આવેલા વેપારી હોય કે પાછળથી ભારત પર કબજો કરનારા શાસકો હોય, પાશ્ચાત્ય સભ્યતા માટે મગરૂરી ધરાવતા વિદ્વાનો હોય તેમને દરેકને જાણ હતી કે આ બે પ્રશ્નો હિંદુઓની દુઃખતી નસ છે. જો તમે ઉદાર વિચાર ધરાવો છો તો તમારી ઉદારતા તમારાં વર્તનમાં કેમ જોવા નથી મળતી અને તમે વિદેશી (મુખ્યત્વે મુસ્લિમ વાંચો) આક્રમણકારો સામે હાર્યા કેવી રીતે? ઈશારો એવો હતો કે હિંદુઓ બહાર નજર નહીં નાખનારી કોચલામાં જીવનારી પ્રજા છે. એ કોચલામાં જીવે છે એટલે પોતાનાઓને (દલિતો અને સ્ત્રીઓને) રંજાડે છે અને પોતાનાઓને જ પોતાથી દૂર રાખે છે માટે દુશ્મન સામે પરાજીત થતી આવેલી કાયર પ્રજા છે.

આ તો યુરોપિયનોએ કરેલું હિંદુઓનું આકલન છે, પણ હિંદુઓએ કરેલું હિંદુ વિષેનું આકલન ક્યાં? ઉપર કહેલા બે યક્ષપ્રશ્નો વિષે યુરોપિયનો ભારતમાં આવ્યા એ પહેલાં હિંદુઓએ કોઈ વિવેચન કર્યું હોય એવું જોવા મળતું નથી. હિંદુ સમાજના સ્વરૂપ અને મર્યાદાની કોઈ સમીક્ષા કોઈ હિન્દુએ કરી નથી અને કરવાની જરૂર અનુભવી નથી એ ત્રીજો યક્ષપ્રશ્ન છે. આવો તે કેવો સમાજ જે પોતાની અંદર ડોકિયું પણ કરતો નથી. સંતોએ જે કામ કર્યું છે તે તો હિંદુની અંદર બેઠેલા રામને જગાડવાનું અને શોષિતજન સાથે દુષ્કર્મ નહીં કરવાની સલાહ આપવાનું કામ કર્યું છે. તેમની પ્રેરણા કરુણા હતી, સમાજનું નવજાગરણ કરીને તેને બેઠો કરવાનું નહોતું. આ ત્રીજો યક્ષપ્રશ્ન પહેલા બે યક્ષપ્રશ્ન જેટલો જ કોયડારૂપ છે. ક્યારે ય કોઈ હિંદુને એવું લાગ્યું જ નહીં કે ચાલો આપણે આપણને સમજવાનો પ્રયત્ન કરીએ. આપણે કેવા છીએ અને આપણામાં શું ખૂટે છે. આવો તે કોઈ સમાજ હોય!

પરિણામ એવું આવ્યું કે કોઈ હિંદુએ હિંદુ સમાજનું વિવેચન કરીને સમગ્ર હિંદુ ઓળખ વિકસાવી આપી નહોતી અને બીજી બાજુ જ્ઞાતિઓએ હિંદુઓની ખંડિત ઓળખ વિકસાવી હતી. એક તરફ સમગ્ર ઓળખનો અભાવ અને બીજી બાજુ ખંડિત ઓળખ. આવી સ્થિતિમાં યુરોપિયનો ભારતમાં આવે છે. તેમણે આવી સ્થિતિનો લાભ કઈ રીતે લીધો એ આ શ્રેણીમાં હવે પછી વિવેચન કરવામાં આવશે.  

e.mail : ozaramesh@gmail.com

પ્રગટ :  ‘દૂધનું દૂધ, પાણીનું પાણી’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”, 22 ડિસેમ્બર 2019

ભારતને આઝાદી અપાવનારા રાષ્ટ્રપ્રેમી નેતાઓની ઓળખ એટલી ઘુંટાયેલી છે કે નવી લીટીઓ તાણીને પણ એ ઝાંખી નહીં જ કરી શકાય

