કાળચક્રની ફેરીએ
જેહને કૃષ્ણવચન વિશ્વાસ, તેહેને ન રહે યમનો ત્રાસ
વિશ્વેશ્વરનાં વચન વિચારે, વર્તે બારે માસ
વાક્ય વિરુદ્ધ ન બોલે મુખથી, કરે સંતમાં વાસ … જેહને
*
અર્જુન સાથે બોલ્યાં હરિ એમ રે, મિત્ર શુણો વાણી રે;
હું છઉં વ્યાપક અનંત ને અપાર, મૂઢ સકે નહીં જાણી રે
આદિ મધ્ય અંત સૃષ્ટીથી નિર્લેપ રે, શુદ્ધ હું બિરાજું રે;
બ્રહ્માદિક સર્વ દેવ થકી પૂર્વ રે, એક રૂપે છાજું રે
*
ગરબો ગાઈયે તે નિરગુણ નામનો રે લોલ;
જે કોઈ શામ છે અકામ ને સકામનો રે લોલ
આપેં ચૈતન ઘન વ્યાપક અપાર છે રે લોલ;
ચૌદ લોકનો આધાર નિરાધાર છે રે લોલ
*
મધ્યકાલીન જ્ઞાન-ભક્તિ કવિતાની પરંપરાનાં આ અને આવાં બીજાં પદો લખાયાં છે ૧૯મી સદીની પહેલી-બીજી પચ્ચીસીમાં અને પહેલી વાર પુસ્તકરૂપે પ્રગટ થયાં છે ૧૮૬૦માં. પુસ્તકનું નામ મનહરપદ. પણ પદો કરતાં ઘણો વધુ રોચક છે આ પુસ્તકના પ્રકાશનનો ઇતિહાસ, અને રસપ્રદ છે તેના લખનારનું જીવનચિત્ર. આ પદોના રચયિતા છે ભાવનગર પંથકના મનોહરસ્વામી, અને ૧૮૬૦માં આ પુસ્તકની પહેલી આવૃત્તિ પ્રગટ થઇ તેના સંપાદક હતા સુરતવાસી કવિ નર્મદાશંકર લાલશંકર. પણ આ બેનો મેળ કેવી રીતે પડ્યો?
મનોહરસ્વામીનો જન્મ ઈ.સ. ૧૭૮૮માં, અવસાન ૧૮૪૫માં. મૂળે વસાવડના દેસાઈ નાગર, નામે મનોહરદાસ નાનકડા. હતા બુદ્ધિમાન અને વિચક્ષણ. ઘોઘાના સેવકરામ દેસાઈની નજરમાં વસી ગયા અને તેઓ મનોહરદાસને ઘોઘા લાવ્યા. ગૌરીશંકર (ગગા) ઉદયશંકર ઓઝા (૧૮૦૫-૧૮૯૨) પણ એ વખતે ઘોઘા રહેતા. સેવકરામ તે ગગાભાઈના બનેવી. એટલે ગગાભાઈ મનોહરદાસના પરિચયમાં આવ્યા. તેમના જ્ઞાનથી પ્રભાવિત થયા, તેમની પાસે શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ કર્યો. મનોહરદાસનાં રચેલાં પદો ગગાભાઈ જીવનના અંત સુધી ગાતા. વખત જતાં મનોહરદાસના મનમાં વૈરાગ્ય જાગ્યો અને તેમણે ૧૮૯૪માં સન્યસ્ત લઇ સચ્ચિદાનંદ બ્રહ્મતીર્થ નામ ધારણ કર્યું. મનોહરપદ ઉપરાંત પુરાતનકથા નામની ગુજરાતી વાર્તા અને વલ્લભમતખંડન નામનો સંસ્કૃત વાદગ્રંથ પણ તેમણે લખ્યાં. પંદરેક વર્ષની ઉંમરે ગગાભાઈ સેવકરામ સાથે ભાવનગર જઈ રાજ્યની નોકરીમાં જોડાયા અને ધીમે ધીમે આગળ વધતાં ભાવનગર રાજ્યના દીવાન બન્યા. ‘શ્રીમાન ગૌરીશંકર ઉદયશંકર ઓઝા, સી. એસ. આઈ. (સ્વામી શ્રીસચ્ચિદાનંદ સરસ્વતી) એમનું સપત્રચિત્ર જીવનચરિત્ર’ નામે ૭૧૦ પાનાંનું પુસ્તક ૧૯૦૩માં પ્રગટ થયું હતું. તેનાં પહેલાં પાંચ પ્રકરણ મણિલાલ નભુભાઈ દ્વિવેદીએ લખેલાં. તે પ્રકરણોમાંથી મનોહરદાસ વિષે આટલી માહિતી મળે છે. મણિલાલની નાદુરસ્ત તબિયતને કારણે પછીનાં બધાં પ્રકરણો કૌશિકરામ વિઘ્નહરરામે લખ્યાં અને પુસ્તક તેમને નામે છપાયું.
ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનું સાતમું અધિવેશન ૧૯૨૪માં ભાવનગર ખાતે મળ્યું હતું. પ્રમુખસ્થાને હતા કમળાશંકર પ્રાણશંકર ત્રિવેદી. તેમણે પોતાના ભાષણમાં મનોહરસ્વામી વિષે ઠીક ઠીક લંબાણથી વાત કરી છે. પણ તેમાં સારા પ્રમાણમાં હકીકતદોષ જોવા મળે છે. તેઓ લખે છે કે મનોહરસ્વામી ગૌરીશંકરભાઈના આશ્રય નીચે આવીને રહ્યા હતા. પણ આગળ જોયું તેમ ગગાભાઈ પંદરેક વર્ષની વયે ઘોઘાથી ભાવનગર ગયા તે પહેલાં જ મનોહરદાસ ઘોઘા જઈ વસ્યા હતા. ઉત્તરાવસ્થામાં ગગાભાઈએ સન્યસ્ત ધારણ કર્યું હતું. કમળાશંકર લખે છે કે મનોહરદાસે ગગાભાઈને દીક્ષા આપી હતી. પણ આ શક્ય જ નથી કારણ મનોહરદાસનું અવસાન ૧૮૪૫માં થયું હતું, જ્યારે ગગાભાઈએ સન્યસ્ત લીધું ૧૮૮૬ના જુલાઈની ૧૨મી તારીખે. તેમને દીક્ષા આપી હતી ગુરુ ગોવિન્દાનંદ સરસ્વતીએ.
જ્યારે નર્મદે આલેખેલું મનોહરસ્વામીનું ચિત્ર સાવ જૂદું છે. ૧૮૬૫માં પ્રગટ થયેલ પુસ્તક કવિચરિતમાં તેણે મનોહરસ્વામી વિષે લખ્યું છે. ૧૮૫૯માં પોતે ભાવનગર ગયો હતો ત્યારે ત્યાં ‘માહારી ન્યાતના લોકને મોહોડેથી સાંભળ્યા ઉપરથી આ ચરિત્ર ઉપજાવ્યું છે’ એમ નર્મદ લખે છે. (આરંભના પદ્યમાં તથા અવતરણ ચિહ્નોમાં બધે જોડણી મૂળ પ્રમાણે.) ‘એ એટલો તો મેલો રહેતો કે એની પાસે તો શું પણ એનાથી ચાર ડગલાં દૂર ઊભા હોઈએ તો પણ તેના શરીરમાંથી દુર્ગંધી આવ્યાવના રેહેતી નહિ. જેવો તે મેલો હતો તેવો તે લુચ્ચાઈ દોન્ગાઈમાં, અને સન્યાસ લીધા પછી શિષ્યાનીઓનો વધારે સહવાસ રાખવામાં બહુ હોશિયાર હતો.’ તે બનાવટી દસ્તાવેજો, સહીસિક્કા કરવામાં પાવરધો હતો તેમ પણ નર્મદ લખે છે. એક વખત ૨૦૦૦ રૂપિયા માટે તેણે આવો દસ્તાવેજ બનાવ્યો હતો, પણ પછી એ રકમ ન મળતાં સુરતના સેશન્સ જજ જોન્સ પાસે જઈ તેણે પોતાનો ગૂનો કબૂલ કર્યો હતો અને સજાની માગણી કરી હતી. એટલું જ નહિ એ જજની નજર સામે એક બનાવટી દસ્તાવેજ તૈયાર કરી બતાવ્યો હતો. પણ સજાની માગણી જજે સ્વીકારી નહોતી કારણ અગાઉના ગૂનામાં પોતે સંડોવાયેલો હતો તેમ મનોહરસ્વામી પુરવાર કરી શક્યો નથી એમ જજનું માનવું હતું. આ ઉપરાંત મનોહરસ્વામીએ રચેલાં પુસ્તકોની યાદી પણ નર્મદે આપી છે જેમાં ગીતાની પદબોધીની ટીકા, રામગીતા ઉપરની ટીકા, વલ્લભમતખંડન, સનતસુજાતાખ્યાન, પુરાતન કથા, નિત્યકર્મ અને ગુજરાતી વ્યાકરણ જેવાં પુસ્તકોનો સમાવેશ થાય છે.
