ભાગોળેથી ભેંસ વળી છે પાછી,
ભીનેવાને સાંજ ઢળી છે પાછી.

ઝીણી નજરે અરુંધતીને ઝાંખો,
દૂધી સાથે દાળ ગળી છે પાછી.

ફંફોસી લ્યો ગજવે બીડી-બાકસ,
વાતચીત પર રાખ વળી છે પાછી.

નીરવ રાત્રિને તમરા જેવું સૂંઘો,
રાતરાણીની ખૂલી કળી છે પાછી.

ઊંડળ લેજો ચંદ્ર મોગરા ચૂમી,
સોબત સૈ-ની માંડ મળી પાછી.

૩/૬/૨૦૧૬

સૈ: સખી; સહિચર; સાહેલી;  બહેનપણી 

ઊંડળ:  બથ; બાથ ;  આલિંગન

તૃપ્તિ શાહ, આ નામ જ્યારે પણ મનમાં આવે, ત્યારે એક નહીં, બે ચહેરા સામે આવે. એક એ ચહેરો જે ખૂબ આક્રોશ અને જુસ્સાથી સ્ત્રી સશક્તિકરણ, પર્યાવરણ, કોમવાદ કે અન્યાયની ઘટનાઓ સામે અવાજ ઊઠાવતો હોય, સવાલ ફેંકતો હોય અને જવાબ ન મળે ત્યાં સુધી જોમ ટકાવી રાખતો હોય. બીજો એ ચહેરો જેમાં નિર્ભેળ હાસ્ય, અવાજની ભારોભાર મીઠાશ, હૂંફ અને પોતાની વાત ધીરજથી સામી વ્યક્તિને સમજાવવાની કુશળતા છલકાતી હોય. 

હું એમને મારા શાળાના દિવસોથી જાણું. ઘરમાં પિપલ્સ યુનિયન ફોર સિવીલ લિબર્ટીઝની મિટીંગ્ઝ હોય કે પછી સેક્યુલર ડેમોક્રેસીનાં કાર્યક્રમો થતાં હોય – જ્યારે પણ મારા પપ્પા સાથે હું આ બધા કાર્યક્રમોમાં જતી, ત્યારે તૃપ્તિબહેન અને રોહિતભાઈ અચૂક હોય. નાની હતી ત્યારે મેં નોંધ્યુ કે અમુક લોકો, જેને પપ્પા અવારનવાર ફોન કરતા એમાંનો એક નંબર તૃપ્તિબહેન અને રોહિતભાઈના ઘરનો હતો. હું મોટી થઈ અને અખબારમાં કામ કરવા માંડી, પછી મારા ફોન પરથી પણ એ નંબર હંમેશાં ડાયલ થતો, કારણ કે સાચું માર્ગદર્શન અને સચોટ જવાબ બીજે ક્યાંયથી ભાગ્યે જ મળતાં.

નિશાળમાં હતી ત્યારે ‘સહિયર’ સંસ્થાના કાર્યક્રમોમાં જતી. મને હજી ય તૃપ્તિબહેનની એ છબી યાદ છે, જેમાં એ ગાંધીનગરગૃહની બહાર ઊભાં હોય. ખાદીનો કુરતો પહેર્યો જ હોય અને બુલંદ અવાજમાં એ સ્ત્રીઓનાં મુદ્દાને સંબોધતાં હોય. મને એમણે ‘સહિયરે’ કરેલાં શેરી નાટકોમાં પણ ભાગ લેવડાવ્યો હતો. વડોદરામાં સ્ત્રીઓને લગતો કોઇ પણ મુદ્દો હોય, તૃપ્તિ બહેન એમાં મોખરે હોય જ. કદાચ ફેમિનીઝમ કે પેટ્રીઆર્કી કે પછી વિમન એમ્પાવરમેન્ટ જેવાં મોટામસ શબ્દો હું શીખી અને એ શબ્દો સમજી, એ પહેલાં, એના અર્થ જીવવાની શરૂઆત કરાવવાનો શ્રેય મારે તૃપ્તિબહેનને જ આપવો જોઇએ.  મેં ગુજરાતનાં બીજા શહેરોમાં પણ કામ કર્યું, પણ તૃપ્તિબહેન જેવો સહકાર, સચોટ માહિતી અને મુદ્દા અંગેની સ્પષ્ટતા આપી શકે એવાં લોકો બહુ જૂજ મળ્યાં.

તૃપ્તિબહેન અને રોહિત ભાઈનો પહેલીવાર યુગલ તરીકે ઇન્ટરવ્યુ લેવાની તક મને મળી હતી. નાનપણથી એમની સાથેની દોસ્તી મને બહુ ફળી એમ કહેવામાં કોઈ અતિશયોક્તિ નથી.  દિવાળી ન ઉજવતું યુગલ કે દીકરાનાં નામ પાછળ પહેલાં મમ્મીનું નામ અને પછી પપ્પાનું નામ લખાતું હોય, એવા કુટુંબની વાત કે પછી જ્યાં એવું કમ્પ્યુટર છે જે પહેલાં ‘શી’નો વિકલ્પ જાતે જ ઑફર કરે છે, કઈ રીતે ભણેલા કુટુંબોમાં ભ્રૂણહત્યાનો આંકડો બહુ મોટો છે, એવું બધું જ મને આ ઘરમાંથી મળ્યું. તૃપ્તિબહેન પાસેથી ક્યારે ય નન્નો નથી સાંભળ્યો. એમને ફોન કરીએ એટલે તરત જ ‘હં, ચિરંતના’નો ઉમળકા ભર્યો અવાજ સાંભળવા મળે અને જેટલી ધીરજથી વાત સમજાવે એટલી જ ધીરજથી સવાલો અને મૂંઝવણ પણ સાંભળે.

‘એમને કેન્સર છે’નાં સમાચાર મારા એક અંગત મિત્રએ મને થોડા મહિનાઓ પહેલાં જણાવ્યા હતા, ત્યારે લગભગ એક કલાક મારું મગજ બહેર મારી ગયું હતું. એમને ફોન કરવો કે નહીં એવું બહુ વિચાર્યું, પણ પછી અંતે ફોન કર્યો અને રોહિતભાઈ સાથે વાત થઈ. એમના અવાજની સ્વસ્થતાએ મને જેટલો સધિયારો આપ્યો, એટલી જ અંદરથી હલાવી પણ નાખી. મને ખાતરી છે કે એ સ્વસ્થતા આજે પણ એટલી જ હશે જેટલી હંમેશાં એમનામાં રહી છે. એન્જિનિયર રોહિતભાઈ અને કોમર્સનાં પ્રોફેસર તૃપ્તિબહેન જેટલાં માણસાઇથી જીવતાં આવ્યાં છે, એ જ એમનાં દીકરા માનવમાં પણ ઉતર્યું છે, એની મને ખાતરી છે.

તૃપ્તિબહેન હવે નથી …. ‘સહિયર’નાં બહુ મોટાં મિત્ર હવે નથી; પણ એ હશે … એવા દરેક મુદ્દામાં કે સવાલમાં કે વિરોધમાં જ્યાં સ્ત્રીઓ કે પર્યાવરણ કે કોમી એખલાસની વાત હશે એમાં તૃપ્તિબહેન હશે જ .

હું મારા લગ્નની કંકોત્રી આપવા ગઈ હતી, ત્યારે એમને મળી હતી. અને એમણે અમને બંન્નેને ઘરે આવવા કહ્યું હતું, કારણ કે તૃપ્તિબહેન અને રોહિતભાઈ લગ્નમાં નથી જતાં. તે દિવસે પણ ખૂબ વાતો કરી હતી અને પપ્પાને પેટ ભરીને યાદ કર્યાં હતા. એ વાતો ભુલાતી નથી અને બીજી કેટલી ય વાતો એમનાં મૃત્યુના સમાચાર સાંભળીને હું ફરી જીવી ચૂકી છું.

તૃપ્તિબહેન, હું તમને બહુ મિસ કરીશ … અને 26મી મે પછી આવેલા રોહિતભાઈના ઇ-મેઇલ્સ મને તમારી વધારે યાદ અપાવશે.

e.mail : chirantana@gmail.com

75 વર્ષ પછી યોજાનારા કાશ્મિરનાં મહાકુંભનું જેટલું ધાર્મિક મહત્ત્વ છે એટલું જ રાજકીય મહત્ત્વ પણ છે, જોવાનું છે કે આ મેળાની ડૂબકી ભાજપાને કેટલો લાભ કરાવશે

ઇતિહાસમાં ઘણી એવી ઘટનાઓ બને છે જે સદીઓ કે દાયકાઓ પછી ફરી એક વાર ઘટતી હોય. તેનું મહાત્મ્ય ઘણી બધી રીતે હોઈ શકે છે, જેમ કે ધાર્મિક, સામાજિક અને આજના સંજોગોમાં આવી ઘટનાઓનું રાજકીય મહત્ત્વ પણ હોય છે. કાશ્મીર એક એવી ભૂમિ છે જ્યાં ઘટતી કોઈ પણ ઘટનાનો પ્રભાવ ધાર્યાં કરતાં ઊંડો અને વિસ્તૃત હોઈ શકે છે. કાશ્મીરનાં ગંદેરબાલ જિલ્લામાં સિંધુ અને વિતાસ્તા નદીઓનાં પવિત્ર સંગમ જે સ્થળે થાય છે ત્યાં 14મી જૂને 75 વર્ષનાં લાંબા ગાળા પછી દશર મહાકુંભ યોજાઈ રહ્યો છે. આ મેળાનું મહત્ત્વ કાશ્મીરી પંડિતો માટે એટલું જ છે જેટલું બાવા યોગીઓ માટે બનારસમાં થતા મહાકુંભનું હોય છે. કુંભનું આયોજન ગંદેરબાલ જિલ્લાનાં વસ્કુલા તેહસીલમાં થશે. એવી ધારણા છે કે આ મેળામાં ઓછામાં ઓછાં 20 હજાર કાશ્મીરી પંડિતો વિવિધ સ્થળેથી ભાગ લેવા આવશે.

વિતસ્તા (ઝેલમ), ક્રિશન ગંગા અને સિંધુ નદીનો જ્યાં સંગમ થાય છે, ત્યાં એક નાનકડો ટાપુ છે. એ ટાપુ પર ચિનારનું એક વૃક્ષ છે. સંગમ સ્થાન પર એક શિવ લિંગ છે અને આસપાસ શાદીપોરા ઘાટ અને નારાયણ બાગ જેવાં અન્ય ધાર્મિક સ્થળો પણ છે. ચિનારનાં આ વૃક્ષની ચારેય બાજુ પાણી છે અને આ વૃક્ષને પ્રયાગ ચિનાર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. હોડીમાં બેસીને અહીં સુધી પહોંચી શકાય છે પછી થોડાં પગથિયાં ચઢીને સંગમનો ભવ્ય અને રમણીય નજારો નિહાળી શકાય છે. વૃક્ષની છાયામાં સ્થપાયેલ શિવલિંગની પણ પૂજા થાય છે. પ્રયાગ ચિનારને ચમત્કારી અને પવિત્ર માનવામાં આવે છે. કાશ્મીરી પંડિતો માટે આ સ્થળનું ખૂબ જ મહાત્મ્ય છે. શ્રદ્ધાળુઓ માને છે કે નદીમાં પૂર આવે તો પણ આ વૃક્ષ કોઈ પણ સંજોગોમાં ડૂબતું નથી.

આ સ્થળે હિંદુઓ પોતાનાં પિતૃઓનાં અસ્થિ વિસર્જન માટે આવે છે. પહેલાં વડા પ્રધાન અને કાશ્મીરી પંડિત જવાહરલાલ નહેરુનાં અસ્થિનું વિસર્જન પ્રયાગમાં અને દક્ષિણ કાશ્મીરમાં અનંતનાગ જિલ્લામાં બિજબેહરામાં કરવામાં આવ્યું હતું. મહાકુંભ દસ દૈવી તત્ત્વોનાં મિલનનું પરિણામ છે જેમાં સૂર્યનો પણ સમાવેશ થાય છે. હિંદુ શાસ્ત્રો પ્રમાણે તેની ધાર્મિક અગત્યતા ખૂબ છે.

સાડા સાત દાયકા પછી થઈ રહેલા આ કુંભને લઈને કાશ્મીરી પંડિતોમાં ખૂબ ઉત્સાહ છે. દશર મહા કુંભ વિષે વધારે માહિતી મેળવવા માટે કોઈ એવી વ્યક્તિ સાથે વાત કરવી જરૂરી હતી જે શ્રીનગરમાં હોય અને કાશ્મીરનાં સંજોગો, આ કુંભના પ્રસંગે અને કાશ્મીરી પંડિતોની સ્થિતિ અંગે વિગતવાર વાત કરી શકે. મેં શ્રીનગરમાં રહેતા એક પત્રકાર અને કાશ્મીરી પંડિત અનિલ રૈના સાથે લાંબી ટેલિફોનિક વાતચીત કરી. તેમની વાત પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે કાશ્મીરી પંડિતો માટે આ ખૂબ જ મહત્ત્વનો અને પવિત્ર પ્રસંગ છે. કુંભનું આયોજન કરનાર કમિટીનાં સભ્યોએ કાશ્મીરનાં ઉપ મુખ્ય મંત્રી નિર્મલ સિંઘને અરજ કરી છે કે શ્રદ્ધાળુઓ માટે બધા જ પ્રકારની સવલતો ખડી કરાય અને તેમની સલામતીની પૂરી તકેદારી રાખવામાં આવે. વળી આ વખતે મહાકુંભના બે દિવસ પહેલાં જ ખિરવાણી મેળો પણ થઈ રહ્યો છે એટલે કાશ્મીરી પંડિતો માટે આ બમણો ઉત્સવ સાબિત થશે. જે પંડિતો ખિરવાણી મેળામાં આવશે એ તમામ મહાકુંભનો લાભ પણ લેશે.

ત્યાં રહી રહેલાં કાશ્મીરી પંડિતોને આશા અને ઉત્સાહ છે કે દશર કુંભના મેળાને પગલે પોતાનાં મૂળિયાં છોડીને ચાલ્યાં ગયેલાં કાશ્મીર પંડિતો ભલેને ગણતરીનાં દિવસો માટે તો એમ પણ પોતાના વતનની માટીની સુગંધ પોતાનાં શ્વાસમાં ભરી શકશે. સગાંઓ અને મિત્રો વચ્ચે વર્ષો પછીની મુલાકાતો કરાવવા માટે પણ આ ધાર્મિક પ્રસંગ અગત્યની કડી બની રહશે. આવો જ એક પ્રસંગ વર્ણવતાં અનિલ રૈનાએ પોતાનાં એક સહપાઠીની વાત કરી જે કુંભ મેળાને બહાને 26 વર્ષે પોતાનાં વતનમાં પાછાં ફરવાનાં છે. લાગણીઓનું જે ભાથું અડધું છૂટી ગયું છે એનો સ્વાદ આ કોળિયે  જેટલો મળે એટલો મેળવી લેવાં માટે કેટલાં ય કાશ્મીરી પંડિતનાં પરિવારો અહીં આવશે.

ધાર્મિક કારણો ઉપરાંત રાજકીય કારણોને પગલે પણ દશર કુંભની આસપાસ ઉત્સુકતા વધારે છે. અનીલ રૈનાએ જણાવ્યા અનુસાર કેન્દ્રમાં ભાજપાની સરકાર હોવાને કારણે કાશ્મીરી પંડિતોને માટે લાભદાયી સ્થિતિ છે. મનમોહન સિંઘની સરકાર હતી ત્યારે કાશ્મીરી પંડિતો માટે રિટર્ન અને રિહેબિલીટેશન પેકેજ શરૂ થયું હતું અને ત્રણેક હજાર કુટુંબોનું પુનઃસ્થાપન થઈ શક્યું, પણ કાશ્મીરી પંડિતો માટે ભાજપા સરકારે આ કામની ઝડપ વધારી છે. રાજકીય દ્રષ્ટિએ આ ધાર્મિક પ્રસંગ મોદી માટે એટલો જ અગત્યનો છે, જેટલો કોઈ કાશ્મીરી પંડિત માટે, હા એક માટે રાજકીય લાભ છે તો બીજા માટે એ શ્રદ્ધાનો વિષય છે. કાશ્મીરમાં પિપલ્સ ડેમોક્રેટિક પાર્ટી-પી.ડી.પી.ની સરકારને ભાજપાનો ટેકો મળ્યો છે, અને આ સ્થિતિમાં જે રીતે સરકાર તરફથી કામગીરી થઈ રહી છે તે કાશ્મીરી પંડિતો માટે કાળાં વાદળમાં સોનેરી કોરની ગરજ સારી રહી છે.