આપણી વર્તમાન સરકારને બધું જ ધરમૂળથી બદલી નાખવું છે. આ સરકારને અત્યારની પરિસ્થિતિ જ નહીં પણ આવતીકાલ અને ગઇકાલનાં સંજોગો બદલવામાં પણ રસ છે. ઑક્ટોબરમાં ગૃહમંત્રી અમિત શાહે વારાણસીમાં યોજાયેલા રાષ્ટ્રીય સ્વયં સેવક સંઘના આંતરરાષ્ટ્રીય પરિસંવાદમાં એવું વિધાન કર્યું હતું કે ભારતના દ્રષ્ટિકોણથી આપણો ઇતિહાસ ફરી લખાવો જોઇએ. અહીં તેમણે સાવરકરનો ઉલ્લેખ કરીને ૧૮૫૭ના વિપ્લવને સ્વતંત્રતા સંગ્રામ ગણવો જોઇએ, એવી વાત પણ કરી હતી. સત્તાધીશોને ઇતિહાસમાં ચેડાં કરવાનું પહેલેથી જ ગમતું આવ્યું છે, પછી એ કોઇપણ સરકાર હોય. છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોમાં સાવરકર, ગોડસે, ચાફેકર બંધુઓ મુખ્ય પ્રવાહની ચર્ચામાં સતત લાવવામાં આવ્યા છે. મજાની વાત એ છે કે વર્તમાન સરકાર પહેલાનાં નેતૃત્વને કવખોડવા બેસે છે ત્યારે તેમની યાદીમાં લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી કે ઇંદિરા ગાંધી કે રાજીવ ગાંધી કે નરસિંહ રાવ નથી હોતા પણ જવાહરલાલ નહેરુ હોય છે. સદ્દનસીબે ગાંધીજીને આડે હાથ લેવાનું તેમને પોસાય એમ નથી પણ ધીમા અવાજે ગાંધીજી ક્યાં ખોટા પડ્યા કે પછી મોટા અવાજે કેમ સાવરકર કેમ બહુ મહાન હતા એવું બધું કહેવું તેમને માફક આવે છે.

પાઠ્યપુસ્તકોમાં સાવરકરે સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામમાં આપેલા ફાળાને અને તેમની હિંદુ વિચારધારાને એ રીતે દર્શાવવામાં આવે છે કે એ ગાંધી અને નહેરુથી ઘણા આગળ હતા તેવી છબી ખડી થાય. સાવરકરને ‘જાહેર જીવન’માં નાયક બનાવવા માટે તેમને ‘ભારત રત્ન' આપવાની વાત સુદ્ધાં મહારાષ્ટ્રની વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં કરવામાં આવી હતી. સાવરકર વિષે વાતો થાય કે અભ્યાસક્રમમાં તેમને વિષે લખાય તો ક્યાં ય એ વાતનો ઉલ્લેખ નથી થતો કે જ્યારે સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ દરમિયાન તેમની ધરપકડ થઇ એ પછી તેમણે અંગ્રેજ સરકારની રહેમનજરની યાચના કરી હતી અને કારાવાસમાંથી બહાર આવ્યા પછી તેમણે અંગ્રેજ સરકારની ટીકા કરવાનું ટાળ્યું હતું. તેમણે અંગ્રેજ સત્તાધીશોને કહ્યું હતું કે જો તેમને છોડી દેવાશે તો તેઓ યુવા હિંદુઓમાં અંગ્રેજો તરફી ઝુકાવ પેદા થાય તે માટે પ્રયત્ન કરશે. ટૂંકમાં સાવરકરે એક રીતે તો સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામનો દ્રોહ કર્યો હતો. એક સમયે હિંદુ મહાસભાનાં પ્રમુખ એવા સાવરકરની વાહવાહી કરવામાં વર્તમાન રાજકીય ખેલંદાઓ પાછા નથી પડતા પણ એ સાવરકર મહાત્મા ગાંધીની હત્યાનું ષડયંત્ર રચનારા નથુરામ ગોડસે  સાથે મળેલા હતા અને ગાંધીજીની હત્યા કર્યાના એક દિવસ પહેલાં ગોડસે તેના સાથી નારાયણ આપ્ટે સાથે સાવરકરને મળવા ગયા હતા. આવી કોઇ પણ વાતનો ઉલ્લેખ અભ્યાસક્રમમાં કે કોઇ ભાષણબાજીમાં નથી થતો.