૧૮૫૯માં પોતે ભાવનગર ગયો હતો તેમ નર્મદે જણાવ્યું છે. એ મુલાકાત અંગે ‘મારી હકીકત’માં તેણે વિગતે લખ્યું છે. આ મુલાકાત દરમ્યાન તે મનોહરપદના પ્રકાશન સાથે સંકળાયો હતો. એક ન્યાતીલા અને જાણીતા લેખક તરીકે દીવાન ગગાભાઈએ નર્મદને ઘરે જમવાનું આમંત્રણ આપ્યું. તેની જવાની ઈચ્છા નહોતી પણ પછી એક મિત્રની સલાહ માની નર્મદ ગગાભાઈને ત્યાં જમવા ગયો. આ અંગે નર્મદ લખે છે: “હું ધારતો તેટલી ઉલટથી તેઓએ મારો સ્વીકાર કર્યો નહોતો, પણ પોતે મોટે દરજ્જે હોય અને હું ઉતરતે દરજ્જે હોઉં એ પ્રમાણે.” આ મુલાકાત વખતે નર્મદની ઉંમર ૨૬ વર્ષની, ગગાભાઈની ૫૪ વર્ષની. વળી ભાવનગર રાજ્યના સર્વસત્તાધીશ દીવાન. એટલે તેઓ મુરબ્બીવટથી, કૈંક ટાઢાશથી વર્ત્યા હોય તો તે સમજી શકાય. તો બીજી બાજુ કવિરાજ તરીકે સન્માન-પ્રશંસાથી નર્મદ ટેવાયેલો. તેને મુરબ્બીવટ અને ટાઢાશ ખટક્યાં હોય તો તે પણ સમજી શકાય. ખેર, આ મુલાકાત વખતે ગગાભાઈએ પોતાની પાસેની મનહરપદની હસ્તપ્રત નર્મદને આપી અને તે છપાવવાની વ્યવસ્થા કરવા જણાવ્યું. એ અંગે જે ખર્ચ થાય તે હું આપીશ એમ પણ ગગાભાઈએ કહ્યું. એટલે તે હસ્તપ્રત લીધા વિના નર્મદનો છૂટકો નહોતો.
ભાવનગરથી પાછા ફર્યા બાદ નર્મદે શું કર્યું? તેણે પોતે લખ્યું છે તેમ પોતાના કારકૂન પાસે છાપવા જેવાં પદ જુદાં પડાવીને છપાવ્યાં. હસ્તપ્રતમાં ગુજરાતી તેમ જ હિન્દી પદો દેવનાગરી લિપિમાં અને પંક્તિઓ છૂટી પાડ્યા વિના લખેલાં હતાં. નર્મદે ન તો લિપિ બદલાવી, ન તો પંક્તિઓ છૂટી પાડી. જેમ હતાં તેમ જ છપાવ્યાં. માત્ર બાર લીટીની પ્રસ્તાવના પોતાના તરફથી ઉમેરી. ત્યાર બાદ છાપેલાં શીટ (પ્રૂફ શીટ નહિ) તેણે ગગાભાઈને મોકલ્યાં અને સાથે ખર્ચના ૩૦૦ રૂપિયા મોકલવા જણાવ્યું. ઉમેર્યું: “હૂંડી મોકલજો કે છાપનારને આપું ને થોડી કિમતે વેચી તેનો નફો મારી મેહેનતમાં લઉં.” જવાબમાં ગગાભાઈએ લખ્યું કે ચોપડીમાં ‘અશુધ્ધિઓ’ રહી ગઈ છે. જવાબમાં નર્મદ શું લખે છે? “પ્હેલી આવૃત્તિમાં એમજ હોય – બીજીમાં શુદ્ધ થશે.’ (પોતાનાં પુસ્તકો માટે નર્મદ આ ધોરણ સ્વીકારે ખરો?) નર્મદે માની લીધું કે ગગાભાઈ નારાજ થયા છે એટલે ૩૦૦ રૂપિયા નહિ મોકલે. એટલે તેણે ગાંઠના પૈસા આપીને પુસ્તકની ૫૦૦ નકલ છપાવી અને ઉપર પ્રકાશક તરીકે પોતાનું નામ છપાવ્યું. કિંમત રાખી બે રૂપિયા. પણ થોડા દિવસ પછી ગગાભાઈએ પૂરેપૂરી રકમ મોકલી આપી. તે રાખવા નર્મદ રાજી નહોતો પણ પિતાના આગ્રહને કારણે પૈસા રાખી લીધા. પણ પછી ‘રીસમાં સઘળી જ ચોપડીઓ ભાવનગર મોકલી દેવાને મ્હેરવાનજી ભાવનગરીને ત્યાં મોકલી દીધી.’
