તાજી … તાજી … સ્વતંત્રતા …
ચાખીને લ્યો, ચાખીને!
હે! સ્વતંત્રતા ચાખવાની?
પણ, કેવી રીતે?
મને ફાવે એવી રીતે? તમને ગમે એવી રીતે? એમને ગમે એવી રીતે?
મને ગમે એવી રીતે? કે, આ … બધાંને ગમે છે એમ કરીને?
સમજાતું જ નથી સ્વતંત્રતા લેવાની તો લેવાની કંઈ રીતે?
રડીને? હસીને? ખરીને? ઊગીને? ઉછીને? આગળથી? પાછળથી? ઉપરથી? નીચેથી?
વાંકેથી? સીધેથી, આજથી? કાલથી? વાંચીને? ગોખીને? બોલીને? ખોલીને?
દાબીને? હળવેકથી કે પછી. ખાલી … ખાલી … ચૂપ થઈને?
હા … હા … બાપુએ એવું જ તો કીધું હતું, ચૂપ થઈને પણ, અહિંસાથી!
બાપુને કહો, હવે તો એમની અહિંસાની જડીબૂટ્ટીની –
લોકોએ મળીને એક્સપાયરી ડેટ જાહેર કરી દીધી છે.
અને શપથ લીધા છે કે,
અમે બધાં મળીને ભારત દેશના કલ્યાણ અને સમૃદ્ધિનું ખૂન કરી નાખીશું!
કેમ? તો કે અમને આ દેશે સ્વતંત્રતા આપી છે,
જેમ ગમે એમ કરવાની! ને એટલે જ તો અમે …
વિચાર્યા વિના, બુદ્ધિના લઠ્ઠની જેમ … સમય અને સ્થળ જોયા વગર નીકળી જઈએ છે,
આપણી જાતનું જ ફૂલેકું કાઢવા!
આવા લોકોને એક સલાહ છે, ખાલી સલાહ હો,
સ્વતંત્રતાનો એટલો જ નશો ચડ્યો છે તો,
જેણે જે કરવાનું ગમતું નથી, એને એ કરવાથી મૂક્ત કરાવોને –
એટલે સ્વતંત્રતા અપાવોને!
બાને પપ્પાની રાહ જોવાની ગમતી નથી!
છોટુંને રોજ વાડકો લઈને એનાથી વધારે,
ચહેરાથી ગરીબ દેખાતા લોકોની પાસે જઈને,
“આપોને …” કહેવાનું ગમતું નથી!
ઇરછાને અધૂરી રહેવાનું ગમતું નથી! ઈર્ષાને ઘટવાનું ગમતું નથી!
પ્રેમને એકદમ થવાનું ગમતું નથી! ને વ્હેમને થયા વગર રહેવાતું જ નથી!
સરહદે એકલા લઢતા –
સિપાહીને દેશની અંદર ચાલી રહેલું છમકલું ગમતું નથી!
આટલું અમથું નથી, હજુ કહું તો …
મને તો મૂઈ સ્વતંત્રતા જ ગમતી નથી!
મને કોઈ બાંધીને રાખો, ક્યારેક સાંધીને રાખો,
ક્યારેક રાખવા માટે રાખો, તો ક્યારેક ખાલી-ખાલી રાખો!
પણ રાખો … મને મારાથી સ્વતંત્ર થવું છે!
એવી કોઈ જગાએ જવું છે,
જ્યાં ખાલી હોય, હું અને સ્વતંત્રતા!
કેમ ખબર છે? કારણકે મારે સમજવું છે,
કાલે મેં –
દિલ પર પથ્થર મૂકીને પાંજરું ખોલ્યું છતાં,
પંખી કેમ ઊડ્યું ના?