વારેતહેવારે કંઇ પણ ખોટું થાય ત્યારે તોડી મરોડને કોઇને કોઇ રીતે તેનો દોષનો ટોપલો નહેરુની કામગીરી પર નાખી દેનારા અત્યારનાં રાજકીય પરિબળો યેન કેન પ્રકારેણ રાષ્ટ્રીય સ્તરે નેતૃત્વની ઓળખમાં નવા ચહેરાઓ ઉમેરવા પ્રયત્નશીલ રહે છે. વળી ચાફેકર બંધુઓના કિસ્સાથી પણ આપણે અજાણ નથી. પૂનાના રહેવાસી ચાફેકર ભાઇઓએ પૂનામાં બ્રિટિશ કમિશનર ડબલ્યુ.સી. રેન્ડની હત્યા કરી હતી. અંગ્રેજો સામે શસ્ત્રોનો ઉપોયગ કરી ક્રાંતિ છેડનારા આ પહેલા યુવાનો હતા એમ કહેવાય છે. વડાપ્રધાને ૨૦૧૭માં તેમના એક વક્તવ્યમાં સુભાષચંદ્ર બોઝ, ચંદ્રશેખર આઝાદ વગેરેની વાત કરતાં ચાફેકર બંધુઓનો ઉલ્લેખ પણ કર્યો હતો. ચાફેકર બંધુઓ જ્યારે પકડાયા ત્યારના સ્ટેટમેન્ટમાં તેમણે કહ્યું હતું કે., ‘તે (રેન્ડ) આપણા ધર્મનો શત્રુ બની ગયો હતો.’ અંગ્રેજ સરકારે ચાફેકર બંધુઓને આતંકવાદીમાં ખપાવ્યા હતા. મહારાષ્ટ્રીયન સમાજને આ બંધુઓની બહાદુરીની દાદ આપવી હોય તે સમજી શકાય છે, વળી ક્રાંતિકારીઓ તો કોઇ પણ હદે જાય તેવી દલીલ પણ ઊભી જ છે પણ છતાં ય કટ્ટરતાના રાષ્ટ્રવાદને યોગ્ય ઠેરવી શકાય ખરો?સાધ્વી પ્રજ્ઞા ઠાકુરનું નથુરામ ગોડસેને દેશભક્ત કહેવું, હિંદુ મહાસભાનાં શકુન પાંડે ગાંધીજીની તસવીરવાળા પૂતળા પર બંદૂકની ગોળી ચલાવીને નથુરામ ગોડસેની જય બોલાવે છે અને એટલું ઓછું હતું એમ મેરઠનું નામ બદલીને પંડિત નથુરામ ગોડસે નગર કરવાની વાતો છેડાયાને હજી અઠવાડિયું ય નથી થયું. હિંદુવાદી નેતાઓની વાતમાં જાણે એવો સૂર સંભળાય કે નથુરામ ગોડસેએ ગાંધીને માર્યા એ તો ખોટું જ કર્યું પણ તેમની વિચારધારાને ગણતરીમાં તો લેવી જોઇએ. સરદાર પટેલને ભારતના બિસ્માર્ક કહેવા જ રહ્યા, ગાંધીજી સાથેનું તેમનું જોડાણ, તેમણે સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં આપેલું યોગદાન સ્મૃતિમાં રાખવું જ રહ્યું પણ સરદાર પટેલ સાથે ગાંધીજીએ અન્યાય કર્યો હતોનાં ગાણાં ગવાય એ સાવ ખોટું. ઇતિહાસને સમજનારા અને જાણનારાને ખ્યાલ છે કે ભારતને આઝાદી મળી ત્યારે સરદારનું સ્વાસ્થ્ય ધીરે ધીરે કથળવા માંડ્યુ હતું, આઝાદી મળ્યાનાં થોડાં જ વર્ષોમાં તે ગુજરી ગયા અને વૈશ્વિક સ્તરે નેતૃત્વની ઓળખ ઘડવા માટે આઝાદ ભારત માટે નહેરુ સૌથી સારો વિકલ્પ હતા.

