નોટબંધી પછી કાળાં નાણાં અને ભ્રષ્ટાચાર વિશે લખવા-બોલવાનો માહોલ સ્વ. રમેશ પારેખની વિખ્યાત ગઝલ 'મનપાંચમના મેળા' જેવો છે. આ માહોલને પણ એવા જ કાવ્યમય અંદાજમાં (સ્વ. રમેશ પારેખની ક્ષમાયાચના સાથે) બયાં કરવો હોય તો શું કહી શકાય?

આ નોટબંધી મુદ્દે સૌ કોઈ અભિપ્રાય લઈને આવ્યા છે,
કોઈ આવ્યા છે કાળું નાણું ખતમ કરવાનું સપનું લઈને,
કોઈ દેશનું ભાવિ અંધકારમય લઈને આવ્યાં છે.

અહીં નિષ્ણાતોની જીભ જુઓ, વેચાય છે બબ્બે પૈસામાં,
ને પેલા બેંક ખાતાવાળા બબ્બે પૈસાની ઓકાત લઈને આવ્યા છે.

કોઈ અર્થતંત્રનું ફૂટવું લાવ્યા, કોઈ જીડીપીનું તૂટવું લાવ્યા, 
કોઈ ટોળું બનેલા માણસનો રોષ લઈને આવ્યા છે.

કોઈ મજૂરો, રોજમદારોની લાગણીઓ, કોઈ બેંક-એટીએમની ઉભડક લાઈનો,
કોઈ લાઈનમાં થયેલું મોત, તો કોઈ કાળાં બજારિયાની નિરાંત લઈને આવ્યા છે.

કોઈ મોદી, રાહુલ અને કેજરીવાલ બુલેટિન જેવું બોલે છે,
અહીં સૌ તટસ્થ અભિપ્રાયનો વહેમ લઈને આવ્યા છે.

કોઈ બિલ્લી જેવી આંખોથી જુએ છે ટીવી ચેનલ, વાંચે છે છાપા,
ને કોઈ 'મોદી સામે કાળાં બજારિયાની વિસાત શું' લઈને આવ્યા છે.

કોઈ લાવ્યા આર્થિક સુધારાનું અજવાળું, કોઈ લાવ્યા આશા અમર,
કોઈ ગૃહિણીઓની ભીની ભીની આંખો લઈને આવ્યા છે

કોઈ સરકારના ચારણ બનીને, કોઈ મધ્યમવર્ગીય આશા લઈને,
કોઈ અધકચરા, અધૂરા વિશ્લેષણોની ઠોકમઠોક લઈને આવ્યા છે.

આ અભિપ્રાયો વચ્ચે કેટલાક ખુદ મૂંઝારો બનીને આવ્યા છે,
સરકાર સામે સવાલિયા નિશાન લઈને આવ્યા છે.

***

નોટબંધી 'કેટલી ફાયદેમંદ, કેટલી અસરકારક' એ મુદ્દે આર્થિક નિષ્ણાતો વિરોધાભાસી અભિપ્રાયો આપી રહ્યા હોય, ભારતવર્ષની મહાન પ્રજા વ્યક્તિપૂજામાં લીન હોય અને બૌદ્ધિકો પણ પોતપોતાનો ચોકો રચીને ચબરાકીથી પૂર્વગ્રહયુક્ત મત આપી રહ્યા હોય ત્યારે આમ આદમીએ કેટલીક પાયાની વાત સમજવી ખાસ જરૂરી છે. નોટબંધીના પરિણામો શું આવશે એ જાણવા રાહ જોવા સિવાય કોઈ વિકલ્પ નથી, પણ નોટબંધીની ઉજવણી અને રોક્કળના સમાંતર માહોલમાં આપણે ફક્ત એટલું યાદ રાખીએ કે, રૂ. ૫૦૦-૧૦૦૦ની નોટો બંધ કરવાથી 'રામરાજ્ય' નથી સ્થપાઈ જવાનું!

સરકાર કહે છે કે, નોટબંધીનો નિર્ણય કાળું નાણું, ભ્રષ્ટાચાર અને નકલી નોટો જેવા દૂષણને કાબૂમાં લેવામાં આવ્યો છે. દેશભરના અંગ્રેજી, પ્રાદેશિક મીડિયા તેમ જ વિદેશી મીડિયાએ પણ 'વડાપ્રધાન મોદીના નિર્ણય'ને વધાવી લીધો છે. મીડિયામાં જે કોઈ 'મોદી વિરોધી' સમાચારો આવી રહ્યા છે એ રૂ. ૫૦૦-૧૦૦૦ની નોટો રદ કર્યાના નહીં, પણ નોટબંધી પછી લોકોને પડી રહેલી મુશ્કેલીઓના છે. એક સરેરાશ વ્યક્તિએ પણ નોટબંધીના નિર્ણયને આવકાર્યો છે કારણ કે, લોકોને આશા છે કે હવે કાળાં બજારિયાની ખેર નથી. ઓકે, કુબૂલ હૈ, કુબૂલ હૈ, કુબૂલ હૈ.

પરંતુ, નોટબંધીનો નિર્ણય કાળાં નાણાં અને નકલી નોટોનાં દૂષણ સામે લડવામાં કામ આવી શકે, નહીં કે ભ્રષ્ટાચારનો અંત લાવવા. જો કે, ભારતમાં કાળું નાણું કેટલું છે એ વિશે હંમેશાં મતમતાંતર રહ્યા છે. જી.ડી.પી.માં દસ ટકાથી લઈને ૫૦ ટકા સુધી કાળું નાણું હોવાના 'અંદાજ' થઈ ચૂક્યા છે. કાળાં નાણાંના ચોક્કસ આંકડા ક્યારે ય મેળવી શકાયા જ નથી અને ભવિષ્યમાં પણ મેળવી નહીં શકાય. હવે તો સરકારે પણ કહી દીધું છે કે, દેશમાં કેટલું કાળું નાણું છે એના અમારી પાસે કોઈ ચોક્કસ આંકડા નથી.

દેશભરમાં અપાતી લાંચ અને નાના-મોટા કૌભાંડો પછી જુદા જુદા લોકો પાસે વહેંચાઈ ગયેલા કાળાં નાણાંનો (અને કાળાંમાંથી સફેદ થઈ ગયેલા) હિસાબ કેવી રીતે હોય? તમે મહેનત પરસેવાની કમાણીની લાંચ આપો એ જ ઘડીએ તમારું સફેદ નાણું કાળું થઈ જાય છે. આપણે આર.ટી.ઓ.માં લાઈનમાં ઊભું રહેવું ના પડે એ માટે ૧૦૦ રૂપિયાની લાંચ આપીએ તો એ ભ્રષ્ટાચાર થયો અને જે વ્યક્તિ રૂ. ૧૦૦ લે છે એની પાસે એટલું કાળું નાણું થયું! દેશભરમાં રોજેરોજ આવી રીતે બેહિસાબ લાંચ અપાય છે, પરંતુ બીજો પણ એક મુદ્દો ખાસ ધ્યાનમાં રાખો.

ચાર રસ્તે ઊભેલા ટ્રાફિક પોલીસને અપાતી અને આઈ.એ.એસ. અધિકારીને અપાતી લાંચમાં ફર્ક હોય છે. અહીં રકમ કેટલી છે એ મુદ્દો નથી, પણ એ બંને હોદ્દેદારો દ્વારા લેવાતી લાંચ અને ભ્રષ્ટાચારની ગંભીરતા ઘણી જુદી છે. આર્થિક જરૂરિયાતોમાંથી ઉદ્દ્ભવેલા ભ્રષ્ટાચાર અને આઈ.એ.એસ. અધિકારી કે રાજકારણીઓ દ્વારા કરાતા ભ્રષ્ટાચારને એક જ ત્રાજવે ના તોલાય. તગડો પગાર ધરાવતો કોઈ લશ્કરી અધિકારી કે પરમાણુ વિજ્ઞાની લાંચ લઈને અમુકતમુક માહિતી પાકિસ્તાનના જાસૂસને આપી દે અને કોઈ સરકારી કચેરીનો પટાવાળો ૫૦ રૂપિયા લઈને લાંબી લાઈનમાંથી બચાવી લે, એની સરખામણી થાય?

આ અત્યંત ગંભીર મુદ્દો છે. કાળું નાણું કે ભ્રષ્ટાચારની વાત આવે ત્યારે રૂ. ૫૦૦, ૧૦૦૦, ૫૦૦૦ની લાંચ લેનારા જ કેમ દંડાય? એન્ટિ કરપ્શન બ્યુરો છટકું ગોઠવીને ક્યારેક નાના ભ્રષ્ટાચારીને પકડી લાવે ત્યારે હસવું આવે છે. અહીં નાના ભ્રષ્ટાચારી કે નાની લાંચ આપવા-લેવાની તરફેણ નથી કરાતી કારણ કે, આપણે લાંચ આપીએ છીએ ત્યારે ભ્રષ્ટાચારને તો પ્રોત્સાહન આપીએ જ છીએ પણ કાળાં નાણાંના સર્જનમાં પણ સહભાગી બનીએ છીએ. લાંચ આપીને આપણે નૈતિક મૂલ્યોના અધઃપતનમાં પણ ભાગીદાર બનીએ છીએ. નાના ભ્રષ્ટાચારીઓને ભલે સજા થાય, પણ મોટા કૌભાંડીઓ છૂટી ના જવા જોઈએ. રાજકારણીઓ શેના છટકી જાય?

કાળાં નાણાં અને ભ્રષ્ટાચારના અનેક પ્રકાર હોય છે. ટુજી સ્પેક્ટ્રમ કે કોલસા બ્લોકની ફાળવણી જેવા કૌભાંડોમાં પૈસાની લેતીદેતી ઓછી, પરંતુ 'લાભ'ના બદલામાં કોઈની 'ફેવર' વધુ થઈ હતી. આ પ્રકારની ફેવર પછી કમાયેલું જંગી સફેદ નાણું કાળું જ કહેવાય ને! કોમનવેલ્થ ગેમ્સ, તેલગી, સત્યમ, બોફોર્સ, ઘાસચારા, કેતન પારેખ, હવાલા અને વ્યાપમ્‌ જેવા કૌભાંડોમાં મોટી રકમની લેતીદેતી થાય છે પણ એ કૌભાંડીઓને બચાવવા મોટા વકીલો હાજર હોય છે. એ કેવા પ્રકારનો ભ્રષ્ટાચાર કહેવાય? આઈ મીન, કાળાં બજારિયાની સેવા કરીને વસૂલેલી ફી સફેદ કહેવાય કે કાળી? વર્ષ ૨૦૦૫માં કૌભાંડી કેતન પારેખ વતી ભા.જ.પ.ના રાજ્યસભાના સાંસદ અરૂણ જેટલી સુપ્રીમ કોર્ટમાં હાજર રહ્યા હતા. જેટલી સાહેબે કેતન પારેખ પાસેથી વસૂલેલી ફી કાળી કહેવાય કે સફેદ?

કાળાં નાણાંનો બહુ મોટો હિસ્સો સોનું, રિયલ એસ્ટેટ, જમીનો અને વિદેશોમાં પણ સંઘરાયેલો છે. એનું શું? ગેરકાયદે રીતે અને ખોટા રસ્તે કમાયેલું લાખો-કરોડોનું કાળું નાણું તો પહેલેથી જ બેંકોમાં સુરક્ષિત કરી દેવાયું છે. એ કાળું નાણું તો ટેકનિકલી સફેદ છે. આ જંગી કાળું નાણું મારા-તમારા જેવાએ નહીં પણ રાજકારણીઓ, ઉચ્ચ સરકારી અધિકારીઓ, ઉદ્યોગપતિઓ, માફિયા અને દલાલોની મિલિભગતમાંથી સર્જાયું છે. એ બેનામી નાણાં અને મિલકતોની માલિકી એ જૂજ લોકો પાસે જ છે, જેનું સર્જન ગરીબો કે મધ્યમવર્ગે નહીં પણ ઉચ્ચ શિક્ષણ પામેલા તેમ જ મજબૂત રાજકીય અને આર્થિક સત્તા ધરાવતા લોકોએ કર્યું છે.

ચાલો, કાળાં નાણાં સામેના સરકારી અભિયાનને સલામ કરીએ અને 'બેનિફિટ ઓફ ડાઉટ' પણ આપીએ કે, નોટબંધી પછી કાળાં બજારિયા અને આતંકવાદી સંસ્થાઓને મોટું નુકસાન થયું છે. તો પણ, ભ્રષ્ટાચારનો પ્રશ્ન (રિપિટ) ત્યાં જ છે. કાળાં નાણાંનો જન્મ જ ભ્રષ્ટાચારમાંથી થાય છે. ભ્રષ્ટાચાર ખતમ કરવાની જવાબદારી ફક્ત સરકારની નહીં, પ્રજાની પણ છે. સરકારી ફતવા કે કાયદા-કાનૂનથી થોડું ઘણું કાળું નાણું ખતમ થાય અને ઈન્કમટેક્સ ડેકલરેશન સ્કીમ હેઠળ થોડું ઘણું કાળું નાણું પાછું મેળવી શકાય, પણ ભ્રષ્ટાચાર ખતમ ના થાય. ભ્રષ્ટાચાર તો નવી નોટોથી શરૂ થઈ જશે, રાધર થઈ ગયો છે. હજુ તો નવી નોટો લેવા લોકો બેંકો-એ.ટી.એમ.ની લાઈનોમાં ઊભા હતા ત્યાં જ સમાચાર હતા કે, ફલાણો અધિકારી રૂ. બે હજારની નવી નોટની લાંચ લેતા ઝડપાયો. હવે નવી નોટોથી ભ્રષ્ટાચાર થશે એટલે નવું કાળું નાણું અસ્તિત્વમાં આવશે.

રાજકારણીઓ કૌભાંડો કરવામાં વ્યસ્ત હોય ત્યારે લોકો ધર્મ, જાતિ, સંપ્રદાય, પ્રદેશવાદના 'લાગણીદુભાઉ' રાજકારણને હવા આપવામાં મસ્ત હોય છે. આ સ્થિતિમાં રાજકારણીઓ હંમેશાં જીતતા હોય છે અને પ્રજા તરીકે આપણે સતત હારતા હોઈએ છીએ.

કોઈ ‘મસીહા’ આવશે અને જાદૂઈ છડી ફેરવીને રામરાજ્ય સ્થાપી નાંખશે એવી રાહ જોઈને બેઠેલી પ્રજાને ક્યારે ય 'રામરાજ્ય' નથી મળતું!

——-

Vishal Shah, Gujarat Samachar

http://vishnubharatiya.blogspot.in/

THE SULTAN`S SPYMASTER

Peera Dewjee of Zanzibar

Author: Judy Aldrick – © 2015 Judy Aldrick

ISBN 978-9966-7572-0-3   

Published by Old Africa Books, Naivasha, Kenya

———————————————

Reviewed by Ramnik Shah

———————————————-

Although `Spymaster` of the title may be a bit hyperbolic, Peera Dewjee (whose name was spelt with a few variations at different times) was indeed an important aide to successive Sultans of Zanzibar during the latter half of the 19th century and a book about him was long overdue. Judy Aldrick has done an impressive job of documenting his life and achievements, despite a paucity of material about his origin and his precise role in the service of the Sultans even at the peak of his career.

She begins with this disarming disclaimer: `Very little is known for certain about the early life of Peera Dewjee, except that he was born in 1841 and came from Kera, a farming village in central Kutch` (p 21), but then builds up a plausible picture of his family and background as a member of the Ismaili Khoja community with roots in Kutch and their migration to East Africa via a spell in Bombay.  She struggles really to chart a more detailed course of Peera`a trajectory.  Even as regards the general profile of Indians in Zanzibar at that time, and how he fitted in there, she has to make do with assumptions and conjecture in the absence of concrete data, based in part on the writings of Burton, Stanley, Christie and Speke.

What we learn is that Peera had somehow (though `[t]he truth will never be known` – p 29) managed to read, write and speak English during his time as a pre-pubescent boy in Bombay before arriving in Zanzibar, aged perhaps around 12.  At any rate, he was a precocious and enterprising young lad who quickly mastered the ropes of business as he grew into adulthood and became the family`s breadwinner after his father`s early death.  Again, how this came about is left to speculation and surmise: `It is hard to imagine Peera did not start a trading business of some kind. Like most of his generation he was a businessman to his fingertips` – p 79.  From these beginnings he was to progress into bigger and varied ventures, overcoming many challenges along the way.

But the book is really about how in the process he became an invaluable functionary of Barghash and his successors.  Barghash himself had succeeded his brother Majid as Sultan in 1870.  Their father, Seyyid Said, as Sultan of Oman and Muscat, had in 1832 established Zanzibar as the capital of his East African possessions (p 35) which, on his death in October 1856 (when Barghash was about 19), were carved out to Majid, who thus became the first Sultan of Zanzibar proper, as part of his inheritance settlement.

It was under Barghash`s rule that Peera rose to prominence and importance –  from a `humble lamp cleaner` to `personal barber and valet`, to informant and messenger, to chief steward and major domo and to `close friend and confidant`!   `He could speak Swahili, various Indian languages, English and quite possibly some French as well. Peera was perfect spy material` (p 62).  These linguistic skills and a sharp native intelligence clearly were valuable assets which he was able to deploy to further both his and his employers` interests. It is little wonder then that he was variously described or regarded as a `mover and fixer behind the scenes` (p 197) and a `representative of the Sultan` (p 68/69), and even as `the Prime Minister of Zanzibar` in an 1885 article about Sir John Kirk, the distinguished British consul, as quoted in the book`s prelude and later in the text.

Peera`s story however is intimately tied up with that of Zanzibar as it got sucked into the European power game and ended up as a British protectorate in 1890. Not surprisingly therefore a great deal of the book is devoted to the dynastic Sultans themselves – including their extended family networks, palace intrigues, attempted coups, and relations with outsiders.  We are treated to a most fascinating insight into a changing Zanzibar through the reign of six Sultans: Majid (1856-1870); Barghash (1870-1888); Khalifa (1888-1890); Ali (1890-1893); Hamed (1893-1896) and Hamoud bin Mohammed (1896-1902).  The first four were brothers or half-brothers, sons of Seyyid Said, while Hamed was a descendant in direct line, and so presumably was Hamoud who followed him, though this is not spelt out in the book.

But of course no history of Zanzibar during the period in question can be complete without a mention of slavery, its geographical position as an entrepôt and starting point for exploration into the interior, and as the gateway for all mainland traffic along the East African coast, at a time of European imperial expansion and involvement in the region. All this is cleverly, if a little unevenly, woven into the whole narrative.  Aldrick has also drawn character and background sketches of the Sultans and of the various British and European officials and other parties whose interactions and activities were to play a crucial part in the governance and development of Zanzibar. Then there are also indepth accounts of the travails of Princess Salme, who eloped with and married a German merchant, and of various naval blockades, internal rebellions and the so-called `shortest war` – of a 45 minute bombardment by British warships which brought down a pretender to the Sultan`s throne in favour of the rightful claimant.

But what stands out most is undoubtedly Barghash`s incredible five week tour of England in 1875 as an honoured guest of the government during which he was fêted at the highest levels of the British establishment.  This was to reward him for the 1873 treaty for the abolition of the slave trade and closure of the slave markets in his dominions.  Peera, though a lowly personal valet at the time, accompanied him, while the legendary Tharia Topan, who had a much higher status and standing, was a key member of the Sultan`s entourage. Aldrick gives a vivid and detailed account of the whole trip, which was followed by a shorter 10-day official visit to Paris, in Chapter 9, which also gives a fascinating insight into what the visitors saw of Victorian society.

Following Barghash`s return from Europe, there was a noticeable change, as `the balance of power had shifted decisively and [he] listened to the advice of his Indian merchants and the British Consul, more than his Arab chiefs and holy men` (p 145).  For his part, Peera began to emerge as an important figure in the service of the Sultan.  From this point onwards, Aldrick`s task as a biographer is made much easier because of numerous documented references to Peera which brought him under the limelight.  For example, as she says (at p 153), one of the earliest recorded snapshots of Peera Dewjee appears from an 1878 letter written by an American merchant describing an incident in which there was a violent confrontation between Peera, who was acting for the Sultan, and a Smith Mackenzie agent Archie Smith.

There are numerous other archival citations scattered throughout the book.  In Chapter 11, `The Sultant`s Right Hand Man`, we are told that by October 1879 Peera Dewjee had replaced Nassir bin Said bin Abdullah as the Sultan`s chief minister`, proof of which `appeared in a newspaper report of the visit of the Portuguese Governor of Mozambique to Zanzibar` – p 163.  From here on, there is an overwhelming mass of material in the form correspondence, newspaper reports, official memos, files and the like with Peera`s name in context.  He is more than a general factotum: he handles the Sultan`s business dealings, runs his shipping line, acts as his representative, officiates for him and becomes the chief organiser of palace events and much more. 

Consider this: Peera was the driving force behind the Sultan`s decision to start his own shipping line.  In 1880, he sent a team of his closest advisers, among them Peera Dewjee, as negotiating expert, and Bomanjee Manockjee, as chief engineer, to England to acquire the steamship Nyanza.  They `duly arrived in London on 21 August 1880 and stayed once more at the Alexandra Hotel in Hyde Park Corner where Barghash and his entourage had stayed in 1875`  And further: `The negotiations were successful  … and the ship was bought for the Sultan for the princely sum of 400,000 Rupees` (p 167).  And there were numerous further trips that Peera Dewjee was to make to England and Europe `bearing gifts and messages from the Sultan and purchasing items on his behalf` (p 169).  His last was in 1902, as we shall see.

By the mid-1880s, the European machinations to divest the Sultan of his mainland territories were reaching a climax and both the Brits and the Germans were to gain concessions from him which paved the way for what became the ten mile wide strip along the whole length of the East African coast that was placed under their protection – this is explained in Chapter Twelve under `The Fall of the Arab East African Empire and Death of Barghash`.  Barghash died in March 1888 and, according to Aldrick, Peera was part of a pre-arranged plan, involving the British and German Consuls, to ensure a smooth transition to the next Sultan, Khalifa.

Khalifa was aged about 36 but unlike Barghash he had `little previous exposure to Europeans nor did his Arab mentors have a thorough understanding of western politics and they quickly foundered`.  With his knowledge of the European mindset and ability to talk with European officials, Peera quickly `became the new Sultan`s chief diplomatic advisor` (p 202).  He was a strong character who brooked no nonsense and stood his ground, but his increasingly influential position did not endear him to the new British Consul, Colonel Euan-Smith.  The two fell out and Euan-Smith engineered Peera`s expulsion from Zanzibar despite Khalifa`s vigorous efforts to stave the deportation.  Peera then left for Bombay on 9 April 1889, while Euan-Smith went to England on home leave (p 216).  Peera however enlisted the help of Sir William Mackinnon to make representations on his behalf and on `29 October 1889 the Secretary of State for Foreign (A)ffairs wrote to the Government of Bombay requesting that Peera Dewjee be … granted permission to return to Zanzibar after November 30` (p 223).  By coincidence, `December 1889 saw the return of both Peera Dewjee and the British Consul General Euan-Smith` (p 225).

Then Khalifa died unexpectedly in February 1889 and was succeeded by Ali, the last surviving son of Seyyid Said.  Peera did not have a close relationship with Ali and so Peera`s focus shifted to his family and businesses.  He sent his eldest son, Abdulhussein, `to boarding school in England, the first Zanzibari to receive an education in England {who] set a precedent for others to follow` (p 236).  From around this time, Peera`s name began to appear regularly and frequently in the Zanzibar Gazette which, as Aldrick tells us, is a `marvellous source of information about life in Zanzibar at the end of the nineteenth century`, and  `As a prominent Indian grandee and citizen of Zanzibar, Peera Dewjee is often mentioned and the newspaper provides a wealth of documentary evidence for [his] later life` (p 236).  One particular such occasion was the wedding of his third son Abdulrub in December 1900, which was celebrated with pomp and ceremony, attended by a wide cross section of Zanzibar`s high society, including `practically the entire English community` who `honoured it with their presence` (p 261).  The whole extended event was graphically described in the Zanzibar Gazette of December 19 and 25, 1890.

Sultan Ali died on 5 March 1893 at the age of 38 and was followed by Hamed, under whose brief rule Peera regained his former status and position ( p 241), which continued after his death in 1896 when he was succeeded by Hamoud bin Mohammed in 1896.  By this time, a lot had changed and the British were firmly in control of the administration.  In 1897, they organised `a series of elaborate festivities to mark the occasion of Queen Victoria`s Diamond Jubilee` (p 255), and Peera was put in charge of the Grand Arab Banquet held at the British Agency (p 258), for which he was given special thanks by the British Consul, Arthur Hardinge (p 259).

Two further events may be noted:  in 1899 the Aga Khan came on a three-month tour of Zanzibar and mainland East Africa (p 261).  As a leading member of the Ismaili community, Peera made many arrangements for this visit and was given the ultimate honour of personally pulling the Aga Khan`s rickshaw through the narrow streets of the town (p 262).   And in 1902, Peera accompanied Ali, Sultan Hamoud`s son, on an official visit to England to attend Edward VII`s coronation. As it happened, Hamoud died on 18 July 1902, just nine days before Ali returned, only to find that he had been proclaimed Sultan at the age of 18 (p 278/9).  All this is described in detail in the last chapter (Seventeen): `A Zanzibar Merchant and Grandee: Business to the Bitter End`, summing up Peera`s life and accomplishments.  He died on 28 August 1904.

There is in fact a great deal more, not just about Peera, but also about Zanzibar, that is packed into the book, even though quite a lot of it is, alas, somewhat haphazardly structured.  An Appendix with a family tree and time-line of the Sultans and a sequential overview of the major historical highlights of the period would have been useful.  The Index is also inadequate in many respects.  But there can be no doubt that this is a work of immense scholarship. This is evident from the mass of footnotes and quotations, which clearly shows the depth and extent of research that has gone into the writing.  Judy Aldrick has indeed produced a remarkable study of someone whose name had mostly featured in folk memory and indirect references in other people`s (ie. European) literature, official records or newsprint.  Something else: she has also managed to collate and reproduce a collection of contemporary illustrations and photographs which together convey the flavour and imagery of the places and people involved in this reconstruction of an extraordinary man.

In a nutshell, despite its technical flaws, this is an extremely readable and informative book which should appeal to all who have an interest in Zanzibar`s history.

© Ramnik Shah

20.11.2016

The author has also written widely about East African coastal art and architecture and had previously collaborated with Cynthia Salvadori on her seminal works on Indian communities in the region.

આદ્ય નારીવાદી ચિંતકો અને કર્મશીલોમાં અગ્રણી મહાત્મા ફુલેની પુણ્યતિથિ સોમવારે છે …

ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકરે જેમને બુદ્ધ અને કબીરની સાથોસાથ પોતાના ગુરુ ગણ્યા હતા તે અગ્રણી સમાજસુધારક મહાત્મા જોતીરાવ ફુલે(1827-1890)ની પુણ્યતિથિ સોમવાર અઠ્ઠ્યાવીસ નવેમ્બરે છે. જોતીરાવ અને તેમના પત્ની સાવિત્રીબાઈ ફુલે(1831-1897)એ અસ્પૃશ્યતા વિરુદ્ધ જાગૃતિ લાવવાનું પાયાનું કામ કર્યું. એના માટે તેમને પ્રતિગામી મનુવાદી ઉચ્ચવર્ગ સામે બળવો પોકાર્યો. અલબત્ત ફુલે દંપતીએ સંઘર્ષ સાથે નવરચનાનાં પણ કામ કર્યાં. તેમણે ‘સત્યશોધક સમાજ’ નામનું સંગઠન સ્થાપ્યું. તેના થકી શૂદ્ર ગણાતા સમૂહોનું પુરોહિતો દ્વારા થતું દમન-શોષણ અટકાવવા, તેમનામાં ખુદના માનવઅધિકારો માટે જાગૃતિ લાવવા અને શાસ્ત્રોએ લાદેલી ધાર્મિક તેમ જ માનસિક ગુલામગીરીમાંથી દલિતોને મુક્ત કરવાની દિશામાં બહુ વિશિષ્ટ ઉપક્રમો હાથ પર લીધા. સત્યશોધક સમાજે ઉપાધ્યાય અને તેના સંસ્કૃત કર્મકાંડ બંનેને દૂર કરતી લગ્ન પદ્ધતિ પ્રચલિત બનાવી. સમાજની જાહેર સભાઓ તેમ જ તેના મુખપત્ર ‘દીનબંધુ’ દ્વારા સાક્ષરતા, સમાનતા, વૈજ્ઞાનિક અભિગમ, ખેડૂતોની સ્થિતિ, દુષ્કાળ સહાય જેવી બાબતો અંગે જાગૃતિ ઊભી કરી.

સ્ત્રીજીવનમાં સુધારણા એ ફુલે દંપતીનાં કામનું એક મહત્ત્વનું પાસું છે. જોતીરાવે અતિશૂદ્ર ગણાતા પરિવારોની કન્યાઓ માટેની ભારતની પહેલવહેલી શાળા 1848માં પૂનામાં શરૂ કરી. તેમાં સાવિત્રીબાઈ ભણાવતાં. બાળલગ્ન થયાં ત્યારે જે અભણ હતી તે સાવિત્રીને જોતીરાવે ભણાવી. સાવિત્રીબાઈ શાળાએ ભણાવવાં જતાં ત્યારે સ્ત્રી શિક્ષણને અનિષ્ટ ગણનારા રૂઢિચુસ્ત વર્ગના કેટલાક લોકો તેમની પર કાદવ અને છાણ ફેંકતા. પજવણી અને પ્રતિરોધ છતાં ફુલે દંપતીએ કન્યાકેળવણીનું કામ ચાલુ રાખ્યું. સમયાંતરે બધા વર્ગોની છોકરીઓ માટે બે નિશાળ અને 1855માં શ્રમજીવીઓ માટેની રાત્રિશાળા શરૂ કરી. એ પછીના જ વર્ષે વિરોધીઓએ એક રાત્રે ઉંઘતા જોતીરાવને ખતમ કરવા માટે મારાઓ મોકલ્યા હતા. પણ જાગી ગયેલા જોતીરાવની સાથેની વાતચીતમાં તેમનું હૃદય પરિવર્તન થયું અને તે આ સુધારકના આજીવન અનુયાયી બની ગયા.

ફુલેના કાર્યકાળ એવી ઓગણીસમી સદીમાં વિધવાઓનું જીવન દોજખ હતું. બાળલગ્નો અને ઊંચા મૃત્યુદરને કારણે બધી જ ઉંમરની વિધવાઓની સંખ્યા પણ ઘણી મોટી હતી. અનેક વિધવાઓ પુરુષોની વાસનાનો ભોગ બનીને સગર્ભા બનતી અને પછી જિંદગી ટૂંકાવી દેતી. આવી મહિલાઓ માટે ફુલેએ 1873માં પૂનામાં બાળહત્યાપ્રતિબંધક ગૃહની સ્થાપના કરી. તેની માહિતી આપતાં ભીંતપત્રો શહેરમાં ચોંટાડ્યાં. તેમાં લખાતું : ‘વિધવાઓ તમે અહીં છૂપી અને સલામત રીતે સુવાવડ કરાવો. બાળકને લઈ જવું કે રાખવું એ તમારી મરજીની વાત રહેશે. એ બાળકોની સંભાળ અમારો અનાથાશ્રમ લેશે.’ ફુલે યુગલને સંતાન ન હતું. તેમણે 1873માં બાળહત્યા પ્રતિબંધક ગૃહમાં કાશીબાઈ નામનાં વિધવાએ  જે બાળકને જન્મ આપ્યો તેનો પોતાના પુત્ર યશવંત તરીકે ઉછેર કર્યો. મહારાષ્ટ્રમાં 1840થી ચાલતી વિધવા વિવાહની ચળવળના પણ જોતીરાવ અગ્રણી ટેકેદાર હતા. વિધવાઓ પર થતા અનેક જુલમોમાં તેમના વાળ મૂંડાવવાનો પણ સમાવેશ થતો હતો. સત્યશોધક સમાજે વાળંદભાઈઓને સમજાવીને આ બદી સામે ઝુંબેશ ચલાવી. તેને પરિણામે મુંબઈમાં ચૌદ એપ્રિલ 1890ના રોજ ભરાયેલી વાળંદોની જંગી સભામાં વિધવાઓના વાળ વાળંદો નહીં ઊતારે એવું નક્કી કરવામાં આવ્યું. આ સમાચાર ઇન્ગ્લેન્ડમાં પહોંચ્યા. ત્યાંની કેટલીક મહિલાઓએ ભારતમાંથી નીકળતાં ‘બૉમ્બે ગૅઝેટ’ અખબારને એક પત્ર લખ્યો હતો. સત્તરમી જૂન 1890ના અંકમાં છપાયેલા આ પત્રમાં વાળંદોને તેમના નિર્ણય માટે ધન્યવાદ આપીને  વિધવાઓ માટે સહાનુભૂતિ વ્યક્ત કરવામાં આવી હતી.

મહિલાઓ માટે ફુલે દંપતીએ જે વિશિષ્ટ કામ કર્યું તેના પાયામાં પાછળ સ્ત્રી-પુરુષ સમાનતા અને સ્ત્રી-મુક્તિના ખૂબ પ્રગતિશીલ ખ્યાલો હતા. તે જોતીરાવના ‘સત્સાર’ અને ‘સાર્વજનિક સત્યધર્મ’ નામના ચિંતનાત્મક લેખનમાં મળે છે. સંવાદના સ્વરૂપમાં લખાયેલી ‘સત્સાર’ (1885) નામની બે પુસ્તિકાઓમાં મુખ્યત્વે ઉચ્ચ વર્ગોની પકડની વાત છે. સાથે બીજા એક મહત્ત્વના મુદ્દા તરીકે તેમાં જોતીરાવે આધુનિક ભારતના એક વિચક્ષણ બૌદ્ધિક પંડિતા રમાબાઈ(1858-1922)ના ધર્માંતરણનો બચાવ કર્યો છે. આ મુદ્દે વર્તમાન પત્રોમાં રમાબાઈ પર પસ્તાળ પાડનારા રૂઢિચુસ્તોની જોતીરાવ વ્યંજનાભરી ભાષામાં ખબર લીધી છે. પંડિતા રમાબાઈનો આ રીતે બચાવ ભાગ્યે જ બીજા કોઈ બિનખ્રિસ્તી ધર્મસુધારકે કર્યો છે. આ જ રીતે તારાબાઈ શિંદે(1850-1910)ની સાથે પણ ફુલે રહ્યા હતા. સત્યશોધક સમાજના કાર્યકર્તા બાપુજી શિંદેના પુત્રી તારાબાઈએ ‘સ્ત્રી-પુરુષ તુલના’ (1882) નામનું એક નાનું પુસ્તક લખ્યું છે. તેમાં તેમણે બાળવિવાહ, વિધવાવિવાહની મનાઈ, પતિના વ્યાભિચાર અને જુલમો, પુરાણકથાઓમાં જોવા મળતો સ્ત્રી પરનો અન્યાય જેવી બાબતો વિરુદ્ધ તેજાબી ભાષામાં લખ્યું છે. આ પુસ્તકનો મેનકા જાધવે કરેલો ગુજરાતી અનુવાદ ’તથાપી’ સામયિકમાં  2010-11 દરમિયાન પ્રસિદ્ધ થયો છે. તારાબાઈ અને તેમના વિચારો વિશે અનુચિત લખાણો કરનારા એક સંપાદકની પણ ફુલેએ ઝાટકણી કાઢી હતી. 

ફુલે ‘સત્સાર 2’ની પ્રસ્તાવનામાં ‘પીડાયેલી સ્ત્રીઓને અંગ્રેજ બહાદુરોના પ્રતાપે આછું-પાતળું લખતાં-વાંચતાં આવડ્યું’ એમ જણાવે છે. આગળ તે લખે છે : ‘… આર્ય ધૂર્તજનો થકી એકંદર બધી સ્ત્રીઓની બધી રીતે રિબામણી થતી અને થઈ રહી છે. એ બધા પુરુષોની ઠગાઈ સ્ત્રીઓની નજર સામે લાવવા અહીં પ્રયત્ન કર્યો છે.’ એ અનુસાર, પુસ્તકમાં વેશ્યાગમન કરતા કે એક કરતાં વધુ સ્ત્રીઓને પરણતા પુરુષોનો ધિક્કાર છે. નાલાયક પતિના સકંજામાં ફસાયેલી સ્ત્રીને બીજા પુરુષ સાથે લગ્ન કરવાનો અધિકાર શાસ્ત્રોએ આપ્યો નથી એ વાત લેખકને કઠે છે. વિલાસી પુરુષોની લંપટલીલાનું ટૂંકું શબ્દચિત્ર ફુલે આપે છે. વળી, દાવા-દલિલો-દાખલા સાથે એ સાબિત કરે છે કે ‘સ્ત્રીઓ કરતાં પુરુષો જ વધુ દગાબાજ, ઠગ, ક્રૂર અને નિતનવાં ભયંકર દુષ્કર્મો કરનારા છે.’ અહીં તે દુનિયાના યુદ્ધોના સંદર્ભ આપે છે. અમેરિકામાં ગુલામીનાં દૂષણનો સ્ત્રીઓ પરના જુલમની બાબતે ઉલ્લેખ કરીને ‘અંકલ ટૉમ્સ કેબિન’ (1852) નવલકથાની અમેરિકન લેખિકા હૅરિયટ બીચર સ્ટોની સિદ્ધિની વાત કરે છે. પુસ્તકના અંતે ફુલે એક વિધવાના જીવનનું હૃદયદ્રાવક વર્ણન કરે છે.

ફુલેના છેલ્લા પુસ્તક ‘સાર્વજનિક સત્યધર્મ’(1891)માં સ્ત્રી-પુરુષ સમાનતાના વિચારો છે. એમાં લેખકે લગભગ બધી જગ્યાએ ‘સર્વ એકંદર સ્ત્રી-પુરુષ’ એવો શબ્દપ્રયોગ કર્યો છે. સમાજશાસ્ત્રી ગેલ ઑમ્વેટ નોંધે છે કે ‘માણસ’ શબ્દમાં સ્ત્રી અને પુરુષ એવી વિભાવના સ્પષ્ટ થાય જ છે એવી ધારણા ફુલે સ્વીકારતા નથી, એટલા માટે તે ‘સર્વ એકંદર સ્ત્રી-પુરુષ’ એવો શબ્દસમૂહ પ્રયોજે છે. આ પુસ્તક સ્ત્રીઓની અનેક પ્રકારની ક્ષમતાઓનું ગૌરવ કરે છે. આ ક્ષમતાઓ છતાં સ્ત્રીઓને ગુલામગીરી વેઠવી પડે છે તે માટે કુદરતી કારણો કરતાં સામાજિક પરિબળો કેવી રીતે જવાબદાર છે તેની ફુલે છણાવટ કરે છે. તેમના નારીવાદના કેન્દ્રસ્થાને ‘પુરુષ કરતાં સ્ત્રી શ્રેષ્ઠ’ એવી માન્યતા છે. એ માન્યતા કેટલી સાચી છે તે  ભારતીય નારીના રોજબરોજના જીવનમાં ડગલે ને પગલે ચાલતા સંઘર્ષથી લઈને મંદિર પ્રવેશ માટેની કે ટ્રિપલ તલાક સામેની લડત સુધી, બધે જ સમજાય  છે.

23 નવેમ્બર 2016          

+++++

e.mail : sanjaysbhave@yahoo.com