E-mail : panchalbrijesh02@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 અૉક્ટોબર 2018; પૃ. 16

ગાંધીજીનું પહેલું ચરિત્ર – લેખક : જોસેફ ડોક; અનુવાદક : બાલુભાઈ પારેખ; પ્રકાશક – નવજીવન પ્રકાશન મંદિર, પાનાં 20 + 156; રૂ. 40

મૂળ પોરબંદરના મેમણની દક્ષિણ આફ્રિકા સ્થિત વેપારી પેઢીના એક કેસ માટે વકીલ તરીકે કામ હાથમાં લેતા બૅરિસ્ટર મોહનદાસ કરમચંદ ‘ગાંધીજીનું પહેલું જીવનચરિત્ર’ ૧૯૦૮માં અંગ્રેજ પાદરી જૉસફ ડૉક દ્વારા લખાયું. ગાંધીજીની જીવનસફરનું હજી તો એ ચાલીસમું વર્ષ. જગત જેને મહાત્મા તરીકે બરાબર ઓળખે ને સન્માને એ ઘટના હજી આઠેક વર્ષ દૂર હતી. ત્રણ દાયકા પછી સુભાષચંદ્ર બોઝ જેવા રાષ્ટ્રસેવક જેમને રાષ્ટ્રપિતા કહી સંબોધવાના હતા, એવા વિશ્વશાંતિના વકીલને એ પાદરી પામી જાય છે. ૧૯૦૭ના ડિસેમ્બરમાં જૉસફ ડૉકે ગાંધીજીને પહેલી વખત જોયા; તેમનું બૅરિસ્ટર લોકનાયક વિશેનું પૂર્વાનુમાન જુઓ : ‘ઘણું કરીને એ ઊંચો અને દમદાર પુરુષ હશે, એનો ચહેરો જોહાનિસબર્ગમાં એનો જે પ્રભાવ પડતો હતો, તેને જેબ આપે એવો રુઆબદાર અને આંજી નાખે એવો હશે. અને એનો સ્વભાવ ઉગ્ર અને મિજાજી હશે. પણ મારી ધારણા ખોટી પડી.’

૧૮૯૩થી ૧૯૦૭ સુધીના એક તપ જેટલાં વર્ષોમાં દક્ષિણ આફ્રિકામાં હિંદીઓ માટે, એશિયનો માટે સર્વસ્વ સમર્પણની ભૂમિકાએ લડનાર આ માણસ ભાવિ ભારતનો ભાગ્યવિધાયક બનવાની ક્ષમતા ધરાવે છે, તેવો ચરિત્રલેખકનો સહજપણે નિષ્પન્ન થતો આદર આ ચરિત્રની વિશેષતા છે. ગાંધીજી પાસેથી તેમના જીવનઘડતરની વાતો કઢાવવી આસાન ન હતી. પણ ગાંધી પોતાની વાતો જણાવે, તો તેમના વ્યક્તિત્વને અંગ્રેજો ઓળખી શકે તેવો આ ચરિત્રકારનો ઉમદા આશય હતો; -‘ઇંગ્લૅન્ડના લોકોને તમારા વ્યક્તિત્વ અને ચારિત્ર્યનો સાચો અંતરંગ પરિચય મળી રહે, તો ભવિષ્યમાં આવી પડનારી મહાન લડતમાં એ કાંઈક મદદરૂપ થઈ શકે’ – એમ જણાવી ગાંધીજી પાસેથી જીવનઘડતરની વાતો કઢાવવામાં જૉસફ ડૉકને સફળતા મળે છે. “લડતના ધ્યેયને ખાતર ગમે તે ક્ષણે મરવા તૈયાર છું, ગમે તે કરવા તૈયાર છું,” એવો સમર્પણભાવ રાખનાર યુવાન ક્રાંતિકાર ગાંધી તેમનાથી આઠ વર્ષ મોટા પાદરી સમક્ષ, તે કાળે વીતેલાં ચાર દાયકાની જીવનસફરની વાત માંડે છે.