મોદીની સરકાર બની ત્યારે મોદીએ કાશ્મીરી પંડિતોનાં પુનઃસ્થાપન અંગે વચન આપ્યું હતું અને હવે ભાજપા માટે આ ખૂબ જ અગત્યનો મુદ્દો બની ચુક્યો છે. આ સ્થિતિમાં દશર મહાકુંભ એ મૌકે પર ચૌકા મારવા જેવી સ્થિતિ પૂરી પાડશે. હા જો કે માત્ર દશર કુંભનાં સુઆયોજનથી આ હેતુ સિદ્ધ નહીં થાય. મોદી સરકારે કાશ્મીરી પંડિતોનો વિશ્વાસ જીતવો હોય તો આ તો પાશેરામાં પહેલી પૂણી છે. એક પ્રસંગ સાંગોપાંગ પાર પડે એને પગલે આત્મવિશ્વાસનું અફીણ માણવાની ભૂલ મોદી સરકાર ન કરે તો જ ઠીક રહેશે. કાશ્મીરી પંડિતોનાં એક સમૂહે છેલ્લાં દસ વર્ષથી અનંતનાગમાં દર વર્ષે એક વાર થતો હવન શરૂ કરવાની જ્યારે વાત છેડી હતી ત્યારે તેમને પોલિસ સત્તાવાળા તરફથી પણ ના પાડવામાં આવી હતી કારણ કે સલામતીનો પ્રશ્ન બહુ મોટો હતો. આજે પરિસ્થિતિ પહેલાં કરતાં બહેતર છે અને કાશ્મીરી પંડિતો નિરાંતનો શ્વાસ લઈ શકે છે. હા આજે પણ કાશ્મીરમાં બધું બરાબર છે એમ કહેવાવાળાંઓને કદાચ ત્યાં પાકી રહેલા લાવાનો ખ્યાલ નથી, પણ પહેલાંની માફક ત્યાં બેફામ હિંસા પણ નથી ફાટી નીકળતી. પરિસ્થિતિ તંગ નથી પણ નાજૂક તો છે જ. આવા સંજોગોમાં દશર મહાકુંભનો પ્રસંગ આવવો અને કેન્દ્ર સરકારનો આખી વ્યવસ્થાને પૂરો ટેકો આપવો બહુ મોટો રાજકીય ફાયદો બની રહેશે.

મોટા ભાગનાં કાશ્મીરી પંડિતો ભાજપ તરફી છે અને તેમને આ સરકાર તરફી ખૂબ અપેક્ષાઓ છે. જોવાનું એ છે કે સરકાર તેમની અપેક્ષાઓ પૂરી કરવામાં કેટલી હદે સફળ થાય છે. દશર મહાકુંભ એ હજી શરૂઆત છે, એક મેળાનું સફળ આયોજન કાશ્મીરી પંડિતોની વર્ષોથી વિખેરાયેલી લાગણીઓને પખાળી શકશે પણ એમના વિશ્વાસને તરબોળ નહીં કરી શકે. હજી તો મોદી સરકારે ઘણું કરવું પડશે.

સ્વતંત્રતાની તરફેણ કરનાર હુર્રિયત કોન્ફરન્સે આ આયોજન તરફ શંકાની સોય ફેરવી છે. તેમને લાગે છે કે જ્યારે સરકાર કાશ્મીરી પંડિતોનાં પુનઃસ્થાપનનું રાજકારણ ખેલી રહી છે ત્યારે આ પ્રકારનું આયોજન અહીંના સમાજમાં વધારે વર્ગવિગ્રહ કરાવનારું સાબિત થાય તેવી વકી છે.

બાય ધી વેઃ

કાશ્મીરી પંડિતોને ભાજપા સરકાર પર બહુ વિશ્વાસ છે. મોદી ખરા અર્થમાં તેમનાં પુનઃસ્થાપન માટે કંઈ કરી છૂટે તો તેમને માટે પ્રસંશાની ધજા ફરકાવવી પડે એ ચોક્કસ. હા પણ પછી કાશ્મીરી પંડિતોને નામે અનુપમ ખેર જેવાં અભિનેતાઓને સ્ટેજ પૂરું પાડવાની ભૂલ પણ ભાજપ સરકારને લાંબે ગાળે નડી શકે છે. અનુપમ ખેર એક્ટર બહુ સારા છે પણ રાજકારણમાં છબછબિયાં કરી લેવાની એમની દાનત અથવા ઘણીવાર એમને એવી સ્થિતિમાં મૂકી દે છે જ્યાં ડાયલોગ વિલનનો બોલવાનો હોય અને સ્ક્રિપ્ટ કોમેડિયનની આવી ગઈ હોય એવો ઘાટ થાય છે. સુંદર સાડીઓમાં ટેલેન્ટ શો જજ કરનારાં તેમના ભાજપાનાં એમપી એટલે કે તેમનાં પત્ની એમનાં બકવાસ પર પણ લાલ ચોકડીનું બટન દબાવતાં જાય તો ખેર સાહેબ પોતાની લાઇન્સ સાચા સંદર્ભે બોલતાં વહેલાં મોડાં શીખી શકે એવી આશા રાખી શકાય. બાકી તો પડદો પાડવા કે ઉપાડવાનું કામ તો સાહેબનાં હાથમાં જ છે.

https://www.facebook.com/chirantana.bhatt/posts/1014365348618474