પુસ્તક પરિચય
A Plain Blunt Man : The Essential Sardar Patel એ ઉર્વીશ કોઠારીનું મહત્ત્વનું સંપાદન છે, અને સંશોધક-સંપાદક તરીકેની તેમની નોંધપાત્ર સિદ્ધિ છે. દિલ્હીના સુપ્રતિષ્ઠિત Aleph Book Company-એ ઑગસ્ટમાં પ્રસિદ્ધ કરેલાં આ પુસ્તકમાં સરદાર પટેલનાં ચૂંટેલાં પત્રો, ભાષણો અને લેખો છે, જેની સંખ્યા 190 છે.
પુસ્તકના નામમાં આવતા a plain blunt manનો અર્થ સીધોસાદો આખાબોલો માણસ એમ થાય છે. જાહેર જીવનમાં આ વિશેષણો જાણે સરદાર માટે જ છે (અને એમના સિવાય કોના માટે હોઈ શકે?!). essential એટલે આવશ્યક / ખૂબ જરૂરી એ શબ્દ પણ યથાર્થ છે.
પુસ્તકનાં પાનાંમાંથી સહેજ વિગતે પસાર થયા બાદ ધ્યાનમાં આવે છે કે ઉર્વીશભાઈએ અહીં આપી છે એટલી સામગ્રી સ્વતંત્ર ભારતના અત્યંત મહત્ત્વના શિલ્પી સરદારને અત્યારના કપરા કાળમાં સમજવા-મૂલવવા-અનુસરવા માટે વાંચવી ખૂબ જરૂરી છે. સરદાર વિશે આપણા મનમાં જે મુદ્દા હોય તે અંગે તેમના જ શબ્દોમાં જાણકારી મળે છે.
પુસ્તકના આઠ Sections વિભાગ છે :
- ‘I am just a soldier’ : The Formative Years – ‘હું માત્ર એક સૈનિક છું’ : ઘડતરનાં વર્ષો
- The Party Strategist – પક્ષના વ્યૂહરચનાકાર
- Social Issues – સામાજિક સમસ્યાઓ
- The Administrator – વહીવટકર્તા
- Communal Issues – કોમવાદની સમસ્યા
- Princely States and Integration – રજવાડાં અને વિલીનીકરણ
- Nehru and Other Colleagues – નહેરુ અને સાથીઓ
- A Plain Blunt Man – સાદોસીધો આખાબોલો માણસ.
આ અનુક્રમ બાદ ચાર પાનાંમાં સરદારની જીવન – તવારીખ મળે છે. સવા ત્રણસો પાનાંના પુસ્તકનું નિર્માણ બાહ્ય રીતે નોંધપાત્ર છે.
સંપાદક પ્રસ્તાવનામાં એ મતલબનું જણાવે છે કે તેમણે સરદાર વિશેની પૂર્વગ્રહ અને ખામીયુક્ત રજૂઆત ચાલુ રહે તેવી સામગ્રી પુસ્તકમાં સ્થાન ન પામે તેની શક્ય એટલી તકેદારી રાખી છે.
સંપાદક એ પણ કહે છે કે તેમણે સરદારના ખ્યાલો અને વિચારોનું એવી ઝીણવટભરી દૃષ્ટિપૂર્વકનું ચયન (nuanced selection) આપવાની કોશિશ કરી છે જેમાંથી વધુ અભ્યાસની દિશા મળી શકે.
ઉર્વીશભાઈની અઢી પાનાંની આત્મવિશ્વાસપૂર્ણ પ્રસ્તાવના સરદાર પટેલ પર તેમણે વર્ષોથી કરેલા અભ્યાસની ફલશ્રુતિ છે. તેમાં કેટલાંક નિરીક્ષણો છે : સ્વરાજ્ય ત્રિપુટીમાં સરદાર પર ઘણો ઓછો અભ્યાસ થયો છે; એમના વિશે છેડાના અભિપ્રાયો પ્રવર્તે છે – ગાંધીને લીધે સ્વીકૃતિ પામેલા જમણેરી નેતા અને દેશનું એકીકરણ સાધનારા લોખંડી પુરુષ; રાજકીય મંતવ્યોમાં તેઓ right of centre અર્થાત્ મૂડીવાદનો વિરોધ નહીં કરનારા અને સમાજવાદ-સામ્યવાદ માટે અભાવ ધરાવનારા હતા.
સંપાદક કહે છે કે એ પાકા(staunch) હિંદુ હતા પણ કૉન્ગ્રેસના સમાવેશક સિદ્ધાન્તમાં માનતા હતા, અને અત્યારે જેને હિન્દુત્વ ગણવામાં આવે છે તેને કદાપિ આધીન થયા ન હતા.
