ચીનને જરી સમાલી લેવા વાસ્તે રૂબરૂ જઈ રહેલાં વિદેશમંત્રી સુષમા સ્વરાજ અને કાળાં નાણાંથી માંડીને જનલોકપાલ મુદ્દે પોતાને છેતરાયેલા સમજી બાંયો ચડાવવા તૈયાર થઈ રહેલા અણ્ણા હજારે : પ્રમુખ ઓબામાની મુલાકાતે કરીને પોતાને આશ્વસ્ત અને આહ્લાદિત સમજતું નમો મંડળ આ ઘટનાક્રમને કેવી રીતે જોશે વારુ ? ગમે તેમ પણ, વડોદરાના મેયર ભરત શાહ અને દિલ્હીનાં થાઉં થાઉં મુખ્યમંત્રી કિરણ બેદીએ જે બાલોત્સાહથી “જુઓ, નમોએ ઓબામાને કેવા હાજર કરી દીધા અને ‘સબકા સાથ, સબકા વિકાસ’નો મોદીમંત્ર રટતા કરી મૂક્યા” એવો ધન્યોદ્દગાર કાઢ્યો છે એના જેટલું સરળ ને સપાટ ચિત્ર આ નથી એટલું તો દેશના શીર્ષ નેતૃત્વને સમજાતું હોવું જોઈએ.

રહો, આપણે શીર્ષ નેતૃત્વની સમજના મુદ્દે ચર્ચામાં ઊતર્યા વગર આ નેતૃત્વ પરત્વે ઓળઘોળ આશાતુર જે વ્યાપક વર્ગ છે, એની જરી ચિંતા કરીએ અને ઓબામા યાત્રાનું કંઈક ઉતાવળું પણ અવલોકન નજીકથી કરવાની કોશિશ કરીએ. ભાઈ, એક તો એ કે ઓબામાની કંઈ આ પહેલી સત્તાવાર મુલાકાત નથી. ૨૦૧૦માં મનમોહન સિંહના વડાપ્રધાનકાળમાં એ આવ્યા હતા. અને હા, ત્યારે પણ એ પાકિસ્તાન ગયા નહોતા. આ વખતે ભારતની હારોહાર એમણે પાકિસ્તાનની મુલાકાત ન લીધી એમાં એક હદથી વધુ વાંચવું ન જોઈએ; કેમ કે ૨૦૧૦માં પણ એમણે એમ જ કર્યું હતું. વળી, પ્રમુખ ઓબામાની ભારત મુલાકાત દરમ્યાન કોઈ આતંકવાદી ઘટના ન થવી જોઈએ એમ પાકિસ્તાન જોગ અમેરિકી ચેતવણીમાં પણ એક હદથી વધુ વાંચી શકાય એમ નથી. કારણ, અમેરિકા ‘આ મુલાકાત દરમ્યાન’થી વધુ સમય પળાવવાની સ્થિતિમાં નથી, અગર તો એથી વધુ કદાચ ઇચ્છતું નયે હોય.

પ્રમુખ ઓબામાની મુલાકાતને પરમાણુ મામલે કોઈ ગુણાત્મક સહયોગ સંવર્ધનની રીતે ઘટાવવાનું સત્તાવાર વલણ પણ વસ્તુતઃ બાવાહિંદીથી વિશેષ નથી. બુશ – મનમોહન પ્રક્રિયાનો એ કાળક્રમે મળેલ પરિપાક છે. બુશ તંત્ર સહીબદ્ધ થવા બાબતે આઘુંપાછું થતું હતું પણ પૂરાં ત્રણ વરસના આગ્રહી અભિગમ પછી મનમોહન સિંહે ધાર્યું કરાવ્યું હતું.

જો નક્કર લબ્ધિની રીતે વિચારીએ – અને વિચારવું પણ જોઈએ – તો સમજાઈ રહેતું વાનું એ છે કે આપણા વિદેશવ્યૂહમાં અમેરિકા સાથે સારા સંબંધો એક અગત્યની વાત છે, અને વિપક્ષને નાતે વખત છે ને હાકોટાછીંકોટાવાળી ચાલી હોય તો પણ મૈત્રી જરૂરી છે તે માટે ભારતછેડેથી જાગૃતિ દાખવાઈ છે. (અલબત્ત, અમેરિકાએ પણ શસ્ત્રસોદાગરી પાર પાડી ‘બજાર’ સાચવી જાણ્યું છે.)