નર્મદના સંપાદનથી ગગાભાઈને સંતોષ થયો નહોતો એટલે તેમણે ‘મનહરપદ’નું કામ ફરી ભવાનીશંકર નરોત્તમ દ્વિવેદીને સોંપ્યું. ભાવનગરના મહારાજાના આદેશથી તેનું પ્રકાશન રાજ્યને ખર્ચે થયું હતું. ૧૮૮૬માં નર્મદનું અવસાન થયું તે પછી, ૧૮૮૭માં તેનું પ્રકાશન થયું. એ વખતે ગગાભાઈ દીવાનપદેથી નિવૃત્ત થઇ ગયા હતા. પણ નર્મદની જેમ જ ન તો ભવાનીશંકરે લિપિ બદલી, કે ન તો પંક્તિઓ છૂટી પાડી. આ ઉપરાંત ‘બૃહત્ કાવ્યદોહન’ના ત્રીજા ભાગમાં પણ મનહરપદ સંકલિત થયાં છે અને સસ્તું સાહિત્ય વર્ધક કાર્યાલયે પણ ‘અખાની વાણી અને મનહરપદ’માં તેનું સંકલન કર્યું હતું.
પણ મનહરપદની સૌથી વધુ પ્રમાણભૂત, સંશોધિત, સંપાદિત આવૃત્તિ મળી તે તો છેક ૨૦૦૭માં. આપણા ધુરંધર સંશોધક, સંપાદક, વિવેચક રમેશ મ. શુક્લે તૈયાર કરેલી આ આવૃત્તિ નર્મદનું સમગ્ર સાહિત્ય (અનુવાદો અને સંપાદનો સહિત) સંશોધિત રૂપે પ્રગટ કરવાના તેમના અત્યંત આદરપાત્ર પ્રકલ્પના ભાગ રૂપે સૂરતના ચૂનીલાલ ગાંધી વિદ્યાભવને પ્રગટ કરી. તેમાં ગુજરાતી પદો ગુજરાતી લિપિમાં અને પંક્તિઓ છૂટી પાડીને છાપ્યાં છે. પાઠમાંની અશુધ્ધિઓ દૂર કરી છે, ઉપયોગી પ્રસ્તાવના ઉમેરી છે અને મનોહરસ્વામી વિશેનાં નર્મદ તથા કમળાશંકરના લખાણો પણ સમાવ્યાં છે. માત્ર ગગાભાઈના જીવનચરિત્રમાંની વિગતો સમાવવાનું બન્યું નથી. પૂંઠા ઉપર અને ટાઈટલ પેજ ઉપર પણ તેમણે સંપાદક તરીકે નર્મદનું, અને શુદ્ધિકરણ કરનાર તરીકે ભવાનીશંકરનું નામ છાપ્યું છે. સંશોધન કરનાર તરીકે પોતાનું નામ છેલ્લે છાપ્યું છે. એટલે મનોહરસ્વામીને અને ગગાભાઈને સાચા અર્થમાં સંશોધક-સંપાદક મળ્યો તે છેક ૨૦૦૭માં. આ લેખ લખાઈ ગયા પછી સાવ અણધારી રીતે મનહરપદની હસ્તપ્રત મુંબઈના એક પુસ્તકાલયમાં જોવા મળી. લેખને મથાળે તેનું પહેલું પાનું મૂક્યું છે.