ધાર્યું કરવાનો સ્વભાવ, ડંખીલી જીભ અને મક્કમ મનોબળ એ જ્ઞાતિની લાક્ષણિકતા ભલે તેમનામાં ઊતરી હોય, પણ તેમણે જ્ઞાતિગત ઓળખને છોડી દીધી હતી. બૅરિસ્ટર અવતારને ઢાંકી દઈને તેઓ ખુદને ખેડૂત તરીકે ઓળખાવતા અને દિલથી એવા રહ્યા પણ ખરા.
સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિઓ, લાંબાં ભાષણો અને રાજકીય પંડિતાઈમાં તેમને રસ ન હતો. કોઈ મૌલિક વિચાર, વિચારધારા કે રાજકીય ચળવળનું સર્જન કર્યું હોવાનો કે મહાત્મા હોવાનો તેમનો દાવો ન હતો.
પ્રસ્તાવના બાદ સરદાર પર ઉર્વીશે લખેલો ચાળીસ પાનાંનો મજબૂત ચરિત્રલેખ વાંચવા મળે છે. સરદાર પટેલના જીવનના આ આલેખને સાથે રાખીને તેમના લખાણો-ભાષણો વાંચવા એ રસપ્રદ વ્યાયામ છે.
ચરિત્રલેખના પાછલા દસેક પાનાંમાં લેખકે ઊંડી નિસબત ધરાવતા administrator તરીકે હિંદુ-મુસ્લિમ સમસ્યા તરફના સરદારના વલણ, હિન્દુ રાષ્ટ્રની વિભાવનાનો સરદારે કરેલો સાફ ઇન્કાર અને જૂનાગઢ-હૈદરાબાદ ભારતમાં સમાવવાના પ્રશ્નમાં સરદારની કુનેહનું સંતોષકારક નિરુપણ કર્યું છે.
તદુપરાંત અહીં નહેરુ સાથેના સરદારના સંબંધો, કેટલાક કૉન્ગ્રેસ સભ્યોના સનદી સેવાઓ સામેના વાંધા, રાજેન્દ્રપ્રસાદની રાષ્ટ્રપતિ તરીકે વરણી, સમાજવાદીઓ માટેનો તેમનો અણગમો અનામત નીતિની તરફેણ જેવા મુદ્દાઓની પણ વાત છે. જીવનક્રમ અને ચરિત્રલેખ ભેગા રાખીને અંગ્રેજી તેમ જ ગુજરાતીમાં અલગ મોનોગ્રાફ તરીકે વાચકો સામે મૂકવા જેવા છે.
ઉર્વીશભાઈની અંગ્રેજી ભાષા પણ ભારતીય એકેડેમિક લખાણોમાં વાંચવા મળતી સઘન અને યથાયોગ્ય શબ્દપ્રયોગોવાળી ભાષા છે. આ ગુણવત્તાવાળું અંગેજી સહજસાધ્ય નથી. ચરિત્રલેખનો છેલ્લો ફકરો છે :
Vallabhbhai Patel was an inseparable part of Gandhi-Nehru-Sardar swaraj-troika that in many significant ways shaped the history of Indian independence and nation building. His achievements and limitations cannot be studied selectively or by detaching them from the time in which he lived and worked. It is true of any great leader, but even more so for Patel whose characteristics tempt people including historians, to draw oversimplified conclusions in an age marked by complete polarization.
પુસ્તકમાં પસંદ કરેલાં સરદારનાં ભાષણો-લખાણો માટે ચાળીસ જેટલાં પુસ્તકોનો આધાર લેવામાં આવ્યો છે, જે ચાર ગ્રંથશ્રેણીઓને આવરી લે છે, જેમાંથી ઝીણવટથી પસાર થવું પણ દુષ્કર છે.
સંચયનાં ભાષણોમાં હાકલો appeal અને લખાણોમાં મુખ્યત્વે પત્રો ઉપરાંત ‘નવજીવન’ સામયિકના લેખો, અખબારી નિવેદનો તેમ જ બે રસપ્રદ ટેલિગ્રામનો પણ સમાવેશ થાય છે.
ઉર્વીશભાઈના ચયનમાં મળતી સામગ્રીમાંથી કેટલીક મૂળ ગુજરાતીમાં જ છે, જેનું તેમણે પોતે અંગ્રેજી કર્યું છે. કેટલીક સામગ્રી મૂળ અંગ્રેજીમાં હતી. એક હિસ્સો ગુજરાતીમાંથી અંગ્રેજીમાં ગયેલાં લખાણોનો હતો. પણ તેમાં અનુવાદની ચોકસાઈ અને વિશ્વસનીયતાની કચાશ ધ્યાનમાં આવી.