પ્રતીકાત્મક પણ જે સંબંધ બંને નેતાઓ વચ્ચે બની આવ્યો જણાય છે એથી, કેમ કે એમાં બંને દેશોની સગવડ રહેલી છે, આપણે એક હદ સુધી રાજીપો જરૂર અનુભવી શકીએ. બાકી, ‘બરાક, બરાક’ એમ દોસ્તાના અંદાજમાં રટવાની ‘ચબરાક’ મુદ્રા છતાં બેઉ દેશોના વિશ્વવ્યૂહમાં જે અંતર હોવાનું છે તે હોવાનું જ છે.

બલકે, ખરું પૂછો તો, વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીની કોઈ કમાલ હોય તો તે હંમેશની સ્ફૂિર્તથી તંતોતંત ‘ઇવેન્ટ મેનેજમેન્ટ’ની છે. નરેન્દ્ર દામોદરદાસ મોદીના નામાંકન સાથેનો સુટ ધારણ કરવા સહિતની કાળજી તો કોઈ નમો કને જ શીખે ! એક વર્ણન પ્રમાણે પ્રમુખપત્ની મિશેલને પણ વિપળવાર ઝાંખાં પાડી દેતી સાજસજ્જા એમની હતી. હશે ભાઈ, મયૂર સંસ્કૃિતનો જય હો !

અમેરિકી છેડેથી થયેલું કોઈ અજબગજબનું ‘ઇવેન્ટ મેનેજમેન્ટ’ હોય તો તે સીરી ફોર્ટ ખાતે પીઆર તામઝામભેર હતી. ૨૦૧૦ની યાત્રા દરમિયાન જેમને મળવાનું થયેલું તે શ્રમિકસંતાન વિશાલ અને ખુશબૂ સાથે ઉષ્માભર્યો મૃદુ સ્નેહોપચાર, બંધારણની ૨૫મી કલમ ટાંકી મહાત્મા ગાંધીના વિશેષ સ્મરણપૂર્વક ધર્મસ્વાતંત્ર્યની જિકર, એક સાથે શાહરૂખ ખાન – મેરી કોમ – મિલખા સિંહ એમ મુસ્લિમખ્રિસ્તીશીખ સહિત ભારતીય સમાજને અંગે સર્વસમાવેશી મુદ્રા, જેમ ચાવાળો તેમ પોતે (એક આફ્રિકી રસોયાનો પૌત્ર) સર્વોચ્ચ સત્તાસ્થાને પહોંચી શકે તેમાં રહેલું લોકશાહીનું ગૌરવ, નમસ્તે-બહૂત ધન્યવાદ-જયહિંદ સાથે સમાપન : ઓબામાના પરફોરમન્સ વિશે શું કહેવું … અને તે પછી ભરત શાહ ને કિરણ બેદીની બચકાના કિલકારીઓ વિશે તો ન બોલ્યામાં જ સાર, કે બીજું કૈ ? કહો જોઉં.

હશે ભાઈ, બેઉ છેડેની અદાકારી અને પ્રસંગપ્રાયોજના પછી સોયના નાકામાંથી પસાર થઈ ગયેલું કોઈ ઊંટ હોય તો તે રાબેતા મુજબની અમેરિકી શસ્ત્રસોદાગરીનું છે. અને અંકલ સામ જેનું નામ તે અહીંથી પરબારા સંચર્યા સાઉદી અરેબિયે : સત્તાવાર ખરખરો … અને તેલબજારી, જય હો !

જે જોવાનું રહેશે હવેના દિવસોમાં તે તો એ કે પાકિસ્તાન સાથે ધારાધોરણસર કેમનું ગોઠવાય છે. જે જોવાનું રહેશે હવેના દિવસોમાં તે તો એ કે ભારત-અમેરિકી સંબંધો સંદર્ભે ચીનને કેવી રીતે સમાલી શકાય છે. જે જોવાનું રહેશે હવેના દિવસોમાં ઘરઆંગણે તે તો એ કે ક્યારેક પોતે જેને આખ્ખેઆખ્ખું ઓળવી લેવાના મનસૂબા સેવ્યા હતા તે અણ્ણા હજારેનાં આંદોલનનાં મૂલ્યો અને માંગ બાબતે બાંધી મુદતમાં વિધાયક પ્રતિસાદ આપવાના ચૂંટણીઝુંબેશ બોલ વાસ્તવમાં કેવા ચરિતાર્થ થાય છે. જે જોવાનું રહેશે હવેના દિવસોમાં ઘરઆંગણે તે તો એ કે આંદોલનની અગનભઠ્ઠીમાંથી નીકળેલ હોઈ શકતી યાજ્ઞસેની શી આમ આદમી પાર્ટી સાથેનો દિલ્હી મુકાબલો કેવુંક કાઠું કાઢે છે; અને આ સંદર્ભે કિરણ બેદીનો કોઈ હક્કદાવો ગ્રાહ્ય બને છે કે કેમ.

અમેરિકી શસ્ત્રસોદાગરી અને તેલબજારીનો ઉલ્લેખ કર્યાથી અમેરિકી લોકશાહીમાં ઓબામાના ઉદય પાછળ રહેલ સમતા અને પરિવર્તનનાં જે પણ બળો યત્કિંચિત્‌ હોય એના અનાદરનો અગર અવમૂલ્યનનો આશય અલબત્ત નથી. માત્ર, આ કે તે છેડેથી આંખ આંજી દેતું ઇવેન્ટ મેનેજરું તે મૂળભૂત કારભારું કૂટ્યા બરોબર નથી એટલું કોઈકે તો કહેવું જોઈશે ને.

દેશના શીર્ષ નેતૃત્વ પર ઓળઘોળ આશાસમાજ દિલ્હીના ચૂંટણીજંગને ઓબામાશાઈ ચકાચૌંધથી હટીને જોઈ શકે તો આપણે જરૂર રાજી થઈશું. પરિણામનિરપેક્ષપણે પણ યથાસ્થિતિનાં બળો અને પરિવર્તનનાં બળો વચ્ચેના મુકાબલાની અસલિયત કંઈકે સમજાય તો ૨૦૧૫ના ગણેશ ઠીક જ બેઠા એમ કહીશું.

જાન્યુઆરી ૨૯, ૨૦૧૫

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ફેબ્રુઆરી 2015, પૃ. 01-02

Attempt to Undermine Secularism: Testing Waters!

Words Socialism and Secularism missing in BJP Govt. ads

Words are not mere words; they do indicate our values and the basis of our association when it comes to the books like Constitution of India. Recently the controversy was created by dropping the words Secular and Socialist from Indian Constitution’s preamble in the advertisement released by the Modi Government on the eve of Republic day. When it was questioned how come these words are missing, which are part of the preamble, BJP leaders jumped to say that this is the ‘original’ Constitutions’ preface. Ravi Shanker Prasad, the union minister retorted that Nehru and Ambedkar, were no less secular, still these words were not put in the Constitution in 1950. At that time Nehru was Prime Minister and Ambedkar was the Chief of the drafting committee. BJP’s political ally Shiv Sena’s Sanjay Raut stated that these words should be deleted for good as we are neither socialist nor secular. His mentor, late Bal Thackeray had time and again said that this is a Hindu nation. There was good opposition to this retrograde move all around. In the face of strong resistance to this step of the Government, finally Arun Jaitly went on to say that from now on the prevalent Constitution’s preamble, with words secularism and socialism, alone will be used.

It is true that the words Socialist and Secular were not there in the original Constitution which was implemented in 1950. The values of Socialism, equitable distribution of wealth, social control on resources were the spirit of the policies for a long time. When the word Socialism was introduced it was felt that it was the right approach to our economic policies, and that’s how the current ruling party, BJP also used the word Gandhian Socialism as its ideology in 1980.

With Modi Government coming to power, its policies are a signal that Corporate will have unabashed control over social resources. Also the signals are that policies which were meant to act as protective clauses for the weak and marginalized will be done away with. So with the new dispensation the word Socialism is a big embarrassment. Whatever little control state tended to exercise in economic domain is now over after this Government has come to power. Just to recall that the industrial giants were the major funders of Modi campaign.

As for as secularism is concerned it had been the inherent spirit of Indian Constriction, as the articles 25 and 26 elaborate the secular nature of the state. The whole Constitution is seeped with secular values. The addition of these words in the preamble during the dreaded emergency regime was mostly due to the fact that the authoritarian regime wanted to get some legitimacy for itself, so these two words might have been added. These words did not negate the spirit of our Constitution but as such are a value addition to what we had.

So why this subtle move to delete these words from the advertisement? Shiv Sena spokesperson said even if this might have happened by mistake, let’s make it permanent. The core point is that BJP and its ally Shiv Sena are uncomfortable with the secularism as a guiding principle of our nation, our state, as their political agenda is totally opposed to upholding pluralism, diversity and protection of minority rights in our country. Right from the beginning they have upheld Hindutva i.e. Hindu nationalism as their ideology in contrast to secularism-Indian nationalism. Times and again as the opportunity comes they articulate it and depending on their electoral political strength they try to implement a course towards Hindu nation. Due to their recent electoral success they feel more emboldened to express this openly.

True that these words were included during emergency, it’s also true that the Janata Party which came to power had sworn that they will undo the ‘emergency amendments’, once they come to power, still they did not touch these words as it was clear that any such attempt will be opposed by the large section of Indians. One should note that the stalwarts of BJP, Vajpayee and Advani, were part of that Government. After demolition of Babri Mosque, the word Hindu Rashtra came more in to bigger prominence. Later once NDA coalition came to power in 1998 they expressed this subtly by forming ‘Constitution Review’ committee. Again, seeing the massive opposition from the people, the NDA government withheld the implementation of the committee report.

Now with majority in the parliament for BJP, this move can be seen as an attempt to test the waters to see as to how far the BJP government can go ahead with their agenda of Hindu nationalism. As the matters stand, seeing the protests and campaigns against BJP’s move, they have finally decided to use only the preamble with words Secular and Socialist. This attempt of removal of this word secular cannot be seen in isolation. This was running in parallel with all-round enfoldment of agenda of RSS combine. There is an assertive talk by RSS that, we are all Hindus, this is a Hindu nation. At the same time other voices operate at different level and ask for bringing in Gita as the national book. Within BJP itself there are supplementary forces that denigrated religious minorities by calling them Haram jade, and glorify the killer of Mahatma Gandhi as a patriot. At yet another level, the communal combine is out to intensify the polarization of society along religious lines, so burning of a Church here, the incident or throwing corpse of a pig in a holy place, the campaigns of Ghar Vapasi, and targeting of youth in the name of love jihad are painfully present on the plate of communal politics.

The fathers of Indian Constitution brought in the core values of India’s freedom movement. The ones, who are currently demanding a deletion or debate to on these words are the ones’ who are opposed to Indian Nationalism and want to march towards Hindu nationalism. They also don’t identify with India’s freedom movement. The battle is not merely around this or that word, its battle between upholding the spirit of Indian freedom movement versus nationalism in the name of religion.

મનુભાઈ પંચોળીને સાહિત્યકાર-લેખક-કેળવણીકાર ચિંતક તેમ જ રાજનીતિજ્ઞ તરીકે તો લોકો ઓળખે છે, પરંતુ અહીં તેમની ઓળખાણ એક વૈજ્ઞાનિક અને ગોપ્રેમી તરીકે આપવાની છે. ઇ.સ. ૧૯૬૨થી ઇ.સ. ૧૯૯૭ સધીનાં ૩૫ વર્ષ લોકભારતી ગૌશાળાના મૅનેજર તરીકે સંસ્થાના મૅનેજિંગ ટ્રસ્ટી મનુભાઈ પંચોળી સાથે નિકટનો સહવાસ અને પરિચય રહ્યો. તેમાં ગાયોના પ્રશ્નો અંગે તેમનો પાસેથી મદદ, માર્ગદર્શન અને હૂંફ સતત મળતાં રહ્યાં. તેઓ સંસ્થાની મુલાકાતે આવનાર દેશી વિદેશી મહેમાનોને ગૌશાળાની મુલાકાત લેવાનું ખાસ સૂચવે અને અનુકૂળતા હોય તો મહેમાનોની સાથે પોતે પણ ગૌશાળામાં આવવાનું પસંદ કરે. મહેમાનોને હોંશે-હોંશે ગાયો અને વાછરું બતાવે અને ખેતી અને ગ્રામવિકાસમાં ગૌસંવર્ધન અને ગોપાલનનું મહત્ત્વ કેટલું છે; તે વિગતે સમજાવે. ગૌશાળાની ‘મેના’ નામની ગાયે એક દિવસમાં ૩૬ લિટર દૂધ આપી ગુજરાત રાજ્યમાં પ્રથમ અને ભારત કક્ષાએ બીજું ઇનામ મેળવેલું, તે ગાય બતાવીને મહેમાનોને કહે “ગોશાળા એ અમારી સંસ્થાનું સુંદર ઘરેણું છે.”

પશુઓમાં પ્રજનન માટે કૃત્રિમ બીજદાનની પદ્ધતિ અમલમાં આવતી ગઈ. તેનો શરૂઆતનાં વર્ષોમાં દર્શકે વિરોધ નોંધાવી કહ્યું હતું કે “આ કુદરતના નિયમની વિરુદ્ધ છે, અકુદરતી છે.” હું અને અમારા અધ્યાપક કૃષ્ણાલાલ શુક્લ આ પદ્ધતિની તરફેણ કરનારા હતા. આથી બે-ત્રણ વર્ષ સુધી મનુભાઈને આ પદ્ધતિના અનેક ફાયદા ચર્ચા-વિચારણા કરી અને સમજાવતા રહ્યા. આખરે તેઓ અમારી વાત સાથે સંમત થયા. એટલું જ નહીં, લોકભારતી સંસ્થાએ બે યુવાન કાર્યકરોને કૃત્રિમ બીજદાનની તાલીમ માટે સાબરમતી ગૌશાળાના બીડજ કેન્દ્ર પર મોકલ્યા, તેનાં સાધનો વસાવ્યાં અને સણોસરા તથા પાલીતાણા કેન્દ્ર પરથી આસપાસનાં ગામડાંમાં ગો-સુધારણા અને ગો-સેવાનું કામ મોટા પાયા પર ઉપાડ્યું. મણિભાઈ દેસાઈ સ્થાપિત અને સંચાલિત ભારતીય એગ્રો ઇન્ડસ્ટ્રિઝ ફાઉન્ડેશન (બાસ્ટ્રિફ) દ્વારા આખા દેશમાં કૃત્રિમ બીજદાનની પ્રવૃત્તિ ચાલતી હતી. તેમાં લોકભારતીના એકસોથી વધુ સ્નાતકોને દરેક વર્ષ સુધી નોકરી પણ મળતી રહી. તેમાં પણ મનુભાઈએ એમને સૂચવેલું કે મણિભાઈની સંસ્થાને ઉપયોગી પશુપ્રજનન અને કૃત્રિમ બીજદાનના જાણકાર વિદ્યાર્થીઓ તૈયાર કરવા. અમે તે મુજબના શિક્ષણ (નીડ બેઇઝ્ડ એજ્યુકેશન) પર વિશેષ ધ્યાન આપ્યું. પછીનાં વર્ષોમાં મનુભાઈ જ્યારે અમદાવાદ સંસ્થાગત કામે જાય, ત્યારે બીડજ ગૌશાળા તેમ જ મહેસાણા ડેરીના જગુદણ ફાર્મ પરથી ઉત્તમ વંશાવળીના આખલાના વીર્યના ડોઝ ખાસ પ્રકારનાં થરમૉસમાં લેતા આવે, જેમાં પ્રવાહી નાઇટ્રોજન વાયુનું તાપમાન -૧૯૬૦ સે. જેટલું ઠંડું હોય, જેથી વર્ષો સુધી વીર્ય સંગ્રહી શકાય.

વિદેશી ઓલાદ જર્સી કે હોલસ્ટેનના આખલાના વીર્યથી જે દેશી ગાયને શંકર વાછરડી જન્મે, તે ગાય બની વધારે દૂધ આપે છે, તે જાણી મનુભાઈએ ગોસંસ્કરણના કાર્યક્રમને પણ અનુમતિ આપેલી.

૧૯૭૦-૭૧ના વર્ષમાં રશિયાથી કેટલાક પશુનિષ્ણાત ડૉક્ટરો ગીર ઓલાદના આખલા (ખૂંટ) ખરીદવા લોકભારતીમાં ભારત સરકાર અને ગુજરાત સરકારની ભલામણથી ખાસ આવેલા. તેમણે જે આખલો પસંદ કરેલો, તે ઉત્તમ વંશાવલીવાળી ગાયનો અને ખૂબ જ રૂપાળો હતો. અમે સંસ્થાની ગાયો ફેળવવા રાખેલો, તે તેમણે પસંદ કરી ખૂબ ઊંચી કિંમત આપવા તૈયારી બતાવી. સામાન્ય બજારકિંમત રૂ. એક હજારને બદલે તેમણે રૂ. પંદર હજારે માગણી કરી. અમારા કાર્યકર સાથી તથા ગોવાળોને તે આખલો ખૂબ પસંદ હતો. મારી ઇચ્છા પણ તે વેચવાની ન હતી. રશિયન વૈજ્ઞાનિકોએ મનુભાઈને મળી, મોટી કિંમત ઑફર કરી, તેઓ ગમે તે હિસાબે એ આખલો ખરીદવા માગતા હતા. કિંમત સાંભળી મનુભાઈના કાન પણ ચમક્યા, પરંતુ મને પૂછતા મેં સ્પષ્ટ ના પાડી. તેથી મનુભાઈએ પણ ના પાડી. જો કે બાજુમાં બેઠેલા હિસાબનીશ મનુભાઈ દવેએ ‘દર્શક’ને કહ્યું કે, રૂ. ૧૫ હજાર જેવી માતબર રકમ મળતી હોય, તો ખૂંટ વેચી દેવો જોઈએ. સંસ્થાને પ્રતિષ્ઠા અને પૈસા બે ય મળે છે. ગોપ્રેમી દર્શકે લોકભાષામાં પ્રતિભાવ આપતા કહેલું કે ‘દીકરીનાં માગાં હોય, વહુનાં માગાં ન હોય.’ બધા ચૂપ થઈ ગયા. પોતાની લાગણી બાજુ પર મૂકીને કાર્યકરોની લાગણી અને માંગણીને દર્શક માન આપતા.

મનુભાઈ અવારનવાર અમોને કહેતા કે ગો-સુધારણાનું કામ સંસ્થાની ગૌશાળાની ચાર દીવાલો કે દોઢસો પશુ પૂરતું મર્યાદિત ન રહેવંુ જોઈએ, પરંતુ આસપાસનાં દસ-વીસ ગામડાંનું પશુધન સુધરે તે માટે આપણે પ્રયાસ કરવો જોઈએ, આથી અમે ગૌશાળામાં એક વધુ આખલો (ખૂંટ) આસપાસનાં ગામડાંના લોકોની ગાયો ફેળવવા માટે રાખતા. દર મહિને પંદર-વીસ લોકો પોતાની ગાયો લઈ સંસ્થામાં ફેળવવા આવતા. તેમને ગોપાલન અંગે નિદર્શન અને માર્ગદર્શન મળી રહેતું. આથી સંસ્થાની નજીકનાં આઠ-દસ ગામોની ગાયોની ઓલાદ અન્ય ગામોની ગાયોની ઓલાદ કરતાં ચઢિયાતી જોવા મળતી અને તેની બજારકિંમત પણ વધુ મથતી હતી. મનુભાઈના કહેવાથી સંસ્થાની ‘ભામિની’ નામની ગાય બ્રાઝિલના પશુપાલકોને વેચવામાં આવેલી ભારતના રાષ્ટ્રપતિ ઝાકિરહુસેન લોકભારતી આવ્યા, ત્યારે ગૌશાળાનાં જાનવરો અને તેની તંદુરસ્તી, દેખાવા અને ઉત્પાદન-શક્તિ જોઈ-જાણીને એક ગીર વાછરડીની માગણી સંસ્થા પાસે મૂકી. મનુભાઈએ માગણીનો સહર્ષ સ્વીકાર કરી ‘લીલાવતી’ નામની બે વર્ષની વાછરડી દિલ્હી મોકલી આપી. કવિશ્રી દુલા ભાયા કાગને પણ મનુભાઈએ બે ગીર વાછરડીઓ ભેટ મોકલેલી. આંબલા ગૌશાળાની ગાયોમાં ખરવા-મોવાનો રોગ આવેલ તેથી મનુભાઈ ખૂબ ચિંતિત હતા. તેમણે મને જરૂરી દવા લઈ તેમ જ વિદ્યાર્થીઓ-ગોવાળોને સારવાર કરવા મોકલેલા, તેઓ પોતે પણ સતત ગૌશાળામાં હાજર રહ્યાનું અહીં સ્મરણ થઈ આવે છે.

૧૯૭૮માં મોરારજીભાઈ વડાપ્રધાન હતા, તે વખતે સંસ્થામાં ખેડૂત-સંમેલન બોલાવેલું, તેમાં કાંઈક નક્કર કાર્યક્રમ આપવાની વિચારણા કરતા, મોરારજીભાઈના હસ્તે નજીકના પીપરડી ગ્રામપંચાયતમાં એક ઉત્તમ ધણખૂંટ ગામની ગાયોને ફેળવવા અને ગો-સુધારણા માટે આપવાનું નક્કી થયું. ખૂંટ, અર્પણ-વિધિ પછીથી તરત જ મને પ્રાસંગિક ઉદ્દબોધન કરવા મનુભાઈએ સૂચવેલું. કોઈ પણ તૈયારી વિના અને તે પણ મોરારજીભાઈ જેવા મોટા નેતાની હાજરીમાં કાંઈક કહેવાનો સંકોચ મનમાં થયો, છતાં મનુભાઈના હુકમને માથે ચડાવી ગ્રામવિકાસમાં અને ગોવિકાસમાં ખૂંટનું મહત્ત્વ સમજાવી મેં હળવાશથી કહ્યું, “સ્વરાજ્ય આવ્યા પછી ગામડાંનો વિકાસ કરવા માટે તાલુકાઓમાં તાલુકા વિકાસ – અધિકારી, જિલ્લાના વિકાસ માટે જિલ્લા વિકાસ-અધિકારીની નિમણૂક કરવામાં આવે છે, છતાં જોઈએ તેવો વિકાસ થયો નથી, પરંતુ જો ગામડે ગામડે ઉત્તમ ધણખૂંટની નિમણૂક કરવામાં આવે તો ગ્રામવિકાસ અને ગોવિકાસ કદાચ સારી રીતે થઈ શકત! આ સાંભળી ગંભીર મુખમુદ્રાવાળા મોરારજીભાઈ પણ હસી પડ્યા.” મોરારજીભાઈને હસાવવા બદલ મનુભાઈએ સભા પૂરી થયા બાદ મને ખાસ અભિનંદન આપેલા !

મનુભાઈનાં અનેક જાહેર પ્રવચનોમાં, વર્ગોમાં, વાતચીતમાં ગાયો અને ગોપાલનની વાતનો ઉલ્લેખ અને અનુબંધ થતો, એ બાબત સ્મૃિતપટ ઉપર સારીપેઠે અંકિત થઈ ગઈ છે.

પૂર્વ અધ્યાપક, લોકભારતી-સણોસરા

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જાન્યુઆરી 2015, પૃ. 15 અને 19