ઇતિહાસને બદલી નાખવાની વાતો ખુલ્લે આમ કરનારા નેતૃત્વને બહેતર વર્તમાનનું ઘડતર કરીને ભવિષ્યની પેઢીને સારો ઇતિહાસ નથી આપવો પણ જે હતો તેમાં જ ચંચુપાત કરવો છે. સરદાર પટેલે એમ કહ્યું હતું કે કાયદાની પ્રક્રિયામાં તકનીકી ક્ષતિને પગલે સવારકર છૂટી ગયા છે ખરા પણ નૈતિક રીતે તો તે હત્યારા જ છે. હિંદુવાદી ચળવળના નેતા તરીકે સાવરકર ભા.જ.પા.ને માફક આવે છે પણ અંતે પોતાની વિશાળતાનું બ્યુવગલ વગાડવા તેમણે કૉન્ગ્રેસી નેતા સરદાર પટેલનો ટેકો જ લેવો પડે છે. દેશના ઇતિહાસને ફરી લખવાનું ઝનૂન બહુમતીનાં રાજકારણને પોસાય એમ છે. ભારતમાં વંશીય અને ધાર્મિક જૂથ વચ્ચેની ફૉલ્ટ લાઇન જેટલી સંવેદનશીલ છે એટલી તો બીજે ક્યાં ય નથી અને માટે જ ઇતિહાસ જેવો છે તેવો જ તેને સમજવો રહ્યો. ઇતિહાસકારો નથુરામ ગોડસે કે સાવરકરને નાયક બનાવીને રાજકીય માંગ પૂરી ન કરી શકે. મહાત્મા ગાંધીની હત્યા એક ઐતિહાસિક વાસ્તવિકતા છે અને તેમ જ રહેશે. ભારતને આઝાદી અપાવનારા રાષ્ટ્રપ્રેમી નેતાઓની ઓળખ એટલી ઘુંટાયેલી છે કે નવી લીટીઓ તાણીને પણ એ ઝાંખી નહીં જ કરી શકાય.

બાય ધી વેઃ

ભારતના દૃષ્ટિકોણથી ઇતિહાસ લખવાની મહેચ્છામાં કદાચ કંઇ ખોટું નથી પણ કોઇ એક વાદ કે ધર્મની ધાર કાઢીને રાજકીય સ્વાર્થ માટે એવું કશું પણ થાય તો આપણે આગામી પેઢીને આયનો નહીં પણ કાળી અંધારી ખીણ ધરીશું એ ચોક્કસ. મંદિર અને વિશાળ પ્રતિમા મહાત્મા અને સરદારની જ હોઇ શકે સાવરકર કે ગોડસેનાં નહીં. અત્યારે આપણો દેશ બહુ કપરા સંજોગોમાંથી પસાર થઇ રહ્યો છે, તંગ પરિસ્થિતિની જ્વાળાઓ પર એક પછી એક બળતા કાકડા ફેંકાઇ રહ્યા છે ત્યારે નીરો ફિડલનો કયો સૂર ક્યારે વગાડશે તે માટે સતર્કતા, સમજ અને વિચારશીલતા જ કામે લાગશે.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 22 ડિસેમ્બર 2019 

ધીરેથી ચાલશો
તો એ તમને પકડી પાડશે
દોડશો તો પહોંચાશે નહીં
અથવા સાથોસાથ રહો
તો એ ચાલતી ચાલતી વહી જશે ક્યાં ય પણ
અરે કબાડીની દુકાન સુધી પણ —
છોડી દો
તો ત્યાં જ અંધારામાં
કરોડો તારાઓની નજર ચૂકાવી
ચુપચાપ રચી લેશે એ
એક સુવાંગ દુનિયા
એક ઝીણકા શંખમાં

ખરું તો એ છે
કે તમે ક્યાં ય પણ હો
તમને વરસના સૌથી ખરાબ દિવસોમાં પણ
પ્રેમ કરે છે એક નદી
નદી—જે આ સમયે આ ઘરમાં નથી
પરંતુ હશે જરૂર ક્યાં ય ને ક્યાં ય
કોઈ ચટાઈ હેઠળ
અથવા ફૂલદાની નીચે
ચુપચાપ વહેતી

ક્યારેક સાંભળજો
જ્યારે સમગ્ર શહેર ઊંઘમાં હોય
ત્યારે બારણાં પર કાન માંડજો
ધીરેથી સાંભળજો
ક્યાંક આસપાસ
એક માદા ઘડિયાલના નિઃશ્વાસમાં
સંભળાશે નદી!

[હિંદીમાંથી અનુવાદઃ રમણીક અગ્રાવત]

નર્મદાનગર, જિ. ભરુચ

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ડિસેમ્બર 2019; પૃ. 14