અનુવાદ/રજૂઆતને કારણે સરદાર વિશે ગેરસમજ ઊભી થાય તેવાં સ્થાનો પણ હતાં. એટલે ઉર્વીશભાઈએ સ્રોતભાષા અને લક્ષ્યભાષાને સરખાવીને અંગ્રેજી પાઠ પણ revise કરીને, ક્યારેક નવેસરથી અનુવાદ કરીને શક્ય એટલો વિશ્વસનીય બનાવ્યો છે.
આ કામ વિષયના અભ્યાસ અને સમજ ઉપરાંત થકવી દેનારી મહેનત માગી લેનારું હોય છે. આ પ્રક્રિયાનો અંદાજ જો ઉર્વીશભાઈ તેના પર દીર્ઘ લેખ કરે તો આવી શકે.
સરદાર અંગ્રેજી ભાષામાં માહેર હતા. તેનો નિર્દેશ પુસ્તકના પહેલા વિભાગમાં તેમણે લખેલાં સંભારણાંથી મળે છે, જે મૂળ અંગ્રેજીમાં જ છે. વચેટ સંતાન તરીકે પોતાના તરીકે ઉછેર, બાળપણનાં તોફાનો અને ખુશીઓ વિશે કંઈક ખુલીને વાત કરતાં સરદાર અહીં મળે છે. સરદારના હળવા, નિખાલસ લાગણીશીલ સ્વભાવની ઝલક છેલ્લા વિભાગના લખાણોમાં પણ મળે છે.
પહેલાં ભાગના ભાષણોમાં પ્રેરણાદાયી લોકસંગઠનકાર અને 1922માં પણ ગાંધીજીમાં ઊંડી શ્રદ્ધા ધરાવનારા અનુયાયી સરદાર જોવા મળે છે. કેટલાક પત્રોમાં વ્યક્ત થતી આ શ્રદ્ધાની સહુથી વધુ છતાં સંયત તીવ્રતા ગાંધીહત્યા પછી દેશને કરેલાં સંબોધનમાં મળે છે.
બીજા વિભાગ Party Strategistમાં કૉન્ગ્રેસ વર્કિંગ કમિટીની શિસ્તભંગના સંદર્ભમાં નીતિ, કૉન્ગ્રેસ નામ અંગે માલવીયા સાથે મતભેદ, પ્રાંતીય સ્વરાજ્ય ચૂંટણી લડવા માટેનો જુસ્સો જેવી બાબતો વાંચવા મળે છે. ચુસ્ત અને લક્ષ્યવેધી અંગ્રેજી અહીં મળે છે, જે અન્ય વિભાગોમાં વધુ સફાઈદાર થતું જાય છે.
ત્રીજો વિભાગ Social Issues હૃદયસ્પર્શી છે. બાળલગ્ન, બાળવૈવિધ્ય, દીકરીઓ સાથે કઠોરતા અને સ્ત્રીઓ સાથે ખેડૂત પુરુષોના અપમાનજનક વર્તનથી સરદારને થતી વેદના તેમના ભાષણોમાં વ્યક્ત થાય છે. વળી ખેડૂતોને તે પ્રમાદ ત્યજીને જીવનધોરણ સુધારવાની પણ દિલથી હાકલ કરે છે.
‘મુસ્લિમોને પૂરેપૂરી મદદ એ હિંદુઓની ફરજ છે’, એવા 31 મે 1921માં વ્યક્ત થયેલા આદર્શવાદની પરાકાષ્ટા 10 જૂન 1947ના દિવસે બ્રિજ મોહનને લખેલા પત્રમાં છે : ‘I do not think it will be possible to consider Hindustan as a Hindu state.’
કરાચીના પાટીદારોએ સરદારનું 28 ઑગસ્ટ 1938ના રોજ સન્માન કર્યું. તેના પ્રતિભાવમાં તેમણે કહ્યું :
‘You know that l have crossed the borders of caste and creed. So you cannot honour me as as a person belonging to a particular cast. You should come out of the shackles of caste and creed to break the shackles of slavery.’
સરદારની મહાનતાના જુદાં જુદાં પાસાં બતાવતાં આવાં ઉચ્ચરણો પુસ્તકના દરેક વિભાગમાં મળે છે. તે પુસ્તકના નામમાં મૂકાયેલા ‘the essential’ વિશેષણને સાર્થક કરે છે.