ગાંધીજીની સત્યાગ્રહી ચળવળના સાક્ષી એવા આ ચરિત્રલેખકને એ વાતની પાકી પ્રતીતિ થઈ ચૂકી હતી કે, “આપણામાંના મોટા ભાગના માણસો કરતાં આપણા આ હિંદી મિત્ર ઉચ્ચ ભૂમિકા પર વસે છે.” જૉસેફ ડૉકના માનસપટ પર બે દૃશ્યોની અવિસ્મરણીય છાપ પડે છે : એક તો પોતાના દુઃખી દેશબાંધવો માટે સ્વેચ્છાએ અને તત્પરતાપૂર્વક જેલની સજા સ્વીકારનાર બૅરિસ્ટર ગાંધી અને બીજું દૃશ્ય; મીરઆલમ અને પઠાણ સાથીઓ ગાંધીજીને જંગલી માર મારી બેહોશ કરી દે છે, ત્યારે તેમના પ્રત્યે ગાંધીજીની ક્ષમાની લાગણી. હાથે કરીને ગરીબ તરીકે રહેવા કૃતસંકલ્પ થયેલા આ યુવાન બૅરિસ્ટરની ‘ગજબની નિઃસ્વાર્થતા’ પ્રત્યે જન્મેલી ગૌરવ અને શ્રદ્ધાની હિંદીઓની લાગણીની સમાંતરે આ ધર્મપુરુષ ચરિત્રલેખકની લાગણી પણ ભાવક પામી શકે છે.

ગાંધીજીના નેતૃત્વમાં આખા ટ્રાન્સવાલના એશિયાઈઓએ આદરેલી લડતથી આ ચરિત્રપુસ્તકનો પ્રારંભ થાય છે. ‘કથાનાયક’ પ્રકરણમાં ગાંધીજીના પ્રથમ દર્શનથી લઈ વ્યક્તિત્વનો વાજબી ગુણાનુવાદ સંયત રીતે લાઘવપૂર્વક વ્યક્ત થયો છે. વતન પોરબંદર, જીવનઘડતર, વ્યસની માંસાહારી સોબતીઓ, ધર્મપરાયણ માતા-પિતા, વિલાયતમાં અભ્યાસ, ઘર્મમંથન આદિની વિશ્વપ્રસિદ્ધ વાતોનું પ્રથમ પ્રાગટ્ય આ નાનકડા પુસ્તકમાં છે, તેથી તેનું ઐતિહાસિક મૂલ્ય અદકેરું છે. ૧૮૯૩માં કેસનું કામ પૂરું થયા પછી વિદાય-મિજબાની ટાણે ‘નાતાલ મર્ક્યુરી’નામના અખબારમાં ‘હિંદીઓના મતાધિકાર ખૂંચવી લેવાના બિલ’ના સમાચારથી જાહેર કાર્યમાં, કોમની લડતમાં પ્રાણપૂર્વક પ્રતિષ્ઠિત થતા આ ક્રાંતિકારની કષ્ટ સહન કરવાની સત્યાગ્રહી ક્ષમતાના પ્રથમદર્શી અહેવાલ સ્વરૂપે તે કાળે પ્રગટ થયેલા આ પુસ્તકની એક પ્રત ગાંધીજીએ ટૉલ્સ્ટૉયને મોકલી હતી. ટૉલ્સ્ટૉયે પોતાના નિકટના સાથીને લખ્યું હતું કે : ‘તે (ગાંધી) આપણા જેવા છે – મારા જેવા છે.’

૧૯૦૩માં ચોત્રીસની વયે ચાર ભાષા : અંગ્રેજી, તમિલ, ગુજરાતી અને હિંદીમાં ‘ઇન્ડિયન ઓપિનિયન’ શરૂ કરનાર ગાંધી આ ચરિત્રલેખકને સ્વપ્નદૃષ્ટા જણાય છે. લોકકેળવણીનું મોટું સાધન બનનાર તત્કાલીન ‘મીડિયા’ એવું ‘ઇન્ડિયન ઓપિનિયન’ વગર સત્યાગ્રહ ન જ ચાલી શક્યો હોત, એવું ભારપૂર્વકનું કથન અહીં થયું છે, તે દર્શાવે છે કે ગાંધીજીને સમૂહ-માધ્યમની અસરકારકતા તથા વિવેકપૂર્ણ લોકધર્મી ઉપયોગિતાની કેટલી વહેલી ખબર હતી.

સત્યાગ્રહ વિશેની ૧૯૦૮ સુધીની અપ-ટુ-ડેટ માહિતી ‘તાજાકલમ’ પ્રકરણમાં ઉલ્લેખી છે. સત્યમૂર્તિના સત્યાગ્રહસંગ્રામના સાક્ષી એવા પાદરી ધર્મપુરુષના ગાંધીજી વિશનાં નિરીક્ષણો અને આદરવચનોનું તત્કાલીન મૂલ્ય, સર્વકાલીન સ્વીકૃતિ પામે છે, તેમાં ચરિત્રની મહત્તા જેટલી જ તેના ચરિત્રલેખકની મહત્તા છે. ‘સત્યના પ્રયોગો’ના વાચક માટે આ પુસ્તકનું વાચન અનિવાર્ય છે, તે ભાગ્યેજ કહેવાનું હોય. શ્રીમદ્રાજચંદ્ર, રસ્કિન, થૉરો, ટૉલ્સ્ટૉય આદિ વિશ્વચેેતના અંગે ઊછરતી નિત્ય વિકાસશીલ સ્થિતપ્રજ્ઞ પ્રતિભાના આ સ્વભાવચિત્રનો પ્રથમ અનુવાદ ડૉ. પ્રાણજીવનદાસ મહેતાએ ૧૯૧૨માં કર્યો હતો, પણ ઘણાં વર્ષોથી અપ્રાપ્ય હોવાની સ્થિતિમાં ગાંધીશતાબ્દી વર્ષે બાલુભાઈ પારેખે કરેલો આ અનુવાદ ૧૯૭૦માં સૌ પ્રથમ પ્રકાશિત થઈ છેક ૨૦૦૪માં પ્રથમ પુનર્મુદ્રણની એક હજાર નકલ પામે છે. ઉમાશંકર જોશીના આમુખ ઉપરાંત ગાંધીજીએ આપેલો લેખક જૉસફ ડૉકનો પરિચય તથા એમ્પ્ટહીલની પ્રસ્તાવનાથી પુસ્તકની ગુણવત્તામાં અભિવૃદ્ધિ થઈ છે.

E-mail : gandhinesamajo@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 અૉક્ટોબર 2018; પૃ. 06

ઈટલીના 13મી સદીમાં થઈ ગયેલા મહાકવિ દાન્તેનું એક પ્રલંબ કાવ્ય ‘ડિવાઇન કૉમિડી’ બહુ મશહૂર છે. કહે છે કે પશ્ચિમનું સમગ્ર સાહિત્ય વાંચી નાખો, પણ ‘ડિવાઇન કૉમિડી’ ન વાંચ્યું, તો કંઈ વાંચ્યું નહીં !

એ એક અદ્દભુત એવું પ્રવાસ-કાવ્ય છે. એની અંદર, પ્રવાસી દાન્તેને એક ભોમિયાની જરૂરત ઊભી થાય છે અને ઈસુ પૂર્વે થઈ ગયેલો એક અતિ તેજસ્વી કવિ વર્જીલ, કુદરતને ઈશારે, તેની મદદે આવે છે.

આ બન્ને કવિઓ, દાન્તે અને વર્જીલ, પ્રવાસમાં આગળ વધે છે. ફરતાં ફરતાં તેઓ એક એવા સ્થળે આવે છે, જ્યાં એક ખાસો મોટો દરવાજો હતો. અને ત્યાં એક સૂચના લખવામાં આવી હતી. લખ્યું હતું કે :

“અહીંથી પસાર થઈને તમો આહોના શહેરમાં દાખલ થશો. અહીંથી પસાર થઈને તમો હરહંમેશની પીડાઓની એક એવી વસ્તીમાં આવી જશો, જ્યાં લોકો, હંમેશના માટે, પોતાપણું ગુમાવી દે છે !

“ઓ અહીંથી પસાર થનારાઓ, તમારી તમામ આશાઉમેદો તજી દો !”

આ છે જહન્નમનો દરવાજો અને અહીંથી શરૂ થાય છે આહોનાં, શિક્ષાનાં, પીડાનાં શહેરો, ગામોધામો. −− પરંતુ સાચી નહીં, કવિની કાલ્પનિક જહન્નમ છે આ.

એ જહન્નમ પછી જોઈશું, પ્રથમ દાન્તેને મળી લઈએ. −− તેનો જન્મ ઈ.સ. 1265માં ફ્લોરેન્સ શહેરમાં થયો હતો. કહે છે કે તેની માતાએ તેને ભણાવ્યોકેળવ્યો હતો તેનો શિક્ષક શાયર હતો, રાજકારણી પણ હતો. તેના હરીફો અને વેરીઓ ઘણા હતા. તે પોપનો વિરોધી અને રાજાશાહીનો હિમાયતી હતો. તેણે સરકારી નોકરી કરી હતી અને લશ્કરી અધિકારી તરીકે પણ સેવા બજાવી હતી.

એ ઈટાલીમાં રાજકીય ઊથલપાથલનો સમય હતો અને કહે છે કે દાન્તેના વિરોધીઓ સત્તા પર આવતાં, તેને દેશનિકાલ કરી દેવામાં આવ્યો હતો. તે અગર પકડાઈ જાય, તો તેને જીવતો જલાવી દેવાનો હુકુમ, પોપે જારી કર્યો હતો ! તેનું ન કોઈ ઘરગામ કે દેશ હતા. એક ભટકતો શાયર હતો !

આ કવિએ ઈશ્ક પણ કર્યો હતો. તેની પ્રિયતમા હતી બયાતરાચે નામે એક ખૂબસૂરત જાજરમાન મહિલા. એ હજી નવ વર્ષની હશે ત્યારે દાન્તેએ તેને જોઈ હતી. અને જોઈ એટલે જોઈ, દીવાનો થઈ ગયો. તેને એની અંદર એક પવિત્ર આત્મા અને પરિપૂર્ણ સૌંદર્યનાં દર્શન થયાં. આ ઈશ્ક એ હદનો હતો કે કવિએ બાદમાં અન્ય કોઈ મહિલામિત્રની ઈચ્છા કરી નહોતી. તે મનોમન તેની પ્રાર્થના કરવા લાગ્યો હતો. આ ઈશ્કનો ધ્વનિ કવિના સોનેટોમાં ઠેર ઠેર સંભળાય છે.

પરંતુ મજાની વાત આ છે કે રૂપગુમાની બયાતરાચેને દાન્તેના આ ઈશ્કની ખબર ન હતી. આગ બન્ને નહીં, એક જ છેડે લાગી હતી. અને કદાચ એથી અન્ય ઈટાલિયન નારીઓ દાન્તેની ઠેકડી કરવા લાગી હતી ! કહે છે કે થોડીક નાજુક સલામો તથા મીઠાં સ્મિતની નવાજેશ કર્યાં પછી તે દાન્તેને ઝૂરતો મૂકી કોઈક ધનવાનને તે પરણી ગઈ હતી.

ગમે એમ, પણ દાન્તે એક પ્રતિભાશાળી કવિ હતો. તેજસ્વી કલમનો માલિક હતો. દેશનિકાલની શિક્ષા તેને ઝાંખો પાડી શકી નહીં. વિદેશોની રખડપટ્ટી દરમિયાન તેણે મહાકાવ્ય ‘ડિવાઇન કૉમિડી’ લખ્યું અને અંતિમ શ્વાસ પણ પોતાના દેશ ઈટાલીમાં લેવાનું નસીબ થયું નહીં ! આ મહાકવિ કે જેને જીવતે જીવત ઈટલીએ સંઘર્યો નહીં, ધિક્કાર્યો, દેશનિકાલ કર્યો. તેના અવસાન બાદ ઈટાલી તેનું દીવાનું થઈ ગયું. અને ઘણું કરીને ઈ.સ. 1371-72માં સરકારી ધોરણે તેને પુરસ્કૃત કરવામાં અને ઈટાલીના એક મહાન સપૂત તરીકે બિરદાવવામાં આવ્યો. અને ઈટાલિયનો ‘ડિવાઇન કૉમિડી’ની નકલો માથે મૂકીને નાચવા લાગ્યા. આને કહે છે : ‘જાદૂ વહ જો સર ચઢ કર બોલે !’

•••

આ હતો કવિ દાન્તેની જીવનકથાનો સાર. હવે આપણે પગ ધરીશું જહન્નમની ભૂમિ પર. જઈશું આહોનાં શહેરો તરફ, જોઈએ દાન્તેની સર્જનાએ શું ગુલ ખીલવ્યાં છે !

દાન્તે અને તેનો ભોમિયો વર્જીલ મસમોટા − ભવ્ય દરવાજામાંથી થઈને જહન્નમપ્રદેશમાં પ્રવેશ્યા. આ ભાગ એકરોન નદીના હેઠવાસમાં આવેલો હતો. અહીં તે ફિરસ્તા હતા, જે જમીન પર જઈને પોતાનું મૂળ સ્થાન ગુમાવી બેઠ હતા. અહીં તે લોકો પણ હતા, જે શંકાકુશંકામાં ચકરાતા રહ્યા હતા અને ખુદાના હોવા ન હોવા વિશે કશો નિર્ણય લઈ શક્યા ન હતા. તેઓ બંધાયેલા હાથે સામસામે બેસીને, સમજાય નહીં એવો શોર કરી રહ્યા હતા.

તેઓ ત્યાંથી આગળ ગયા તો શારૂન નામે એક હોડીવાન મળ્યો. તેની આંખો લાલઘૂમ હતી, જાણે ધીકતા અંગારા ! તેની હોડીમાં ક્યાંક પહોંચાડવા માટેના ઘણા આત્મા લાદેલા હતા. દાન્તે અને વર્જીલ એ હોડીમાં બેસી ગયા. હોડી જઈ રહી હતી એ વિસ્તારમાં જાણીબૂજીને ગુના કરનારા લોકો શિક્ષા ભોગવી રહ્યા હતા. અને રોકકળ તથા આહોનો શોર હતો. અહીં વચમાં એક શેતાન ઊભો હતો અને તેના ચહેરા પર રોષમિશ્રિત પીડાઓ જામેલી હતી. − અહીં વ્યભિચારી સ્ત્રી-પુરુષો હવામાં અધ્ધર લટકી રહ્યાં હતાં.

એનાથી થોડે આગળ ગંદાં પાણી તથા પરુનો વરસાદ થઈ રહ્યો હતો. અહીં અઠંગ શરાબખોરો હતા. ચહેરા વિકૃત હતા, દાંત પીસી રહ્યા હતા અને ગંદું પાણી તથા પરુ પી રહ્યા હતા.

તેમણે એવા લોકોને પણ જોયા, જે ધનદોલતના મોટા ઢગો તળે ભીંસાતા – કચડાતા કણસી – ચીખી રહ્યા હતા. એ સૌ યોગ્ય – અયોગ્યની પરવા કર્યા વિના ધન ભેગું કરનારા અને અન્ય લોકોના હક મારનારા દુષ્ટો હતા.

તેમણે, ગંદવાડથી લથબથ થયેલા અને એકબીજાને ડાફાં ભરતા ને ચીખતા – ચીલ્લાતા લોકો પણ જોયા. તેઓ હતા ત્યાંના પાણીમાં મોટા મોટા પરપોટા થઈ રહ્યા હતા. − વર્જીલે કહ્યું, આ તે લોકો છે, જે ગુનાઓમાં ડૂબેલા હતા. અને આ પરપોટા એ તેમની આહો છે !

અહીંથી આગળ જહન્નમનું પાટનગર હતું. અહીં તે લોકોના આત્મા હતા, જે કુદરતી ક્રમ વિરુદ્ધ, હેવાનોની માફક ગુના કરતા રહ્યા હતા. − ખોફનાક બલાઓ તેમને ભીંસી – પીસી રહી હતી અને તે ચીખી રહ્યા હતા. … … આ પાટનગરના દરવાજા બંધ હતા, બંધ જ રહ્યા. પરંતુ ત્યાં કેદ ગુનેગારોની આહો – ચીખોનો શોર બહાર પડઘાતો રહ્યો !

