તમે દભોલકર માર્ગના પેન્ટહાઉસ એપાર્ટમેન્ટમાં પગ મૂકો, જૂતાં ઉતારો ત્યારથી તતડામણી શરૂ થાય છે, ‘મોડા મોડા આવો છો!’ તમે ટેક્સી, ટ્રાફિક એવું બોલવા જાઓ ત્યાં તોપચી બોજો ગોળો છોડે છે, ‘વેપુલભાઈના પેપરમાં તારો લેખ વાંચ્યો,’ જે બયાન કરતાં કોઈ છૂપો ગુનો પકડાયાના આરોપની જેમ બોલાય છે. તમારા ખભે હાથ, પછી તમારા હાથમાં બ્લેક લેબલનો પ્યાલો, ‘તેં ગુજરાતી ફોન્ટ બનાવ્યા, પછી શું કર્યું, ભાષા માટે?’ રતિદાદાના કાન અને આંખ ક્ષીણ થતાં ગયાં છે, મોટેથી બોલે છે અને તમારે પણ બૂમ પાડીને જવાબ આપવાનું થાય છે તેથી—ઝડતીનો, આરોપોનો પીરિયડ પૂરો થયા પછી પણ— સામાન્ય વાતચીત તકરાર જેવી લાગે છે. રતિદાદા ઇકારના સ્થાન એકાર બોલતા હોય એવું સંભળાય છે, વેપુલભાઈ, જેવન, સામાજેક. પોતાનો બિઝનેસ કુશળતાપૂર્વક પૃથ્વીના ચારે ખૂણે ને દશે દેશાઓમાં ફેલાવી, ફૂલેલો ફાલેલો કારોબાર પોતાની લૂમે ઝૂમે ઝૂમતી લીલી વાડીને સોંપી રતિદાદા આરંભે છે જાહેર જીવનના, જૈન ધર્મની સંસ્થાઓના, સામાજિક કાર્યોના આદિ શ્રીમન્તોને પરિચિત ભ્રમણકક્ષાઓના રાઉન્ડ. અને ઊતરતી વાનપ્રસ્થ અવસ્થાએ રતિદાદા ફરી પ્રેમમાં પડે છે : જગતમાં પ્રવેશલા એક નવા કૌતુક મેકિનટોશ સાથે! પોતાની લંડન ઓફિસમાં કર્મચારીઓ અને ધબધબતા વાણિજ્યપ્રવાહોની મધ્યે એક નિર્લેપ દ્વીપ જેવા કમરામાં રતિદાદા મેકિનટોશ સાથે રમણ કરે છે. ઓફિસનું કોઈ ખલેલ કરતું નથી, દાદાને ગમતી પ્રવૃત્તિ મળ્યાનો આનંદ તેમના પરિવારજનોને છે. વિન્ડોઝનો જન્મ હજી થયો નથી, મેકિનટોશ એકમાત્ર યૂઝર ફ્રેન્ડલી કમ્પયુટર છે. દાદાને જલસો પડે છે લેખો કાગળો, નોંધો વગેરે મેક ઉપર લખવાનો, પણ બધું અંગ્રેજીમાં?

અચાનક એમના દિમાગમાં કૌંધે છે, આના ઉપર બીજી ઘણી ભાષાઓમાં લખાય છે તો ગુજરાતીમાં લખાય કે નહીં? દાદા મેકિનટોશને અને માઇક્રોસોફ્ટને તતડાવે છે, ગુજરાતી ફોન્ટ કેમ નથી મૂક્યા? દરમિયાન પૂનામાં ભારતીય લિપિ કમ્પયુટર ઉપર મૂકવાનાં સંશોધન ચાલે છે ત્યાં, અને રતિદાદાનાં દુનિયાભરમાં જ્યાં જ્યાં થાણાં છે ત્યાં ત્યાં ગુજરાતી ફોન્ટની તપાસ ચાલે છે. એ ક્રમે લોસ એન્જલસના એક લલ્લુએ મેક માટે વલ્લભ ફોન્ટ બનાવ્યાનું જાણી તેનો સંપર્ક કરે છે, અને ગગનવાલાના જીવનમાં એક ઐતિહાસિક મોડ આવે છે, તથા ‘બીજાં ગુજરાતી કીબોર્ડ કરતાં તારું કીબોર્ડ સહેલું છે’, અને (ગગનવાલાને માનવું ગમે છે કે,) તે શબ્દો સાથે ગુજરાતી ભાષાના ઇતિહાસમાં કમ્પયુટર પ્રવેશનો પ્રથમ પેરેગ્રાફ રચાય છે.