A plain, blunt man અંગ્રેજી શબ્દપ્રયોગ શેક્સપિયરનો છે. તેના Julius Caesar નાટકમાં રોમન શાસક સીઝરની, તેનો દોસ્ત બ્રૂટસ, જાહેરમાં હત્યા કરે છે. પછી ભાષણમાં રોમન લોકોને એમ સમજાવે છે કે તેણે સીઝરને સર્વસત્તાધીશ બનતો અટકાવીને લોકોની આઝાદી ટકાવી રાખવા માટે આમ કર્યું.
ત્યાર બાદ પછી સીઝરના બીજા ખાસ મિત્ર માર્ક એન્ટની પોતાના વિશ્વવિખ્યાત ભાષણથી સીઝરની હત્યા વિશેનો લોકમત બદલી નાખે છે. તે વક્તવ્યમાં એન્ટની ખુદને a plain, blunt man તરીકે ઓળખાવે છે.
અલ્લાહબાદ યુનિવર્સિટીએ સરદારને 27 નવેમ્બર 1948ના રોજ Doctor of Lawની માનદ્દ પદવી પ્રદાન કરી. તેના પ્રતિભાવ પ્રવચનમાં સરદારે ખુદને a plain, blunt man તરીકે ઓળખાવે છે.
પુસ્તકની સોનાની થાળીમાં લોઢાની મેખ છે તે ખૂબ મર્યાદિત searchability છે. પુસ્તકમાં સરળતાથી જડે એમ હોય તે માત્ર સામગ્રીની આઠ વિભાગોમાં વહેંચણી છે. પણ એ દરેકમાંથી કે આખા પુસ્તકમાંથી કંઈ પણ શોધવામાં બહુ મુશ્કેલી પડે છે.
તેનું સીધું કારણ પેટાશીર્ષક, અનુક્રમ અને ઉલ્લેખ-સૂચિનો અભાવ છે. પુસ્તકોની ઉપયોગને તેનાથી અસર થવાની સંભાવના છે. Aleph જેવા પ્રકાશક પાસે methodology રજૂઆત-પદ્ધતિ અને professionalism વ્યવસાય કુશળતાના અભાવની નવાઈ લાગે.
અલબત્ત, આપણે ત્યાંના એક અભ્યાસીએ નિષ્ઠાપૂર્ણ સંશોધનથી તૈયાર કરેલું પુસ્તક દેશ-વિદેશના ઉચ્ચ વિદ્યાકીય વર્તુળો સુધી પહોંચે એ આનંદદાયક બાબત છે. તેમાં સ્થાન પામવું એ માત્ર ઉપલક સામાજિક કે વ્યવહારુ રીતે નહીં પણ વિદ્યાકીય માપદંડોની દૃષ્ટિએ ગૌરવપ્રદ હોય છે.
દેશના દરેક પ્રદેશના લોકોએ કરેલાં વિદ્યાકીય કામોના અંગ્રેજી પ્રકાશનોનો એક વ્યાપક અને મોભાદાર પ્રવાહ છે. તેમાંથી ઓછાં કામ એવાં હોય છે કે જે લાભ કે સિદ્ધિનિરપેક્ષ માનસથી કેવળ વ્યાસંગ તરીકે થયા હોય. ગુજરાતમાં વસતાં સ્વરોજગાર self-employed, સ્વતંત્ર સંશોધક independent researcher તરીકે ઉર્વીશભાઈનું આ કામ વ્યાસંગ તરીકે થયું છે, એવી આ લખનારની છાપ છે.
ઊંચા દરજ્જાના અંગ્રેજી એકેડેમિક પુસ્તકો કરનારા અભ્યાસીઓ મોટે ભાગે મોટા શહેરોમાં ઉત્તમ અંગ્રેજી શિક્ષણ / સંશોધન સંસ્થાઓમાં ભણેલા / તાલીમ પામેલા, સંસાધન અને સંપર્ક સંપન્ન હોય છે. આ અંગ્રેજી પુસ્તક આપનારા આપણા ગુજરાતી plain blunt man તો અમદાવાદીય નથી. એ મેમદાવાદી છે – ટ્વીટર પર જોખમકારક વ્યંગ કરનારા મેમદાવાદી.
(Pic : પાર્થ ત્રિવેદી)
[1330 શબ્દો]
04 નવેમ્બર 2023
e.mail : sanjaysbhave@yahoo.com
સૌજન્ય : સંજયભાઈ ભાવેની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર
