શુક્રવાર(૧૨ મે)ની મોડી સાંજે ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીના અધ્યક્ષપદે વિષ્ણુ પંડ્યાની વિધિવત્‌ ‌નિયુક્તિના સમાચાર જાણ્યા ન જાણ્યા અને એક મિત્રની વધામણી-ટિપ્પણી આવી પડી : ચાલો, એટલું સારું થયું કે એક સનદી અધિકારીને બદલે કોઈક લેખક તો ગાદીએ બેઠા! મારે તહેદિલ કબૂલ કરવું જોઈએ કે મને આવો વિચાર આવ્યો નહોતો. તે સાથે, એ પણ કબૂલી લઉં કે આવો વિચાર નહીં આવ્યા બદલ હું મુદ્દલ ક્ષમાપ્રાર્થી નથી. ભાઈ, કારણ સીધુંસાદું એ છે કે ઉમાશંકર-દર્શક પરંપરામાં આપણે અકાદમીની સ્વાયત્તતા હાંસલ કરી, અન્યત્ર નહીં એવું લેખકીય મતદાર મંડળ (ઇલેક્ટોરલ કૉલેજ) શક્ય બનાવ્યું, પ્રમુખપદને નિયુક્તિના કુંડાળાની બહાર કાઢી ચૂંટણીના ચાચર ચોકમાં આણ્યું … આ બધું કર્યુંકારવ્યું જાણે ન કર્યું થયું અને પેરેશુટ પ્રમુખની નિતાન્ત સરકારી ચાલ, ચહેરો ને ચરિત્ર પ્રગટ થયાં – તે પ્રશ્ન, એટલે કે સ્વાયત્તતાનો પ્રશ્ન, છત્રી પ્રમુખ નહીં પણ ચૂંટાયેલ પ્રમુખનો પ્રશ્ન તાજેતરનાં વરસોમાં મારા મનમાં પ્રધાન રહ્યો છે. અહીંથી કહેવાનું બન્યું છે કે સિતાંશુ યશશ્ચંદ્ર, ચંદ્રકાન્ત ટોપીવાળા, રઘુવીર ચૌધરી, કોઈ પણ આમ નિયુક્ત થઈને આવ્યા હોત તો પણ ‘નિરીક્ષક’ તંત્રીનો પ્રતિભાવ આથી જુદો ન હોત.

અકાદમીનું સમગ્ર ગૃહ રચાય, લેખકીય મતદાર મંડળમાંથી ચૂંટણી સહિત – અને તે સાથે પ્રમુખની ચૂંટણીનો પથ પ્રશસ્ત બને એ પ્રક્રિયા ૨૦૦૩થી સ્થગિત થઈ તે પછી અહીંથી યથાપ્રસંગ એ વિશે ફરિયાદ, અફસોસ અને વિરોધની લાગણી પ્રગટ થતી રહી છે. ૨૦૧૫ના એપ્રિલ-મેમાં ભાગ્યેશ જહા સહસા આરૂઢ થયા તે પૂર્વેથી (રિપીટ, તે પૂર્વેથી) તંત્રીએ અકાદમીના કાર્યક્રમોથી અળગા રહેવાનું વલણ લીધેલું છે. પછીથી, ટોપીવાળા, પ્રવીણ પંડ્યા વગેરેએ પણ એવું જ વલણ લીધું તે ય ભાગ્યેશ જહાની નિયુક્તિપૂર્વ ઘટના છે. પછી તો, સ્વાયત્તતા આંદોલન છેડાયું, સાહિત્ય પરિષદ આદિએ બિનસ્વાયત્ત ઉર્ફે સરકારી અકાદમીથી કિનારો કર્યો એ તાજેતરનો ઇતિહાસ છે. આપણે એમનાં પ્રગટ મંથન નથી જાણતાં, પણ ધીરુબહેન પટેલ અને કુમારપાળ દેસાઈએ અકાદમીની વરિષ્ઠ સલાહકાર સમિતિ પરથી ખસી જવું પસંદ કર્યું એ પણ આ ઇતિહાસનો જ એક હિસ્સો છે.

અકાદમી પ્રકરણને સમજવામાં આપણાં માધ્યમો, અક્ષરકર્મીઓ અને એકંદર જાહેર મત બેત્રણ ભળતાસળતા ખયાલોમાં અટવાયેલાં ને ગોથાં ખાતાં માલૂમ પડે છે. એક તો, કેટલીકવાર આ પ્રશ્નને એની પૂંઠેના વિશ્વદર્શનથી ચાતરીને કેવળ અને કેવળ બે અધિકારીઓ (ભાગ્યેશ જહા અને હર્ષ બ્રહ્મભટ્ટ) વચ્ચેના મામલા તરીકે ચીતરવામાં આવે છે. ભાઈ, હર્ષ બ્રહ્મભટ્ટ ૨૦૧૫માં (કે હવે ૨૦૧૭માં) આમ ગાદીએ બેઠા હોત તો પણ આ જ કહેવાનું રહેત. જો કે, જરા જુદી રીતે, આ પ્રશ્નને બે અધિકારીઓ વચ્ચેના વલણભેદની રીતે જોવાનો વ્યાયામ કરવા જેવો છે. કારણ, જે એક વિગત તરફ ખાસ ધ્યાન ખેંચાયું નથી તે એ છે કે ૨૦૧૧માં હર્ષ બ્રહ્મભટ્ટને અકાદમીના અધ્યક્ષપદે મૂકતી ફાઈલ તૈયાર જેવી હતી. પણ હર્ષ બ્રહ્મભટ્ટે દર્શક હસ્તક સ્વાયત્ત થયેલી અકાદમીના નિયમોનો લિહાજ કરી પેરેશુટ પ્રમુખ થવાની ના પાડી હતી. જાહેર જીવનના રદીફ-કાફિયાની એટલી એમની સમજ પાકી! જરી અવાંતર પણ આ ઉલ્લેખ વિગતદુરસ્તી માટે કર્યો. જે મુદ્દો હતો અને છે તે સ્વાયત્તતાનો છે, અને એને બે સનદી અધિકારીઓની વ્યક્તિગત સત્તાસ્પર્ધાના ખાનામાં ખતવીને એનું ક્ષુદ્રીકરણ (ટ્રિવિયલાઈઝેશન) કરવામાં સમજહ્રાસ છે.

આવું જ બીજું ગરબડગોથું આ પ્રકરણને ‘અકાદમી અને પરિષદ સામસામે’ એવા શીર્ષક તળે ઓળખાવવા રૂપે થતું રહે છે. તમે સ્વાયત્તતાની સાથે છો કે સામે છો એ આજની તારીખે જળથાળ રેખા છે. પરિષદના કોઈ હોદ્દેદારોએ અકાદમીને પસંદગી આપી, અકાદમીના કોઈ હોદ્દેદારોએ પરિષદને પસંદગી આપી, આ તે સૌનો પોતપોતાનો વિવેક સૂચવે છે. એની પ્રધાન  ચાલના તત્ત્વતઃ સંસ્થા ‘અ’ કે સંસ્થા ‘બ’ની તરફેણવિરોધ નથી. છેવટનો નિકષ તમે સ્વાયત્તતાને મુદ્દે ક્યાં ઊભા છો તે છે. આ અફરાતફરીમાં સરકાર જે રીતનું વલણ અને રસ દાખવે છે તે સરકારપદારથ સાથે કામ પાડવામાં નાગરિક વિવેકની કાયમી જરૂરત શી વાતે છે તે વાનું ઘૂંટી આપે છે.

એક બે સદ્‌ભાવસલાહ બાબતે પણ ફોડ પાડીને બોલવાપણું છે. એક તો, સિનર્જીની ભલામણ વ્યાસપીઠ પરથી કરવામાં આવે છે. બહુ સારો દાખલો ન લાગે પણ બકરું બચાડું નીચે પાણી પીતું હોય અને ઉપર બેઠે પાણી પીતું વરુ એને તું પાણી અભડાવે છે એવી સૂફિયાણી ધાક જમાવતું હોય ત્યારે એ બેને સિનર્જીની સલાહ આપવાનો અર્થ નિર્દોષ બકરાએ ધરાર ધણીપો કરતા વરુને તાબે થવું એવો તો અભિપ્રેત ન જ હોય. એ સંજોગોમાં સિનર્જી સલાહકારોએ સરકારને સાફ કહેવું રહે, સિવાય કે પાંચ વરસની મુદત પૂર્વે અકાદમીની વરિષ્ઠ સલાહકાર સમિતિથી છેડો ફાડતી અખબારી મુલાકાતમાં વિનોદ ભટ્ટે જે છાપ આપી છે તે પ્રમાણે સલાહકારી સન્મૈત્રી જે તે સંસ્થા અને સવિશેષ તો મૂલ્ય પરત્વે નિરપેક્ષ અને હોદ્દાસીન વ્યક્તિસાપેક્ષ હોય.

જે સમજવાનું છે તે એ છે કે એક પા સરકાર કને કાર્યસૂચિ સમેત અને અન્યથા સ્પોઈલ્સ ને પેટ્રોનેજનો અજસ્ર રવૈયો છે તો બીજી પા લોકશાહીમાં સરકાર સાથે અક્ષરકર્મી સહિત નાગરિક માત્રે પનારો પાડવાનો રહે છે. આ પનારો સ્પોઈલ્સ, પેટ્રોનેજ પરત્વે પૂંછડીપટપટ ન હોય પણ હક-અને-ધોરણ-સરનો હોય તે વાસ્તે સ્વાયત્ત સંસ્થાઓ એ મનુષ્યજાતિએ વિકસાવેલી એક લોકશાહી વ્યવસ્થા છે. એમાં હજુ દુરસ્તી કરી શકીએ, પણ પાછા જવાનો તો સવાલ જ ન હોય.

‘નિરીક્ષક’ તંત્રીએ વિપુલ કલ્યાણીના વ્યક્તિગત પત્રમાંથી ક્યુ લઈ અહીંથી એક જાહેર સૂચન વહેતું કર્યું હતું કે નારાયણ દેસાઈ ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના પ્રમુખપદે હોવા જોઈએ. યથાક્રમ, લોકશાહી પ્રક્રિયા પ્રમાણે એ શક્ય બન્યું એથી ગુજરાતના જાહેર વિમર્શમાં છેલ્લા દાયકાઓમાં ‘નિરીક્ષક’ જે ઘૂંટતું રહ્યું છે તેવા બે મુદ્દા પરિષદની અધ્યક્ષીય વ્યાસપીઠ પરથી અધિકૃતપણે આવ્યા એનો આનંદ છે. એક તો, ૨૦૦૨ના મહાપાતક વિષયક દાયિત્વની વાત. અને બીજું, અકાદમીની સ્વાયત્તતાનો મુદ્દો. આ બીજા મુદ્દામાં તો કમાલની વાત એ બની આવી કે નારાયણભાઈએ પ્રમુખીય વક્તવ્યમાં પરિબદ્ધ ન રહેતાં સમગ્ર ગૃહ સમક્ષ એટલે કે, કારોબારી અને મધ્યસ્થ સમિતિથી પણ આગળ (‘લીગલ સોવરેન’ને અતિક્રમીને ‘પોલિટિકલ સોવરેન’ સમક્ષ) જવું પસંદ કર્યું. ખુલ્લા અધિવેશનમાં સામાન્ય સભા અને ‘ડેલીગેટ્‌સ સેશન’નો એ રોમહર્ષક રસ્તો હતો જે હજુ એવા બીજા ચાલનારાચલાવનારાની આશાઅપેક્ષા જગવે છે. ધીરુભાઈ પરીખ ને ચંદ્રકાન્ત ટોપીવાળાની ટટ્ટાર ભૂમિકા અને નેવું નાબાદ નિરંજન ભગતનો નીરમનેજો જોતાં એ અસ્થાને પણ નથી.

હમણાં અકાદમીમાં લેખકીય ઇલેક્ટોરલ કૉલેજની જિકર કરી. ૨૦૦૩માં એમણે મતદાન કર્યું હતું. પણ ધરાર ધણીપાની માનસિકતાએ ગૃહ રચાવા જ ન દીધું. હવે પેરેશુટ પ્રમુખ પદ્ધતિ આ ઇલેક્ટોરલ કૉલેજને ગ્રસી રહી છે. સરકારી સરપાવથી રાજી થતા લેખકો, આ દુર્દૈવ વાસ્તવ સમયે કેમ રાજી રહી શકતા હશે? ન જાને. દરમ્યાન, ભાનુપ્રસાદ પુરાણીએ ઇલેક્ટોરલ કૉલેજના સાથીઓ જોગ જે ધા નાખી છે એમાં ‘નિરીક્ષક’ પણ પોતાની અનુમોદના અંબોળે છે એ ઉમેરવાનું ન હોય. ખાસ તો, ભાગ્યેશ જહાની મુુદત પૂરી થયા પછી રાજ્ય સરકારે દોષદુરસ્તીની તક સભાનપણે ગુમાવી છે એ સંજોગોમાં આવા એકાધિક વિરોધઉપક્રમો હાથ ધરવાં રહેશે.

૧૩ મે, ૨૦૧૭ 

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 મે 2017, પૃ. 01-02

એ ચુકાદો ગુજરાતે ન્યાયિક-નાગરિક જીવનની શિક્ષાદીક્ષાની દિશામાં પાઠ્યપુસ્તક તરીકે ઉતારવાની જરૂર છે.

ગુરુવારે બિલ્કીસ-યાકુબ બેઉ અમદાવાદમાં હતાં. પંદર વરસમાં પંદર કે એથી વધુ વાર ઘર બદલી ગુમનામ જેવી જિંદગી બસર કરનાર દંપતી માટે ગુજરાતમાં આમ પ્રગટ થવું કદાચ પહેલીવારકું હતું. દસમું પાસ દીકરી વકીલ બને અને લોકોને ન્યાય અપાવવામાં સક્રિયપણે સંડોવાય એવી એમની અંતરની ઉલટ છે. નોંધ્યુ તમે? ન્યાય. બદલો નહીં પણ ન્યાય. જે નવો સમાજ રચવાપણું છે એની સફર બદલાની આગથી જ કાપવાનો ખ્યાલ રહે તો પાંચ પગલાં આગળ પણ દસ પગલાં પાછળ એવો ઘાટ થાય. બદલો એ સ્નેહન(ઊંજણ/ઑઇલિંગ)ની ગરજ ન સારી શકે. પણ ન્યાયની પ્રક્રિયા એ આંખ સાટે આંખ અને ખૂન કા બદલા ખૂનના રસ્તે સિદ્ધ ન થઈ શકે. તલવાર ભાંગીને હળ કરવાની, સંહારને બદલે નિર્માણને રાહે પ્રતિકાર – રિપીટ, પ્રતિકાર કરવાની નવ્ય નાગરિક નીતિ ન્યાયની સાંકડી ગલીમાંથી પસાર થાય છે. આ અલબત્ત અઘરું છે. જો કે તે દુ:સાધ્ય હોઈ શકે છે, પણ અસાધ્ય નથી. માત્ર અમન અને એખલાસનો વિમર્શ એમાં ઇન્સાફ ન હોય તો કમાનઢઢ્ઢા વગરનો બની રહે. કરુણાપ્લાવિત હોવું તે તે કોઈ કળણમાં ખૂંપવું નથી. બિલ્કીસ યાકુબ અને એવા અસંખ્ય ભોગ બનેલાઓ બહુમતીવાદનાં દાઝયાં લોકશાહી સમાજ અને ન્યાયનો રાજપથ-જનપથ ન ચૂકે તેમ સૌ ઇચ્છશે.

જેમણે સંહારસત્રને કાર તળે કચડાઈ જતાં ગલુડિયાના ખાતામાં ખતવીને આગ અને બદલાના રાજકારણ જેવી ઊંચી ને ઊંડી ન્યાયિક-નાગરિક ચર્ચાને છેક જ ક્ષુદ્રતાના પ્રદેશમાં ધરબી દીધી, એ વિજયશિખરે બેઠાં આ વાનું પકડી શકે? હમણાં જ કહ્યું કે અઘરું છે. ગયે અઠવાડિયે બિલ્કીસ નિમિત્તે લખવાનું થયું ત્યારે અનુમોદના અને અનુંશંસાના ઠીક ઠીક ઇ-મેલ વચ્ચે એક ઇ-મેલ આ વાનું નહીં પકડાવાથી થતા અસુખ અને કદાચ રોષનો પડઘો પાડતો હતો: ‘ક્યારેય ગોધરામાં જીવતા સળગાવી દેવાયેલા 58 જણાની વેદના તમને સમજાઈ છે?’ મેં લખ્યું કે એ ઘટનાને હું તત્ક્ષણ નિર્ઘૃણ કહી ચૂક્યો હતો. જો કે આ પ્રતિભાવથી એમને સ્વાભાવિક  જ સંતોષ નહોતો.

આજની કટારનોંધનો જે મુખડો બાંધ્યો, ન્યાયનિષ્ઠ ભૂમિકાનો એના ઉજાસમાં બે શબ્દો ગોધરાની નિર્ઘૃણ ઘટના સબબ સમજની રીતે અહીં લાજિમ લેખાશે. હું જોઉં છું કે મિત્રો ગોધરા-અનુગોધરા એ બેઉ નિર્ઘૃણ ઘટનાક્રમ વચ્ચે જે વિવેક નથી કરી શકતા અને ભેદ નથી જાળવી શકતા તે જે – તે તબક્કે સરકાર ક્યાં હતી એ મુદ્દે છે. ગોધરામાં તત્કાળ સરકારી કારવાઈ થઈ હતી. અનુગોધરામાં સરકારી વલણ બહુધા મેળાપીપણાનું હતું, ગુનેગારોને બચાવવાનું – બલકે, એમનું ગૌરવ કરવાનું હતું. તે સૌની સરકાર નહોતી.