‘ડિવાઇન કૉમિડી’ની આ જહન્નમમાં ઘણા વર્તુળો − સંકૂલો છે. છઠ્ઠું સંકૂલ ઉકળતા લોહીવાળી એક નદીના સામે કાંઠે હતું. અને આ તરફને કાંઠે ઘોડા દોડી રહ્યા હતા. આ ભાગતા ઘોડા, લોહીભરી નદીમાંથી બહાર નીકળવા મથતા લોકોને પાછા નદીમાં પટકી દેતા હતા ! અત્યંત ભયાનક દૃશ્ય હતું ! આ તે લોકોના આત્મા હતા, જેમણે તેમનાં સગાંઓ, પાડોશી – પરિચિતોને રંજાડ્યા હતા. અહીં ખૂનીઓ પણ શિક્ષા ભોગવી રહ્યા હતા. અને આહો જ આહો હતી !

તેમણે કાંઠાની રેતમાં ભભૂકતા અંગારા અને તેના પર શેકાતા વ્યાજખોરો, ધોખાબાજો, ઠગોને પણ જોયા. અને ઉકળતા લોહીવાળી નદી પાર કરીને છઠ્ઠા સંકૂલમાંના એક ધૂંધળા જંગલ આગળ આવી પહોંચ્યા. અહીં તે લોકોના આત્મા હતા, જેમણે પોતાના જીવ પર જૂલમ કીધો હતો અને આત્મહત્યા કરી હતી.

આ એક એવું જંગલ હતું જ્યાં કોઈએ કદી પગલાં પાડ્યાં ન હતાં ! કોઈ રસ્તો નહીં, કોઈ કેડી નહીં. માત્ર ઝાડી અને અંધકાર – સૂનકાર ! વૃક્ષ હતાં પણ ફળ નહોતાં, અતિશય ઝેરીલા કાંટા હતા. દાન્તે અહીં એક ડાળખી તોડી બેઠો. અને તોડતાં જ ધ્રુજી ગયો. ડાળખી તોડી હતી ત્યાંથી લોહી વહેવા લાગ્યું હતું ! અને પછી ઝાડે આહ નાખતાં કહ્યું, ‘તમે મને જખ્મી કેમ કર્યું ?’

આત્મહત્યા કરનારાઓનું આ જંગલ હતું. અહીં એ સૌ આત્મહત્યારાઓને ઝાડ બનાવી દેવામાં આવ્યા હતા. દાન્તે કહે છે કે ન્યાયના દિવસે સમગ્ર માનવજાત તેના અસલ સ્વરૂપમાં આવી જશે ત્યારે, આ આત્મહત્યારાઓને લિબાસ મળશે નહીં. અને ન્યાયવિધિ પૂરો થયા પછી આ લોકોના શરીર ઝાડોની શાખો પર લટકાવી દેવામાં આવશે કે જેથી આત્મા તેમના દેહને દેખતા રહી અઝાબ ભોગવતા રહે !

આ અને અચંબામાં નાખે એવું બીજું ઘણું ‘ડિવાઇન કૉમિડી’માં છે. ચોર – ડાકુનો વસવાટ કાળોતરા સાથે હશે. બુદ્ધિનો દુરુપયોગ કરનારાના ચહેરા વિકૃત થઈ ગયા હશે અને તે આગમાં શેકાતાં આહ – આહ કરી રહ્યા હશે. અને જહન્નમનો અંતિમ ભાગ અત્યંત ટાઢો પટ છે, જ્યાં શેતાન ઊભો હશે અને તેનો પગથી કમર સુધીનો ભાગ જામીને બરફ થઈ ગયો હશે ! ત્યાંથી નીકળવાની તેની કોઈ મથામણ સફળ નહીં થાય !

આ બધાં દૃષ્યો નિહાળીને દાન્તે હતાશ થઈ ગયો હતો. પરંતુ ત્યાર પછી જહન્નમની હદમાંથી બહાર આવીને સૂર્યનો પ્રકાશ દીઠો તો તેનું હૃદય પણ આશાના ઉજાશથી ઝળહળી ઊઠ્યું !

•••

એ હતું કવિનું કાલ્પનિક જહન્નમ અને ત્યાંનાં આહોનાં શહેર. એ સિવાય પણ આ ધરતી ઉપર માનવસર્જિત, રાજકારણના પેટે જન્મેલાં ઘણાં જહન્નમો છે. જેવાં કે ઈરાકી જહન્નમ, સીરિયન જહન્નમ, અફઘાની જહન્નમ, આફ્રિકી જહન્નમ, વગેરે. અને એ છે સુપર પાવરની અવળચંડાઈનું, અનીતિનું, ડોલરિયા વખનું પરિણામ.

જહન્નમ ગુનેગારોની શિક્ષા માટે હોય છે. પણ માનવસર્જિત જહન્નમમાં, ગુનેગાર કે બેગુનાહ એવો કોઈ તફાવત રખાતો નથી. સૌને એક સાથે શેકી નાખવામાં આવે છે ! શ્રીમંતો માટે તો હોય છે ફ્લાઇટ, સેઇફ હેવન ! મરે છે બિચારા ગરીબો !

કાશ્મીર પણ એક એવું જ જહન્નમ છે ! આમ તો એ જન્નત સમાન હતું, પણ સૌથી મોટી જમહુરિયતે રાજકીય રવાડે ચઢીને એને જહન્નમ બનાવી દીધું છે ! ગઈ કાલે જ્યાં અનન્ય સૌંદર્ય હતું ત્યાં આજે ધૂંધવાતી આહોનાં શહેરો છે ! લોહીથી લથબથ શિક્ષાધામો છે ! અને ત્યાં હુકમ ચાલે છે ખરગોનિયા જલ્લાદોના !

કહે છે કે આ ખરગોનિયાઓનો રાજકીય ગુરુ પેલો બદનામ ઝમાના મેકાવલી છે, જેને શેતાન પણ કહેવામાં આવે છે.

15મી સદીમાં થઈ ગયેલો આ ઇટાલિયન મેકાવલી ભારે ફાંટાબાજ માણસ હતો. તે તેના પુસ્તક ‘પ્રિન્સ’થી જાણીતો યા બદનામ હતો. એ પુસ્તકમાં તેણે શાહો, શાહઝાદાઓને સત્તા ટકાવી રાખવાના નુસખા બતાવ્યા છે !

તે કહે છે કે રાજકીય સત્તા માટે સારાઈ – બુરાઈ બન્ને અર્થહીન વસ્તુ છે. અસલ ચીજ સત્તા છે. સત્તાવાને સત્તા કોઈ પણ હિસાબે ટકાવી રાખવી જોઈએ. એ તેનો હક છે. સત્તા માટે તેણે બળનો, જરાયે ખચકાયા વિના, ઉપયોગ કરવો અને હાનિકારક એવાં તમામ તત્ત્વોને કચડી નાખવાં જોઈએ.

બળના બેફામ ઉપયોગ પર વિશેષ ભાર મૂકતાં, મેકાવલી કહે છે કે પ્રજા ઉપર રાજ્યકર્તાનો રોફ અને દબદબો રહેવો જોઈએ. એ સંદર્ભે તે દમન, અન્યાય, અત્યાચારની સલાહ આપે છે !

મેકાવલીના શેતાની નુસખા ઉપર આજે કાશ્મીરમાં અમલ થઈ રહ્યો છે. અને ખરગોનિયા સત્તાવાળા એના પર ગર્વ અનુભવી રહ્યા છે. તેમને કાશ્મીર રહે કે બળીને રાખ થઈ જાય કે આહોનાં શહેરો ઘૂંઘવાતાં રહે એની કોઈ પરવા નથી !

તો બીજી તરફ અધિકાર અને આઝાદી માટે મેદાને પડેલા કાશ્મીરીઓ પણ તેમના નિર્ધારમાં અડગ છે. લડત આપી રહ્યા છે, કુરબાની પેશ કરી રહ્યા છે ! આવી દિલેરી, આવો હોસલો જવલ્લે જોવાં મળે છે કે પડી રહ્યા છે પડઘા સમગ્ર કાશ્મીર ખીણમાં :

જોઈએ છે ઓ વતન !
કેટલી આહો તને
રક્તની ધારો તને
કેટલી લાશો તને
        ઓ વતન, પ્યારા વતન !

•  

11, Croston Terrace, Ayres Road, Old Trafford MANCHESTER M16 7FD [U.K.]

ત્રણેય ચિત્રોનું સૌજન્ય ઈન્ટરનેટ જગત