XXX XXX XXX
Flat No. 2, Fulrani, Sahitya Sahavas, Madhusudan Kalelkar Marg, Kalanagar, Bandra (E), Mumbai 400 051
Email: deepakbmehta@gmail.com
ભારતીય સ્ત્રીના વિકાસમાં ગાંધીજીએ આપેલ ફાળો અમૂલ્ય છે. જે એક સ્થાપિત સત્ય છે. ગાંધીજીના અહિંસા તથા અસહકાર તેમ જ સત્યાગ્રહ જેવા અત્યંત ઓરિજીનલ લાગતા સિદ્ધાંતોના મૂળ સ્ત્રીજાતના વિચાર અને વર્તનમાં હતા, તેમ બાપુએ પોતે સ્વીકાર્યું છે. પરંતુ સ્ત્રીજાતના આ વિશેષ વર્તન-વ્યવહારનું સૂક્ષ્મપણે વિશ્લેષણ કરી તેમાંથી ઉચિત વર્તનને અસહકાર કે સત્યાગ્રહ જેવા સિદ્ધાંતરૂપે અપનાવવાનો તથા સ્થાપવાનો યશ ચોક્કસ ગાંધીજીને જાય. એ સિદ્ધાંતોનો ઉપયોગ ગાંધીજીએ વિવેક, ક્ષમતા તથા હિંમત સાથે જે પ્રમાણે કર્યો તે કોઈ વીરલો જ કરી શકે ! આમ કરવાની સાથે તેમણે ઘરની ચાર દિવાલોમાં જીવી રહેલ ભારતીય સ્ત્રીને ઘરનો ઉંમરો ઓળંગીને ભારતીય સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં જોડાવવાની હાકલ કરી. માતૃભૂમિની સ્વતંત્રતાના સંગ્રામમાં સ્ત્રી શું ? અને પુરુષ શું ? બંને એક સરખા ભાગીદાર. બંનેએ માતૃભૂમિ માટે બનતું સઘળુંયે કરવાની તક ઝડપી લેવી જોઈએ. આવો વિચાર જ્યારે બાપુએ વહેતો કર્યો ત્યારે પ્રમાણમાં જુનવાણી તેમ જ પિતૃસત્તાક ભારતીય સમાજે તેને સહર્ષ વધાવી લીધો. અને ભારતીય સ્ત્રીએ ઘરનો ઉંમરો ઓળંગીને સ્વતંત્રતા આંદોલનની સભાઓ અને સરઘસોમાં ભાગ લેવાનું પ્રારંભ્યું. પછી તો ઉત્તરોત્તર તેઓ દરેક ક્ષેત્રમાં પ્રવેશતી ગઈ. પરંતુ સૌ પ્રથમ વાર ભારતીય સ્ત્રીને જાહેર કામકાજમાં ભાગીદારીની તક ગાંધીજીએ મેળવી આપી. આમ ભારતીય નારીના સશક્તિકરણના પાયામાં ગાંધીજીનું આગવું પ્રદાન રહેલું છે.
સ્વતંત્રતા આંદોલનનો 1947 પૂર્વેનો એ જમાનો એવો હતો કે જ્યારે ગાંધીજી પ્રત્યેક સુસંસ્કૃત, જાગ્રત ભારતીય પરિવારમાં એક સદસ્યનું સ્થાન ધરાવતા. અંગ્રેજી સાહિત્યના ખ્યાતનામ કવયિત્રી કમલા દાસની આત્મકથા 'માય સ્ટોરી’(1976)માં પોતાનાં બાલ્યકાળનું વર્ણન કરતાં સ્મરે છે કે, તેમની માતાના સાહિત્યકાર મામા કેરળમાં પોતાના નાલપત હાઉસમાં એશોઆરામભરી જિંદગી જીવતા. કમલા દાસની માતા તથા તેમનાં બાળકો પણ નાલપત હાઉસના જ સભ્ય હતાં. કિશોરી કમલા સ્મરે છે કે, "અમારા એ નાલપત હાઉસમાં જ્યારે કોઈપણ નિર્ણય લેવાતો ત્યારે તેને અન્ય વડીલોની સાથોસાથ બાપુની પરવાનગી મળશે કે કેમ તેનો પણ ખ્યાલ રખાતો. આ 'બાપુ' એટલે પરિવારના કોઈ વડીલ સદસ્ય નહીં, પરંતુ એ મહાલયના દિવાનખાનાની દિવાલ પર શોભતી મહાત્મા ગાંધીજીની છબિ !" આ છબિ જાણે ઘરની મુખ્ય વડીલ હતી. આવો હતો એ જમાનો !