રતિદાદા વલ્લભ ફોન્ટ ખરીદે છે, અને એમના નાયગ્રા જેટલા ઉત્સાહ અને આર્થિક સ્નાયુબળવડે ગુજરાતનું ગગન ગજવે છે. દાદા ગગનવાલાને તતડાવે છે, હવે ગુજરાતી સ્પેલચેકર ક્યારે બનાવી આપેશ? ગગનવાલાની પહોંચ એટલી નથી તો દાદા અન્ય ભાષાવિજ્ઞાનીઓ અને કમ્પયુટરપટુઓના કોલર ઝાલે છે, વલ્લભ કીબોર્ડ સાથે બીજા ફોન્ટ બનાવરાવે છે, હવે ડિક્શનેરી બનાવો! 

દરમિયાનમાં વિશ્વમાં વિન્ડોઝ આવે છે, અને વિન્ડોઝ, લેઝર પ્રિન્ટરની શોધ થતાં ટપકી ટપકીવાળા ડોટ મેટ્રિકસ ફોન્ટ પછી ટેક્નોલોજીના હનુમાન કૂદકાથી છપાઈ માટે ઉપયુક્ત પોસ્ટસ્ક્રિપ્ટ, ટ્રુટાઇપ. યુનિકોડના ફોન્ટના બ્યુગલપ્રવેશથી ઇન્ટરનેટનો કિંગકોંગ જગતભરમાં ટાઇપ ફાઉન્ડ્રીઓની, ફોટોટાઇપસેટિંગની ડોકી મરડે છે, અને રતિદાદાનો ઉત્સાહ એક પછી એક નવી શોધોનો લાભ લેતાં લેતાં નવાં નવાં કમાડ ઉઘાડે છે. સન ૧૯૮૪થી અનાયાસ શરૂ થયેલી બાળસહજ કૌતુકભરી ભાષાઝુંબેશ ૨૦૦૬માં સોળે કળાએ વિશ્વ સામે આવકારના બાહુ ફેલાવે છે. ઇન્ટરનેટ ઉપર ગુજરાતીલેક્સિકોનડોટકોમ સ્વરૂપે ગુજરાતી અંગ્રેજી ડિક્શનેરી અને તે પછી તો ક્રમશ: સ્પેલચેકર, ભગવદ્ગોમંડળ કોશ, લોકકોશ એમ સંખ્યાબંધ ભાષાકીય ઉપકરણો પ્રસિદ્ધ થાય છે. કહેવાય છે કે જગતભરના કરોડો ગુજરાતીઓ એ સર્વ વાપરે છે. ત્યાંથી જ હિમાંશુ પરભુદાસ મિસ્ત્રી રચિત (હેંહેં વલ્લભ કીબોર્ડ આધારિત) યુનિકોડ ગુજરાતી લેખન માટેના પ્રોગ્રામ વગેરે પણ વિનામૂલ્યે માગે તેને ઉપલબ્ધ છે.

શ્રીમંતો પોતાની શ્રીને લોકકલ્યાણ માટે વાપરે તે જાણીતું છે, અને અલબત્ત સ્તુત્ય છે. માતાપિતાની સ્મૃિતમાં મંદિરો, હોસ્પિટાલો, કોલેજો બંધાવે, સાહિત્યના મેલાવડા, પારિતોષિકો સ્પોન્સર કરે, કવિઓ, ચિત્રકારો, શિલ્પીઓ, વિજ્ઞાનિકો કે ચિંતકોને આર્થિક ઉત્તેજન આપે, કે ગરીબોની સેવાનાં ટ્રસ્ટ બનાવે એ સર્વ અત્યંત આવશ્યક અને કલ્યાણકારી સત્કાર્યો છે. પરંતુ શ્રેષ્ઠીઓ ભાષા માટે ભાગ્યે જ ગોપીચંદન આપે છે. સાહિત્ય નહીં, ભાષા માટે. કદાચ આજીવન પરદેશ રહ્યાના કારણે ચંદરિયા સાહેબને માતૃભાષાની લગન આવી આગ જેવી લાગેલી. કેમકે ગુજરાતમાં કોઈને ભાષાની પડેલી નથી. ભાષા તે લોકોનું ભવિષ્ય નક્કી કરે છે. આ પાનાંઓમાં વારંવાર આક્રંદ કર્યું છે તેમ હજી ગુજરાતીઓને પોતાની ભાષાની કીમત સુસાં પૈસા જેટલી જ છે, હિન્દી કે અંગ્રેજી બેટર ગણાય છે. બેટર ભાષાઓ ખરેખર બેટર છે જ પણ આપણી ભાષા કાંઈ ખાલી વેપલો કરવાનું ઓજાર નથી. તેમાં કોઈ કમી હોય તો તે દૂર કરવાનું કામ આપણું, આપણી ભાષા વાપરતા ભાષકોનું છે. ગુજરાતી ભાષકો, રાજપુરુષો અને શિક્ષણ અધિકારીઓ ગુજરાતીનું કાસળ કાઢી રહ્યા છે. એમાં એક ભાષકે જીવનનો ચોથો ભાગ ભાષાના ચરનનમાં ધરી દીધો એ વાત આ શબ્દો લખનારની રગોમાં ઉત્સાહ રેડે છે. એવા વિરલ જને આ લખનારના જીવનને સ્પર્શ કરેલો તેનો તેને પ્રચંડ રોમાંચ છે. ત્રણચાર દિવસથી ઇનબોક્સમાં ‘રતિકાકા’ના સ્વર્ગવાસના સમાચાર, શોકાંજલિઓ અને જીવન ઝરમરના ઇમેઇલ ઠલવાય છે. રતિદાદા સાથે ગગનવાલાને કાયમ ‘બોલાચાલી’નો સંબંધ હતો. એ બોલાચાલીમાંથી ચૂતો એમનો દભોલકર માર્ગ પાસેના દરિયા જેવો સ્નેહ યાદ આવતાં મોં ઉપર મુસ્કરાહટ આવે છે. જે જે હાથમાં લીધું તે તે જ્વલંત શૈલીથી પાર પાડીને દાદા પૂર્ણવયે પરમ પિતાની પાસે ગયા છે. એમનું ભાષાકાર્ય દાયકાઓ કે સદીઓ સુધી ભાષાની કરોડરજ્જુ સીધી રાખશે. એમનું કાર્ય અનેક સંસ્થાઓએ બહાલી આપ્યા છતાં હજી પૂર્ણ થયું નથી. એ કામની હયાત ત્રુટિઓ એમણે પ્રેરિત કરેલી જુવાન, મેધાવી અને ઉત્સાહી હસ્તીઓની સેના સતત દૂર કરતી રહેશે, અને ઓક્સફર્ડ ઇંગ્લિશ ડિક્શનરી કે સાર્થ જોડણીકોશની માફક ગુજરાતી લેક્સિકોન ઇન્ટરનેટ ઉપર ગુજરાતી ભાષાનો ‘માનક’ શબ્દકોશ બનશે, જે દાદાનું સાચું તર્પણ ગણાશે. જય ચંદરિયા!

સૌજન્ય : ‘નીલે ગગન કે તલે’ સ્થંભ : ‘કળશ’ પૂર્તિ, “દિવ્ય ભાસ્કર”, બુધવાર, 16 ઓક્ટોબર 2013

e.mail : madhu.thaker@gmail.com

One of Britain's youngest peers, Lord Karan Bilimoria speaks to The Indian Express Editor-in-Chief Shekhar Gupta about how he created Cobra beer brand, why he loves public life and the reason he continues to stay close to India. Excerpts from NDTV 24X7's Walk the Talk.

We have all heard the expression that one shouldn't carry coal to Newcastle, but you did precisely that and when you were barely a graduate … Tell us the story you have told a million times before. How did Cobra beer come about?

I have always loved beer and when I went to England as a student, I used to go to Indian restaurants and pubs a lot. And I found that I really didn't like the fizzy lagers, found them very gassy, fizzy, bland, bloating. But I loved the English ale, English Bitter, very smooth and easy to drink. But I found that Bitter was very difficult to drink with food. It was too heavy and too bitter. And the fizzy lagers were awful with food as well. So that's when the idea evolved as a student at Cambridge: Why don't I come up with a beer that has the refreshment of a lager and the smoothness of an ale combined? That's the idea of a Cobra beer. A very simple idea.

From a young Bawa boy, if I may say so, a brewery version of dhansak … to throw in daal and meat together …

What a good way of putting it! Dhansak is one of my favourite dishes. And Hyderabadi biryani. These are my two favourite all-time dishes.

Because you were brought up in Hyderabad, an Osmania University boy … And then the beer became a rage because you figured that British people like beer and curry was catching on ...

Indian food is so popular in Britain that there are over 10,000 Indian restaurants. Over two-thirds of those are Bangladeshi… They all serve Indian food. Indian food is now a way of life in Britain. Everyone goes to Indian restaurants. People cook Indian food at home. The supermarkets, all sell Indian ingredients. And the most popular drink with Indian food is beer. The Indian restaurants have been our base. Now we also sell in all the supermarkets, Sainsbury's and Tesco and Waitrose, we are increasingly getting into pubs and we export around the world.

And the way you started … the back of a car, literally.

A Citroen DutchEVo, bright-green, battered; cost 295 pounds. We had to push start it everyday. Eventually it failed its roadworthiness test so we had to abandon it. But it could carry 15 cases of Cobra. You could see the road if you were driving through the holes in the floor of the car. And that's how we started, door-to-door to restaurants, selling the beer.

And then it caught up.

People love the beer. I'm proud to say we have won over 70 gold medals since 2001.

You nearly went broke during the economic downturn.

Three times we nearly lost the business. The last time was four and a half years ago… It was really a few things that came together. One, unlike the new governor of the Reserve Bank of India, we didn't predict the financial crisis. He is one of the only people in the world who did.

And Nouriel Roubini (the American economist).

Two of them, yes.

He has still been predicting the same crisis. Not our governor.

Well, very few predicted the crisis … We were highly geared, we had too much debt. We were very, very lucky that we formed a joint venture with Molson Coors, one of the largest brewers in the world, and we rescued the business.

You tried many things … Polo sticks. Because the ones coming from Argentina stopped because of the Falklands War.

I captained the first-ever Cambridge University polo tour of India. And that year we had beaten Oxford. Rajiv Gandhi was the prime minister then and he had been to Cambridge, and he welcomed us.

People don't realise that you are very young, 51.

That tour was fantastic and I came back with some sticks that I was going to use in England to play. And the stickmaker said, 'Why don't you sell some of them for us?'. And I sold them to Harrods and Lillywhites. I was in business.

What else did you sell?

We used to bring in high-fashion garments. They did very well as well.

So how did public life happen? You are very young to be a Lord.

Well, the average age of the members of the House of Lords is almost 70 years. When I joined, I was 44 years old. I was one of the handful of youngest peers. I still am I suppose.

In public life, you are accountable now for the phone calls you make, about who you have lunch with, about who you date, if you date …

I really enjoy being in the House of Lords. It's a great privilege. I am an independent Crossbench Peer, so that's also a great position to be in because I don't have to toe any party line, I'm not whipped in to vote, I'll vote every issue, issue by issue, how I feel about that particular issue. I can say what I want to. I can challenge government, criticise government, support government … I love it so much that I have to say, 'No you can't get more involved because you've got your business as well'. Because I love my business as well.

How do you compare British parliamentary politics with ours? Because you haven't got cut off from India, you are very rooted.

I feel equally at home in both countries. I come to India seven-eight times a year. When you look at our parliamentary systems, they are very similar: Upper House, Lower House, Rajya Sabha, Lok Sabha, House of Commons, House of Lords. But we never have disruptions or adjournments. We sit for almost 150 days in a year.

And your prime minister speaks almost every day.

Well, definitely every week, but regularly. Also the House of Lords is a sort of a guardian of the nation, as a check and balance. The public listens, and the Commons listens (to us).

But you continue to be rooted in India. In fact, now in a state which has had the messiest politics in India — Bihar.

Yes. We own the only brewery in Bihar.

What got you, a smart businessman, to set up a brewery in Bihar? You would have to be nuts …

I started Cobra not by putting it on the supermarket shelves straightaway, not by going to the pubs straightaway, I started by building a strong foundation in Indian restaurants. Similarly, over here, when everyone was ignoring Bihar, I saw that there has been a change in the past six or seven years through governance, the state has been turned around and it's growing. Crime has come down six times in six years. Someone has got to go there and believe in the future of a state of a 100 million people, a state with so much history. And I think we made the right decision.

You had no connection with Bihar, no family connection. Were there postings …?

Connections were there … When he retired, my father was the Commander-in-Chief of the Central Indian Army. Bihar came under his command. We grew up with Bihari troops who served my father. My father was ADC to Rajendra Prasad. When they got married, my parents lived in the Rashtrapati Bhavan when Prasad was the president.

But these connections were not strong enough to draw you to Bihar. Did someone tell you to go to Bihar or was it just idealism?

I believe that in India, the economy is going to continue to grow regardless of the blips it is going through. I think the trajectory is definitely one of huge opportunity. People still ask, 'A brewery in Bihar? Are you sure?'. People go as far as saying, 'Have you got armed guards? Have you got kidnapping insurance?'… I feel completely safe there. And I have complete faith that that state has been turned around.

Do you get to see Chief Minister Nitish Kumar often?

I see him from time to time. And I've been very impressed by what he has done … I found him to be somebody who's very genuinely interested and wanting to learn. He has a very calm manner and has a great sense of humour as well. That's why I like him. But also there is a very serious undertone. He knows exactly what he wants to do.

You talked about your father being the general officer commanding-in-chief, Central Army Command. But I remembered him recently in a completely different context. I was writing a series on the war in Sri Lanka, IPKF, and I suddenly realised that Lt Gen Faridoon Bilimoria, who was sent by V P Singh to Sri Lanka to study the situation and who recommended that the IPKF be brought back and who effectively brought back the IPKF, was your illustrious father.

I remember that so clearly. I was in England and he told me, he phoned me, 'Look, just to let you know I'm going to Sri Lanka'. I was genuinely worried as a son for his safety. And within a very short while he made the decision that the troops needed to be withdrawn.

I can add a factoid that the Sri Lankan Army lost nine officers of the rank of general or its equivalent in that war.

His words at that time were 'This is becoming another Vietnam. We must get out of here. Our troops are getting killed by the hundreds. This cannot go on'. And he made the right decision. Similarly, I remember when the Iraq War happened in 2003, he happened to be in England that summer on a visit and at an event, a prominent journalist in the UK got hold of my father and said, 'General, do you think that we should have intervened in Iraq?'. And my father, without blinking, said, 'Absolutely not. We shouldn't have intervened without the United Nations' approval.' And he was so right. Look at what has happened since.

And you used lines from your father to make your point on Syria.

Yes. Parliament was recalled in Britain just last month and we all came in and 75 of us spoke in the House of Lords. It was one of the best debates I have ever spoken in. And this is where the House of Lords is so wonderful — it has so much expertise in every field. So, in this debate, we had former chiefs of the defence staff, former generals, admirals, former defence ministers and foreign ministers, people like Douglas Hurd, legends speaking. 71 out of 75 of us said, 'We should not intervene now'. And as the debate was winding up, at around 11 o' clock at night, we got news from the House of Commons that the government had been defeated.

So, your father was in the Army, your grandfather went to Sandhurst, your grandfather from your mother's side flew for the Royal Indian Air Force. With that kind of fauji blood, you should have been making rum. Why beer?

(Laughs) I make a wine which I named after my father, General Bilimoria Wines. And he never charged me a royalty!

Because the drink of the Indian Army is rum. Will you do it at some point because that could be an Indian speciality?

Thank you for the suggestion.

May be I'll charge you a royalty …

Free supply for life!

But did the family joke about this? One, you becoming a proper Brit because you are from a very rooted, desi, patriotic Indian family, and second, about becoming a businessman and not a soldier.

I remember when I started Cobra, my father was in Lucknow and had become Commander-in-Chief of the Central Army. In those days the Indian Army got paid very badly. At my wedding day speech, I remember my father said, 'I never had to dissuade my sons from joining the Army. All I did was show them my pay cheque'. So I said, 'No financial support from my father, but at least some emotional support…?'. When I used to go, 'Dad, look I've started my own business, Cobra beer'. He'd say, 'What are you doing? All this education! And you are becoming an import and export wallah. Get a proper job'.

Of course, once Cobra did start to succeed, my father was my greatest supporter.

Did he like the beer?

He loved it. And I was very happy that although I never joined the Army, before my father passed away, he saw me in uniform because the Queen appointed me deputy lieutenant. So he saw me in uniform and he presented my grandfather's broken Wilkinson Sword from Sandhurst to me.

You head the UK India Business Council now. Have you had disappointments on the way or do you think we are getting there?

I was appointed in 2003 by the British government to revive the Indo-British partnership. We revived it and, after Manmohan Singh and Tony Blair, the two prime ministers, had the first ever UK-India Investment Summit in London in 2006, we realised how much more we could do as two countries and set up the UK India Business Council, of which I am the founding chair. I'm delighted with some of the progress, but I always say that we are scratching the surface. And there are great success stories both ways. I practise what I preach. Look at JCB. You can't drive anywhere in India without seeing a JCB.

It's a huge success in India, manufactured in India and run by Indians. My team at Cobra is run a hundred per cent by Indians. And, similarly, looking the other way, I'm very proud in the UK to drive a Jaguar, owned by the Tatas… So, it's happening both ways. Vodafone coming over here. I want more and more small- and medium-size enterprises.

Vodafone might have a few complaints ...

I think that retrospective tax sent alarm bells around the world but hopefully that situation will be resolved soon.

Another issue that had a bit of a shadow over our relationship is the Narendra Modi issue. Did you agree with the ban on him earlier, the boycott and then the fact that the UK took the lead in making that 'pilgrimage' to Ahmedabad.

The South Asian community overall makes up just 4 per cent of the British population, but they contribute double that to the economy. So I am very, very proud of the success of the Asian community. Indians are getting to the top in every field in Britain, whether it's business, Parliament, sports, the arts. And a big part of the Indian community is the Gujarati community. For them, the fact that we didn't have any relations with the state of Gujarat was a matter of huge issue. So I am very happy that we are dealing with Gujarat, one of the most successful states in India.

But do you think the UK took too long?

It could have happened earlier, but it's happened. That's the main thing.

We might have our editorial view on Modi — and god knows we have not been kind to him — but the idea that somebody elected to a constitutional position in a sovereign democracy would be denied visa, which is the right of every citizen, by foreign countries, on account of something that happened internally in India, is obscene.

You know Gujarat to me is obviously a state for which I have a very soft spot because it was Gujarat that gave refuge to Parsis when we escaped from Persia a thousand years ago.

I have been to Persepolis so I know what happened to human rights …

So, when there was forced conversion in Persia, we fled to India to seek refuge… And the Gujarati king said 'I'm sorry I have no room for you'. So the leader of the Parsis said, 'Please let us in. Let me illustrate how we'll be in your kingdom'. He asked for a cup of milk to be filled to the brim and he asked for a teaspoon of sugar. He immersed the sugar in the cup of milk without spilling a drop and said, 'We'll be like the sugar. We'll sweeten your kingdom'. ..

Anywhere I go in India, everyone knows who a Parsi is and, invariably, they think well of my tiny little community. And per capita of achievement, I'd say, it's the most successful community in the world.

Field Marshal Manekshaw always used to say, 'If anybody has seen a non-rich Parsi, bring him to me. I'll tell him to get his head examined'.

What I am also proud of is that it's always put back not only into its own community, but into the wider community.

So what do you see yourself doing in Britain now? More business, more politics, or do we see you crossing the moat one side or the other?

The best place I am in is to be an independent Crossbench Peer … So I'm not going to be tempted to become a minister or join a party. Where the business is concerned, my mission was to brew the finest ever Indian beer and to make it a global beer brand. The first part of it, we have done by miles. But on the second part, which is to make it a global beer brand — we're sold in about 40 countries around the world — we have still got a long way to go.

Why the name Cobra? Why not something more pleasant?

We're a very friendly Cobra.

Kingfisher and Cobra, just think …

Cobra is a very powerful creature, a creature that's respected. And we never show a cobra in any of our advertising. We never show it on the packaging. It's in a respectful way, a name that is short and sharp and powerful and punchy and memorable.

Transcribed by Nawaid Anjum

courtesy : “The Indian Express”, Tuesday, October 22, 2013

આપણી કવિતાની સામાજિક નિસ્બત વિષે વિચારતાં જે કંઈ ઊગી આવ્યું તે આપ સમક્ષ વધુ વિચારાર્થે મૂકી રહ્યો છું. આ અંગત અવલોકનો છે જેના ઉપર વધુ વિચાર થઈ શકે. કશું પ્રતિપાદિત કરવાનો હેતુ નથી.

આઝાદીની ચળવળના કાળમાં પંડિતયુગની ચુસ્ત મરજાદી, દુર્ગમ અને ચોખલી કવિતા આરસનાં પગથિયાં ઊતરી લોકો વચ્ચે, લોકોની બનીને ધૂળમાં બેસી ગઈ હતી. ગાંધીપ્રભાવમાં પ્રવર્તતા લોકજુવાળને, લોકલાગણીને સીધી જ કવિતામાં ઝીલતી કવિતાઓ ગાંધીયુગમાં લખાઈ. આ એવી કવિતા હતી જે ભાવકોને પોતાની જ લાગણીનો પડઘો પાડતી જણાઈ. કેટલીક કવિતાઓ એ યુગના સંઘર્ષનું પ્રતિબિંબ બની ગઈ અને કેટલીક તો યુગપરિવર્તનની પ્રવર્તક પણ બની રહી. આ અગાઉની સુધારાવાદી કવિતાઓ પણ સીધા જ જીવાતા જીવનના સંદર્ભની કવિતાઓ હતી. અહીં કવિ એક કળાકાર હતો અને સાથેસાથે એક દાર્શનિક અને માર્ગદર્શક પણ હતો. પણ આઝાદી મળ્યા પછી પેલી ધૂળમાંથી ઊભી થયેલી, લોકોને પોતાની જ લાગતી ગુજરાતી કવિતા ધીરે ધીરે ફરીથી એકદંડિયા મહેલમાં રહેવા ચાલી ગઈ.

અહીં વાસ્તવવાદ, અતિવાસ્તવવાદ, અસ્તિત્વવાદ, સૌન્દર્યવાદ વગેરે પશ્ચિમી વિચારધારાઓની આંગળી ઝાલીને ગુજરાતી કવિતાએ તેની નિજી આંતરિક અને બાહ્ય સૌન્દર્યની ચરમસીમાઓને સ્પર્શવાના પ્રયત્નો કર્યા.  કંઈક અંશે એક આગવી મુદ્રા પણ પ્રાપ્ત કરી. અનુગાંધીયુગ અને આધુનિકયુગમાં ગુજરાતી કવિતાએ તેનાં કલાકીય શિખરો સુપેરે સર કર્યાં અને ગુજરતી કવિતાને ઘણી કલાનિષ્ઠ કલમોએ રળિયાત કરી. ગુજરાતી ભાષાના, કવિતાના અને અભિવ્યક્તિના ઉત્ક્રાંતિગત વિકાસ માટે આ તબક્કો અતિ મહત્ત્વનો ગણાયો છે. આપણે નિશ્ચિતપણે ગુજરાતી કવિતાનો આ સુવર્ણકાળ ગણી શકીએ, જેમાં તેણે વૈશ્વિક ગતિવિધિઓ સાથે કદમ મિલાવ્યાં. પોતાની વૈશ્વિક ઓળખ બનાવી. પણ એ નોંધવું રહ્યું કે આ દરમ્યાન પેલી તેની જીવાતા જીવનના સંદર્ભની પકડેલી આંગળી ક્યાંક છૂટી ગઈ. કવિતાનું સંતુલન મોટે ભાગે (કેટલાક અપવાદોને બાદ કરતાં) કળા અને તેના આંતરિક સૌન્દર્ય તરફ જ ઝૂકેલું રહ્યું,  ભાવક જાણ્યે અજાણ્યે વિસરાઈ ગયો. 

આધુનિકયુગના ઊંડા પ્રભાવ દ્વારા તૈયાર થયેલી ભૂમિ પર આજનો કવિ ખેડાણ કરી રહ્યો છે. જરા આજની સ્થિતિ પર નજર કરીએ તો જણાય છે કે કવિતાઓમાં વિતેલા આધુનિકયુગના ઓઘરાળા સમા અતિ અંગત અનુભૂતિઓનાં અકળ ગૂંચળાં (નરી Personal Poetry), સપાટી પરના સામૂહિક છબછબિયાં અને કશે જ ના લઈ જતી વંધ્ય સંરચનાઓ વિખરાઈને પડી છે. નવા યુગનો સુરેખ ચહેરો કે સીધી જમીની હકીકતોમાંથી ઊભી થયેલી કોઈ બળકટ વિભાવના ઓછી નજરે ચડે છે.

પ્રશ્ન થાય છે કે શું આપણી સામાજિક ચેતના સતત ઉદ્દીપ્ત અવસ્થામાં નહીં રહેતી હોય ?(કમ સે કમ ગુજરાતી કવિતાની બાબતમાં ?) જોકે આ સામાજિક નિસ્બતના અભાવનું કારણ શું હોઈ શકે તે એક અલગ ચર્ચાનો વિષય છે. એવું પણ નથી કે સામાજિક સંદર્ભ એટલે અભાવ અને સંઘર્ષનો જ સંદર્ભ. ફકત દલિત કવિતા જ સામાજિક નિસ્બતની કવિતા નથી. આમ તો દરેક સાચ્ચી કવિતા એ કોઈ ને કોઈ આઘાતની પ્રતિક્રિયા રૂપે જ સર્જાતી હોય છે. અને કવિની આસપાસ બનતી બાહ્ય કે આંતરિક ઘટનાઓનો પ્રતિઘોષ તેની કવિતામાં પરોક્ષ રીતે પણ પડતો જ રહે છે. એ રીતે તો કોઈ પણ કવિતા જીવાતા જીવનની નિસ્બતની કવિતા ગણી શકાય. જો આમ જ થતું હોય તો તેની કવિતા દરેક ભાવકને પોતાના સંદર્ભની/પોતાની નિસ્બતની કવિતા લાગવી જોઈએ. જે હકીકતે બનતું નથી. અહીં સવાલ ભાવક પક્ષે જરૂરી પ્રતિબદ્ધતાનો તો છે જ પણ સર્જકના અભિગમનો પણ છે. અને અભિવ્યક્તિ બાબતે કેવો અભિગમ અપનાવવો તે દરેક કવિના મૌલિક અધિકારક્ષેત્રની બાબત છે. કવિની ક્ષમતા અને કયા હેતુ ( Motto ) સાથે કવિ કાવ્યસર્જન તરફ જાય છે તે પણ અહીં મહત્ત્વનું બની રહે છે. 

બોલકા થઈ જવાના કાલ્પનિક ભયે કે વિવેચકો શું કહેશે એ વિચારે કવિઓ તેમની રચનાઓમાં સીધી સામાજિક નિસ્બતને ધરાર આવતી રોકી રહ્યા હોય તેવું પણ જણાય છે. તેમના આ વલણને શું કહેશું ? ફક્ત કવિતાના સૌન્દર્યની જ ચિંતા કર્યા કરતો આપણો કામઢો કવિ તેની ભીતરી અનુભૂતિને તો ક્યાંક અવગણી નથી રહ્યો ને ? જવાબ ‘ના’માં હોય તો સારું. હકીકતે કવિતાના આંતરિક અને બાહ્ય સૌન્દર્યને લેશમાત્ર હાનિ પહોંચાડ્યા વગર પણ સામાજિક નિસ્બતની  સુંદર કવિતા લખી શકાય તેનાં સુખદ ઉદાહરણો કવિ સીતાંશુ યશશ્ચન્દ્ર, કવિ અનિલ જોશી સમેત અનેક કવિઓએ પૂરાં પાડ્યાં જ છે. 

હાલ તો, આ ભ્રાંતિના આકાશને ચીરી નાંખતા એકાદ જંગલી બાવળની જરૂરત છે. અને આપણે બધા આવું કશું ના બને ત્યાં સુધી સ્વીકૃતિ અને અસ્વીકૃતિની સીમાઓમાં એક એક પગ રાખીને દહીં-દૂધમાં રમતાં ઊભાં છીએ.

તંત્રી-સંપાદક : “નિસ્યંદન”, 30 સપ્ટેમ્બર 2013

e.mail : mryogi62@gmail.com