જો કે, આ પાયાનો વિવેક કર્યા પછી જે એક સૂક્ષ્મ મુદ્દો કરવાજોગ છે એને તો મનોજ મિટ્ટા જેવા કાયદાકાનૂન પરીક્ષણમાં માનવતાવાદી માહેર અપવાદ બાદ કરતાં બીજા કોઈ ભાગ્યે જ છેડતા તો શું સમજતા પણ હશે. તત્કાલીન મુખ્યમંત્રીએ ગોધરાની સ્થળ મુલાકાત લીધા પછી એ જ સાંજે (27 ફેબ્રુઆરી 2002ના રોજ) રાજ્ય સરકારની સત્તાવાર યાદીમાં એમના એ ઉદ્દગારો મુકાયા હતા કે આ એક ‘પ્રીપ્લાન્ડ’ એવું ‘ક્લેક્ટિવ વાયોલન્ટ ઍક્ટ ઑફ ટેરરિઝમ હતું.’ આ વિધાનમાં કંઈ નહીં તો પણ બેજવાબદાર ઉતાવળ તો હતી જ. વાચકોને યાદ કરાવી દઉં કે આગળ ચાલતાં ‘ટેરરિઝમ’નો આક્ષેપ સત્તાવાર પડતો મૂકાયો હતો. ગમે તેમ પણ સરવાળે સમજાઈ રહેવું જોઈતું વાનું એવું ને એટલું તો છે જ કે નિર્ઘૃણ ઘટનાક્રમના બે તબક્કાઓ વચ્ચે ન્યાયિક કામગીરી અને શાસકીય જવાબદારી બાબતે દિલચોરીનું એક આખું દાસ્તાન પડેલું છે.

પોલીસની ખુદની તરાહ ને તાસીર અને રાજ્યકર્તાઓની માનસિકતા મળીને કેવું કેવું ન કરવાનું કરાવતાં રહ્યાં એના નાદર નમૂના એ વર્ષોમાં સતત મળતાં રહ્યાં છે. આ લખું છે ત્યારે સાંભરે છે કે 2003ના સપ્ટેમ્બરની ચોવીસમી તારીખે અમે સાથીઓ નવી દિલ્હીમાં રાષ્ટ્રપતિ કલામને મળ્યા હતા અને લેખી રજૂઆતરૂપે તેમ મૌખિક એ એક વાત અધોરેખિતપણે નિવેદિત કરી હતી કે ગૌરવયાત્રામાં ગુલતાન સરકારને પોતાના આઈબી હેવાલોમાં ફોલોઅપની ફુરસદ (અગર તમા) નથી. એ જ સાંજે હજુ અમે દિલ્હી છોડીએ એ પહેલાં અક્ષરધામ કાંડના સમાચાર આવ્યા હતા, અને બ્લેક કમાન્ડોએ પરિસ્થિતિ પર કાબૂ મેળવવા ઉઠાવેલી જહેમતની વિગતો પણ પછી જાણવા મળી હતી. ગમે તેમ પણ, બહુ જ ભૂંડી રીતે, બર્બર બનાવોની સાખે, સાચા પડ્યાનો ખેદ લાંબો સમય રહેશે.

અલબત્ત, અક્ષરધામનું સ્મરણ અહીં કરવાનું કારણ તો, આટલા મોટા કાંડ પછી ગુજરાત પોલીસે ડુંગર ખોદીને ઉંદર પણ નહીં કાઢ્યા જેવો જે હિસાબ આપેલો તે છે. જે-તે તપાસ એજન્સીઓના સહયોગથી પોલીસે પકડી આણેલા ‘ગુનેગારો’ને સર્વોચ્ચ અદાલતે બેકસુર કહી છોડી મૂકવાની નોબત આવી હતી! ન્યાયપીઠે કહ્યું હતું: ‘દેશની અખંડિતતા અને સુરક્ષાને લગતી એક ગંભીર ઘટનાની તપાસમાં જે-તે એજન્સીઓએ કરેલી છાનબીનમાં રહેલી નિ:શેષ અક્ષમતા (ઇન્કોમ્પીટન્સ) અંગે અમે પરિતાપ અને વ્યથાની લાગણી આ સાથે જાહેરમાં મૂકીએ છીએ. અસંખ્ય અમૂલ્ય જિંદગીઓ હરનારા ખરા ગુનેગારોને પકડવાને બદલે નિર્દોષ લોકોને પકડ્યા અને એમના પર એવા ભેંકાર આરોપો મૂક્યા કે એમને આકરી સજા થઈ અને લાંબા સમય માટે જેલના સળિયા પાછળ ધેકેલાયા. 

16 મે 2014નો સર્વોચ્ચ અદાલતનો આ આખો ચુકાદો ગૌરવગ્રસ્ત ગુજરાતે ન્યાયિક-નાગરિક જીવનની શિક્ષાદીક્ષાની દિશામાં પાઠ્યપુસ્તક પેઠે અંતરમાં ઉતારવાની જરૂર છે, પણ -પરબારા પકડાયેલા શતપ્રતિશત નિર્દોષ લોકો પૈકી એક મૌલવી અબ્દુલ કય્યુમે ‘ગ્યારહ સાલ સલાખોં કે પીછે’માં સમગ્ર અનુભવનું બયાન કર્યું છે. લખવાના વેગમાં લખાઈ ગયા પછી, એ ભેંકાર અનુભવ વળી રખેને જીવતો થાય તે ભયે પોતે ફરી વાંચવાનું સાહસ કરી શકયા નથી એવીયે એક વાયકા છે. પણ જોવાનું એ છે કે ગયા શનિવારે સાંજે અમદાવાદમાં રિવરફ્રન્ટના મનુષ્યકૃત પટમાં મુસ્લિમ ભાઈબહેનોનું જે વિશાળ સંમેલન મળ્યું હતું, અમન અને એખલાસ કાયમ કરવા માટે, એના સંચાલકો પૈકી એક આ ‘સલાખોં કે પીછે’ – ખ્યાત અબ્દુલ કય્યુમ હતા અને એમના આરંભિક ઉદ્ગારોમાંથી નિર્મળ-નિશ્છલ ગંગાજમની તહજીબ ફોરતી હતી. બદલો નહીં  પણ ન્યાય ખસૂસ સહી, એવી એ ભૂમિકા હતી. ગંગાજમની તહજીબને ન્યાયી નવસમાજ, નાગરિક સમાજની ભૂમિકાએ એકવીસમી સદી અગર તો યુગાબ્દ 5119 કે પછી હિજરી 1438ને લાયક નવેસર રિપીટ, નવેસર  કાલવવાની ચાલના અને ધખનાથી પ્રેરાઈ આ થોડીએક દિલની વાતો …

સૌજન્ય : અક્ષરધામનો કેસ’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 13 મે 2017 

Presidential campaigns in France are moments of intense individual soul-searching and collective effervescence, and as such provide compelling insights into French ways of thinking. All the more so that a French presidential contest rarely gets bogged down in empirical trivialities: it is a profoundly metaphysical exercise, concerned with existential questions of representation, incarnation and destiny. In May 2017, the victory of Emmanuel Macron is that of an insurgent candidate who swept away the French establishment, presenting himself as the modern symbol of provincial republican meritocracy, and enduring French ideals of progress, rationalism and fraternity. Notwithstanding the complaints about Charles de Gaulle’s republican monarchy, his messianic vision of the presidency as “la rencontre d’un homme et un peuple” continues to captivate the national imagination.

I experienced this fervour at one of Macron’s final Parisian rallies at Bercy in mid-April. The hall was crammed with 20,000 enthusiasts, with thousands watching on giant screens outside. Many were carrying copies of his pamphlet Révolution, the En Marche! version of the Little Red Book. The peuple Macronien is overwhelmingly young, urban, employed and educated. In conversation, they express their severe disillusionment with “the system”, but also their real sense of hope: for many, this is their first ever engagement with politics, and they are brimming with confidence both about themselves and France’s future; the safeguarding of European unity in the post-Brexit context also comes up repeatedly. Their embrace of Macron is passionate: one lady speaks of a “coup de foudre”. As soon as their hero appears on stage, this charisma is palpable. With his careful elocution, radiant energy and repeated invocation of his “amour” for his fellow compatriots, he is a classically nineteenth-century figure, combining the earnestness of a republican schoolteacher with the mysticism of a Saint-Simonian preacher. His speech provokes outbursts of acclamation from his fans; the frequency of applause is greater at a Macron meeting than at any of his rivals. There is an affectionate complicité, too, between the orator and his supporters: the philosophy-trained Macron is a devotee of Descartes’s sceptical method, and frequently uses the expression “en même temps” to juggle with opposing ideas, or qualify his adhesion to a particular view. The first time he does so at Bercy, the crowd bursts into laughter, followed by the candidate.

“La chance”, Napoleon once remarked, is the essential quality in a general, and Macron ended his Bercy speech by acknowledging his good fortune. The elimination or non-particpation of all the heavyweights on the Right and Left (Sarkozy, Juppé, Hollande, Valls), the self-inflicted blows which destroyed Fillon’s campaign, and the Socialists’ designation of a well-meaning but hopelessly amateurish candidate: all worked to his advantage, without his needing to lift a finger. But it was not all down to luck: Macron proved to be a formidable political operator from the outset. When he founded his En Marche! movement in April 2016, he reassured his mentor François Hollande that it was just a youth movement, whose primary purpose was to buttress the latter’s presidential re-election campaign. As a centrist, Macron was also ideally positioned to take advantage of the quirks of the French electoral system. As the race tightened in the final weeks, more than half of Hollande’s 2012 electors rallied to him on the first round (what the French call the vote utile), and millions of voters from Right and Left came over on the second ballot, distraught by the prospect of a Front National victory. Daniel Cordier, the veteran French Resistance hero, spoke for them all when he declared that a Marine Le Pen presidency would be “monstrous”.

Macron’s election is symptomatic of the advanced decomposition of the traditional French party system, which he has helped to precipitate. But old intellectual habits and frames of reference die hard, and the 2017 campaign demonstrated, if anything, the resilience of classic Gallic ways of thinking. Candidates compensated for the collapse of the traditional division between Left and Right with a furious deployment of abstractions such as democracy, sovereignty, identity and humanism. The French love of dichotomies was honoured, too, with a veritable deluge of binary oppositions: insiders were pitted against outsiders, the people against the oligarchies, the forces of good against the agents of evil, and, in the finale, Macron’s vision of an open European patriotism against Marine Le Pen’s closed nationalism. The electoral outcome revealed a further set of fractures: between the relatively prosperous and upwardly mobile cities and large towns, which massively followed Macron, and the declining peripheral and rural parts of the country, which backed Marine Le Pen. This caesura is reinforced by a geographical divide, with the deindustrialized north-east, the east, and the Mediterranean territories endorsing the Front National candidate, while Macron’s support is concentrated across the western flank of France, in the departments of Rhône, Isère and Savoie, as well as in Paris (where he won 90 per cent of the vote on the second round). France thus remains coupée en deux, and the cognitive dissonance between these two worlds is perhaps greater even than that which used to separate the Left and the Right.

These polarized world views were further reflected in the intellectual contrast between the ideal of regeneration and threat of decadence. The optimistic candidates – Macron, the radical leftist Jean-Luc Mélenchon, and to some extent François Fillon – all painted an image of a positively transformed France; in so doing, they drew on the rhetoric of regeneration, one of the pillars of French thought since the eighteenth century. The language of Marine Le Pen, however, was entirely apocalyptic, denouncing the nation’s “submission” (a nod to Michel Houellebecq’s novel), holding up the prospect of a civil war, and the dispossession of Frenchness by an unholy combination of immigrants, Islamists, cosmopolitan capitalists and European bureaucrats. The Front National’s success further fuelled the French penchant for conspiracy theories, which were never more spectacularly on display than in 2017. Le Pen’s Eurosceptic rhetoric was often tinged with wild allusions to the secret agendas of Brussels and Berlin; and her heavy-handed references to Macron’s former employment as a Rothschild banker encouraged scores of internet trolls to lambast him as the agent of an international Jewish conspiracy. Even the hapless Fillon joined in the conspirationist frenzy, claiming to be the victim of an occult “cabinet noir” orchestrated from the Élysée Palace.

This glaring absence of a strategic vision ultimately brought Marine Le Pen down. She fought a rambling, incoherent campaign, veering between the populist themes of welfare protection and denunciation of financial oligarchies on the one hand, and classic hardline Frontist arguments against immigration, insecurity and the “Islamic threat” on the other. During the second round, she rarely forced Macron onto the defensive – except on one occasion, when she showed up unannounced at a factory in Amiens threatened with relocation to Poland, just as her opponent was holding discussions with its trade union representatives. Her agreement with the maverick Eurosceptic candidate Nicolas Dupont-Aignan, anointed as her Prime Minister-designate, failed to create any positive dynamic among mainstream conservative politicians. Marine Le Pen’s presidential hopes were effectively dashed on the night of the second-round debate, when her hectoring and ghoulish performance provoked widespread revulsion among French viewers – including many who were considering voting for her. In that one fatal, self-destructive moment, she wiped away years of efforts to “normalize” her party; perhaps the spirit of her estranged father came back to haunt her, reminding her that vulgarity, extremism and xenophobia are indelibly inscribed in the Front National’s genetic code.

The candidate who stole the show during the 2017 campaign was Mélenchon. His too was a full-blooded populism, but it was a creative, imaginative and optimistic variant, in stark contrast with Le Pen’s morbidity; indeed he played a critical role in containing the Front National’s surge. Mélenchon won the most votes among the 18–24-year cohort, not least through his ingenious use of new technologies. He spoke simultaneously at multiple rallies, thanks to the projection of his holographic image; he created his own YouTube channel, and his supporters produced an entertaining video game called Fiscal Kombat, which raises funds for Mélenchon’s redistributive policies by literally shaking down agents of global financial capitalism such as the IMF head Christine Lagarde. He combined these innovations with an appeal to traditional republican ideals such as social justice and peace. He was the only candidate who talked about poverty and homelessness in France, and he began his meeting in Marseille by getting the crowd of 90,000 to observe a minute’s silence for the migrants who had drowned while trying to cross over into Europe from North Africa. It was an extraordinarily moving moment.

In the final month before the election, Mélenchon’s posters seemed everywhere in my Parisian neighbourhood. I also overheard him being discussed in my local park, and on the bus and metro; a Socialist friend anxiously asked me how best to convince her daughter not to vote for him, and five successive taxi drivers waxed lyrical about his intellectual qualities (as one of them put it to me: “he is our Victor Hugo”). Mélenchon is the perfect symbol of radical French intellectualism: he speaks in the name of the disenfranchised, and his rhetoric is peppered with allusions to Rousseau and the French revolutionary tradition (his campaign pamphlet was entitled De la Vertu). His rallies attracted huge crowds across France, and he electrified his audiences as much by his lyrical eloquence and his wit as by his vitriolic denunciation of economic inequality. Yet Mélenchon’s contradictions attest to the persisting French cult of the paradoxical: for here was an outsider who had spent much of his political career in the gilded halls of the French Senate; a fiery advocate of revolutionary citizenship whose speeches were studded with allusions to de Gaulle and Mitterrand; and a lifelong anti-Front National republican crusader who obstinately, and somewhat sullenly, refused to endorse Macron in the run-off.

There will be no honeymoon period for Macron. Indeed, he faces immediate and pressing challenges, beginning with the campaign for the June legislative elections. He cannot govern without a parliamentary majority, and he will hope that the traditional presidential coat-tails effect will work in his favour. French voters normally give their new president a parliamentary majority. But these are not normal times, and incumbent MPs across France will put up a stiff fight, especially as they will face En Marche! candidates who will often be political novices. Even if Macron is able to forge a stable progressive coalition, with the help of Socialists and centrists, he will then have to deliver on reducing unemployment, promoting economic growth, tackling poverty, and bringing back into the fold of the Republic the millions of men and women who live on the periphery and in the urban banlieues, and who feel abandoned by the system. It is a Herculean task.

Restoring public confidence in France’s bedraggled political elites will be Macron’s greatest challenge. How he meets it is hard to anticipate, not least because he is aspiring to write a new page in the history of presidential leadership. Moreover, running a good campaign is no guarantee of a successful presidency, as highlighted by the cases of Sarkozy and Hollande – in hindsight, the latter’s 2012 victory proved to be his greatest achievement. But there are encouraging signs. Macron is young, fiercely determined and energetic: he gets by with a few hours’ sleep. He is indebted to no one for his success, and is not surrounded by mediocre sycophants, like traditional French party leaders: so, he will be able to appoint to key positions on merit. He absorbs information at a prodigious rate, possesses great reserves of emotional intelligence and is an excellent listener. He may be a pragmatist, but he has strong convictions, notably on Europe – as Mrs May and her B-list Brexit ministers will soon find out. He is also committed to strengthening France’s republican civic culture, notably by opening up a constructive dialogue about France’s colonial past, in order both to recognize the flawed aspects of this heritage and address its social consequences in contemporary French society. His conception of laïcité is open and inclusive, and he commands respect among France’s ethnic minorities for his denunciation of racism and discrimination, and his refusal to equate the actions of a few deluded jihadists with the values of the Islamic community as a whole.

Macron’s sober victory speech shows that he understands the scale of the task ahead, and that his compatriots have yet fully to embrace him in their hearts. A quarter of the electorate abstained on the second round, and a sizeable chunk of his own support came from people who voted against his opponent, rather than for him: a vote de raison. He has learned, however, from the mistakes of his recent predecessors. No rash promises have been made to the electorate, and unlike the hyperactive Sar¬kozy, he will not try to meddle in every aspect of policy-making: as he declared at Bercy: “I want a president who presides, and a government which governs”. Nor will he commit Hollande’s blunders of gossiping endlessly with journalists, and trying to pass himself off as a regular bloke. As illustrated by the solemn choreography at the Louvre pyramid on Sunday night, he appreciates that presidential authority needs elevation, and even a touch of grandeur. In these respects, and above all in his ambition to heal the divisions of his anxious and fractured nation, Macron strikes an alluringly Gaullian note.

Paris, May 9, 2017

courtesy : "The Times Literary Supplement", 9 May 2017