મોતીલાલ નેહરુનાં મોટાં દીકરી અને જવાહરલાલજીના બહેન પંડિત વિજયાલક્ષ્મીની આત્મકથા 'ધ સ્કોપ ઓફ હેપિનેસ'(1979)માં ગાંધીજીની વાત સતત થાય છે. નેહરુ પરિવારમાં ગાંધીજીનો દરજ્જો એક અતિપ્રિય વડીલનો હતો. વિજયાલક્ષ્મીજીના પ્રેમલગ્ન વખતે પણ ગાંધીજીની પરવાનગી લેવાયેલી. ગાંધીજીએ પોતાને હાથે કાંતેલ, વણેલ તથા રંગેલ ખાદીની સાડી પહેરીને વિજયાલક્ષ્મીજી લગ્નના માંયરામાં બેઠાં હતાં. લગ્ન બાદ તરત નવપરિણીત યુગલ બાપુના આશીર્વાદ લેવા આનંદભવન ખાતેના બાપુના રૂમમાં ગયેલું અને ત્યાં ગાંધીજીએ બ્રહ્મચર્ય પાલન કરીને દેશ ખાતર જીવન સમર્પિત કરવાની વાત કરેલી. આ પ્રસંગને સ્મરતા વિજયાલક્ષ્મીજી લખે છે, મેં બાપુને તરત કહ્યું, "જો તમારે અમને આવા જ આશીર્વાદ આપવા હતા તો અમને પરણવાની પરવાનગી શા માટે આપી ? આવા લગ્નનો શો અર્થ ? બાપુ માફ કરજો તમારી આ વાત મને સ્વીકાર્ય નથી."
તો વળી વિજયાલક્ષ્મી પંડિતનાં નાનાં બહેન તથા અમદાવાદના હઠીસિંહ પરિવારના પુત્ર રાજા હઠીસિંહનાં પત્ની કૃષ્ણા હઠીસિંહ પોતાની આત્મકથા 'વિથ નો રિગ્રેટ્સ'(1943)માં બાપુના વ્યક્તિત્વના વિવિધ પાસાઓની સરસ છણાવટ કરે છે. તેઓ પણ પોતાના લગ્નના પ્રસંગનું સ્મરણ કરીને તે વખતે બાપુએ આપેલ આશીર્વાદ વિશે લખે છે, "બાપુએ મને કહેલું, હવે તારો પુનઃજન્મ થઈ રહ્યો છે… તારી નાનીબહેન સ્વરૂપ કાઠિયાવાડમાં નવવધૂ બનીને આવી ખરી, પણ તેણે પોતાના પતિને અલ્હાબાદ આવીને વસવા માટે સમજાવી લીધો… પરંતુ તારામાં અને સ્વરૂપમાં ઘણો ફેર છે. હું સમજું છું કે તું રાજાને અમદાવાદથી દૂર ખેંચી લઈ જવા પ્રયત્ન નહીં કરે… હું આશા રાખું છું કે તું ગુજરાતને તારું ઘર બનાવીશ."
પદ્મવિભૂષણ દુર્ગાબાઈ દેશમુખની આત્મકથા 'ચિંતામન એન આઈ'(1980)માં તેઓ ગાંધીજીને પોતાની કિશોરાવસ્થાના એક માત્ર પ્રેરણાદાયી બળ તરીકે સ્મરે છે. દુર્ગાબાઈ દેશમુખ નાનપણથી જ સ્વતંત્રતા સેનાની તથા ગાંધી વિચારધારાના સમર્થક રહ્યાં. 11 વર્ષની ઉંમરે તેમણે ગાંધીજીની એક પ્રવચનસભાનું આયોજન પોતાના ગામમાં કરેલું. અને આ પ્રવચન માટે રૂપિયા પાંચ હજારનું ઉઘરાણું કરવામાં તેઓ સફળ નીવડેલાં. ગાંધીજીની આ સભા દરમિયાન તેમણે કોઈપણ પૂર્વ આયોજન વગર ગાંધીજીના દુભાષિયા તરીકે કામ કરેલું. જેને કારણે તેઓ આજીવન હિન્દીના પ્રખર સમર્થક તેમ જ પ્રચારક રહેલાં. પોતાની ઉપરોકત આત્મકથામાં તેઓ એક યાદગાર પ્રસંગ સ્મરે છે. સ્વતંત્રતા પૂર્વેના એક કૉન્ગ્રેસ અધિવેશન દરમિયાન સ્વયંસેવિકા દુર્ગાબાઈને ગાંધીજીએ એ સમારંભ માટે સ્ટેજ પર આવી રહેલ દરેક મહાનુભાવના કાર્ડ તપાસવાનું કામ સોંપ્યું. યુવા દુર્ગાબાઈ પોતાનું કામ ખંતપૂર્વક કરવા માંડી. એક પછી એક જનનેતાઓ પાસ બતાવીને સ્ટેજ પર જઈ રહ્યા હતા. એટલામાં નેહરુજી આવી પહોંચ્યા. બેફિકર નેહરુજી સ્ટેજ પર જવા પગથિયાં પર પગ માંડે ત્યાં તો યુવા સ્વયંસેવિકાએ તેમને ટોક્યા અને પાસ બતાવવા કહ્યું. નેહરુજીને આશ્ચર્ય થયું. તેમણે કહ્યું, "હું નેહરુ, મને નથી ઓળખતા?" વળતો જવાબ મળ્યો, "હા જી, ઓળખું છું, પરંતુ બાપુએ પાસ લઈને આવનારને જ સ્ટેજ પર જવા દેવાનો આદેશ આપ્યો છે. તેથી હું મજબૂર છું." સ્મિત સાથે નેહરુજીએ પાસની વ્યવસ્થા કરી અને પછી એ યુવતીને પાસ બતાવીને તેઓ સ્ટેજ પર પહોંચ્યા.
જન્મે બ્રિટિશ અને કર્મે મહાત્મા ગાંધીને તથા સ્વતંત્રતા આંદોલનને સમર્પિત એવાં મિસ સ્લેડ ઉર્ફે મીરાબહેનની આત્મકથા 'ધ સ્પિરીટ્સ પિલગ્રીમેજ'(1949)માં પોતે ગાંધીજીના પ્રભાવથી અંજાઈને સર્વસ્વ ત્યજીને જે પ્રમાણે અમદાવાદના હરિજન આશ્રમમાં આવીને વસેલાં તેની વાત કરે છે. તેમનાં આત્મલેખનનું કેન્દ્ર ગાંધીજીનું સ્નેહમયી વ્યક્તિત્વ છે. પરંતુ તેની સાથોસાથ એક અત્યંત કડક એવા નિયામકની છબિ પણ મીરાબહેનનું લેખન ઉપસાવે છે. લંડનથી આવેલ મિસ સ્લેડને ગાંધીજીએ મીરા નામ આપેલું. તેમને આશ્રમ પરિસર પર 8 X 8 ફૂટની નાનકડી ઓરડી આપેલી. જે આજે પણ સાબરમતી આશ્રમમાં મિસ સ્લેડના રહેવાસ તરીકે જોઈ શકાય તેમ છે. આ બ્રિટિશ મહિલાની ખાણી-પીણી, પહેરવેશ, રીત-રિવાજ સઘળું આશ્રમે બદલી નાખ્યું હતું. અધૂરામાં પૂરું ગાંધીજીએ આજ્ઞા કરી કે આ સોહામણી યુવતીએ વાળ ન રાખવા ! આ તે કેવો આદેશ ? ગાંધીજીનો તર્ક હતો કે આશ્રમવાસી પુરુષોમાં યુવતીઓ પ્રત્યે કામના જાગ્રત ન થાય તે માટે આશ્રમમાં વસતી યુવતીઓએ માથાં મુંડાવી નાખવાં ! મીરાબહેને બાપુની આજ્ઞાનું પાલન કર્યું. માથું મુંડાવીને ખાદીની સફેદ સાડીમાં આશ્રમની કોઈ સુવિધા વગરની નાનકડી ઓરડીમાં તેમણે વર્ષો ગાળ્યાં. અને ત્યાં રહીને બાપુની તેમ જ સ્વતંત્રતા આંદોલનની સહાય કરી.