શ્યામ બેનેગલના દસ સુંદર એપિસોડસ બંધારણનાં ઇતિહાસ, ઘડતર અને મહત્તા બતાવે છે
પ્રજાસત્તાક દિવસે આપણા દેશનું બંધારણ અમલમાં આવ્યું એવી સામાન્ય માહિતી આપણે ત્યાં હોય છે. પણ આ બંધારણ કેટલી મહત્ત્વની ઘટના છે તેનો ઓછો ખ્યાલ હોય છે. આજે આ દેશના લોકોનો એક હિસ્સો એક રાજકીય વ્યવસ્થા થકી ધોરણસરની જાહેર સેવાઓ, સુખાકારી, સલામતી , શિક્ષણ, અધિકાર અને સ્વાતંત્ર્ય ભોગવી રહ્યો છે. તે વ્યવસ્થામાં ખરેખર કાર્યરત સ્ત્રી-પુરુષોનો જેટલો ફાળો છે તેટલો જ તે વ્યવસ્થા પાછળનાં વૈચારિક માળખાનો છે. આ માળખાનું નક્કર શબ્દરૂપ તે આપણું બંધારણ. જો કે મોટાભાગના લોકો પાસે બંધારણ વિશે શાળાનાં નિરસ પાઠ્યપુસ્તકોમાંથી મળેલી સાવ પાંખી માહિતી હોય છે. આવા માહોલમાં શ્યામ બેનેગલની દૂરદર્શન શ્રેણી ‘સંવિધાન’ આપણાં રાજ્ય બંધારણને ભારતીય લોકશાહીના મહાન માનવતાવાદી આધુનિક નાગરિક ગ્રંથ તરીકે અત્યંત મનોહર રીતે ઊઘાડી આપે છે.
રાજ્યસભા ચૅનલની આ લઘુ-શ્રેણીનું સ્વરૂપ પદ્મભૂષણ બેનેગલે આ પહેલાં બનાવેલી ‘ભારત એક ખોજ’ નામની ડૉક્યુ-ડ્રામા શ્રેણી જેવું જ છે. અહીં બંધારણના ઇતિહાસને તેની રચના સાથે સંકળાયેલ તમામ વ્યક્તિઓને અને તેના સમયગાળાને નાટ્યાત્મક રીતે રિક્રિએટ કે રિકન્સ્ટ્રક્ટ કરવામાં આવ્યા છે, એટલે કે ફરીથી ઊભા કરવામાં આવ્યા છે. અલબત્ત હાર્દ છે તે બંધારણ સમિતિ અને તેની પેટા સમિતિઓએ કરેલી જાહેર ચર્ચાઓ (જે ડિબેટસ ઇન ધ કૉન્સ્ટિટ્યૂઅન્ટ ઍસેમ્બ્લી તરીકે શબ્દશ: ગ્રંથશ્રેણી રૂપે પ્રસિદ્ધ થઈ છે). તે નાના પડદે પાત્રો થકી જીવંત થાય છે. ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકર તરીકે મરાઠી અભિનેતા સચીન ખેડેકર ખૂબ અસરકારક છે, ગાંધી-નહેરુ-સરદાર તરીકે અનુક્રમે નીરજ કબી, દિલિપ તાહિલ અને ઉત્કર્ષ મજુમદાર આવે છે. મૌલાના આઝાદ છે ટૉમ આલ્ટર, જિન્હા નરેન્દ્ર ઝા, હંસા મહેતા ઇલા અરુણ અને રાજકુમારી અમૃત કૌર રાજેશ્વરી સચદેવ છે. બંધારણ સભાના સો કરતાં વધુ જાણીતા અને સાવ અજાણ્યા સભ્યો, સભામાંના સહાયકો, અંગ્રેજ અમલદારો, પત્રકારો વગેરે થઈને કુલ સવાસોથી વધુ ઐતિહાસિક પાત્રો પ્રતીતિજનક વરણવેશ સાથે પ્રત્યક્ષ થાય છે. સંસદનો સેન્ટ્રલ હૉલ મુંબઈના ફિલ્મ સિટીમાં ઊભો કરવામાં આવ્યો હતો. દરેક એપિસોડમાં સૂત્રધાર તરીકે લાવણ્યવતી કલાકાર સ્વરા ભાસ્કર મોહક અને પ્રભાવશાળી બને છે. તેણે પ્રવાહી રીતે રજૂ કરેલ માહિતી તેમ જ પાત્રોના સંવાદો સહિતની આખી શ્રેણીની સંશોધનપૂર્ણ સ્ક્રિપ્ટ શમા ઝૈદી અને અતુલ તિવારીની છે. શ્રેણીના સંવાદોને મૂળ ડિબેટસ સાથે સરખાવતા મહત્તમ વિશ્વસનીયતા તો દેખાય જ છે, પણ સાથે મુખ્ય કલાકારોની મહેનત પર માન ઊપજે છે. શંતનુ મોઇત્રાના સંગીતમાં એક આકર્ષક સિગ્નેચર ટ્યૂન છે. તદુપરાંત ‘જનગણ મન’, ‘વંદે માતરમ’ અને ‘સારે જહાં સે અચ્છા’ રચનાઓની શબ્દ વિનાની ધૂન પાર્શ્વસંગીત તરીકે છે. બંધારણની મૂળ હસ્તલિખિત આવૃત્તિના કલામય પાનાનાં ક્લોઝઅપ્સ મળે છે. 20 ફેબ્રુઆરી 2014 ના રોજ શરૂ થયેલી આ શ્રેણીના પચાસ મિનિટના એપિસોડ દર શનિવારે રાજ્ય સભા ચૅનલ પર બતાવવામાં આવે છે. તેમાં દરેક ફ્રેમ પર થયેલું કામ અને એકંદર ફિનિશિંગ લાજવાબ છે.
અલબત્ત,આ શ્રેણીની નિર્માણ ગુણવત્તા કરતાં તેની તેના વૈચારિક વ્યાપ અને લોકશિક્ષણના પાસાં પર વધુ ધ્યાન આપવા જેવું છે. આરંભે જ સૂત્રધાર કહે છે : ‘યહ કોઈ આમ કિતાબ નહીં, યહ પ્રતીક હૈ અપને મુલ્ક કા … પુરાની રિતીયોંકો તોડકર આગે ચલને કે લિએ કિસી પૂરાને કાનૂન સે તો કામ નહીં ચલતા હૈ, ઇસિલિએ હમારે પુર્ખોંને બનાયા થા હમારા સંવિધાન …. યહ આયના હૈ જિસકો દેખકર હમ ખુદકો પહચાન પાતે હૈ, ઔર સંવાર ભી સકતે હૈ … યહ કૈસે બના, કબ બના, કિસ કિસને બનાયા ઔર ક્યૂ બનાયા …’ એટલે કે પહેલા એપિસોડમાં બંધારણ સભાની રચના અને તેના પહેલાંના દોઢેક દાયકાની વાત છે. તેનું હિન્દી નામ છે ‘કેબિનેટ મિશન સે ઉદ્દેશ એવં પ્રસ્તાવ તક’. બીજા ભાગમાં ‘વહેંચાયેલા વારસા’ તરીકે મળેલી આઝાદીને લગતા બનાવો બંધારણ ઘડતરના સંદર્ભમાં વર્ણવાયા છે. પછીના બે ભાગમાં ભારતના બંધારણની એ દેણની વાત છે જેની કેટલાક નાગરિકોને ભાગ્યે જ કિંમત છે. ત્રીજા ભાગનું સૂચક નામ છે ‘રાઇટિંગ ફન્ડામેન્ટલ રૉન્ગ્સ વિથ ફન્ડામેન્ટલ રાઇટ્સ’ (મૂલ અંધકાર સે મૂલ અધિકાર તક) અને ચોથો ભાગ ‘નાગરિકોં કે અધિકાર, કર્તવ્ય તથા શાસન કે સિદ્ધાન્ત’. આપણાં બંધારણનાં બે બહુ ઉજળાં પાસાં ઉજાગર કરનારા ભાગ છે : ‘નિર્બલ કે બલ : અલ્પસંખ્યકોં, મહિલાઓ ઔર પિછડોં કે અધિકાર’ અને ‘કિસકી જમીન : ભૂમિસુધાર ઔર અધિગ્રહણ’. સાતમો ભાગ એક સવાલ પર છે : ‘સંપર્ક ભાષા : હિન્દી યા હિન્દુસ્તાની?’ તે પછી સમવાય તંત્ર એટલે કે ફેડેરલિઝમ અંતર્ગત કેન્દ્ર અને રાજ્યના આંતરસંબંધોની વાત છે. નવમો ભાગ વહીવટી, કારોબારી અને ન્યાયતંત્ર એવા લોકશાહીના ત્રણ સ્તંભો વિશે છે. છેલ્લા ભાગમાં બંધારણના એ પ્રિઍમ્બલ અથવા આમુખના ભવ્યોદાત્ત દર્શનની છણાવટ છે. ‘વી ધ પીપલ ઑફ ઇન્ડિયા ….’થી શરૂ થતું આ આમુખ દરેક ભારતીય નાગરિકે હૈયે વસાવવા જેવું છે. આ ભાગમાં બંધારણની પ્રશંસાની સાથે તેની કડક ટીકા કરતાં વક્તવ્યોનાં અંશો પણ સમાવી લેવામાં આવ્યા છે. સાથે લોકો અને લોકપ્રતિનિધિઓ માટે બે ચેતવણીઓ મહત્ત્વની છે. 1946ના ડિસેમ્બરમાં જગજીવનરામની આગેવાની હેઠળ બંધારણ સભાના કેટલાક સભ્યો ગાંધીજીને મળવા ગયેલા. બાપુએ કહ્યું હતું : ‘ હમ ચાહે દુનિયા કા સબસે સુંદર સંવિધાન ક્યું ન બનાયે પર વો ભી બેકાર સાબિત હોગા અગર ઉસે અમલ મેં લાનેવાલે લોગ નાખુશ હો …’ આંબેડકર તેમનાં આખરી ભાષણમાં કહે છે કે આપણાં ધ્યેયો હાંસલ કરવા માટે આપણે સવિનય કાનૂનભંગ જેવા ગેરબંધારણીય રસ્તા છોડવા પડશે, વ્યક્તિપૂજાને છોડવી પડશે; અને માત્ર રાજકીય જ નહીં પણ સ્વાતંત્ર્ય-સમાનતા-બંધુતા અને સામાજિક ન્યાયને વરેલી સામાજિક આઝાદી માટે મથવું પડશે.
‘સંવિધાન’માં ડિબેટ્સ્ જોવી સાંભળવી પ્રેરક અને રોચક બને છે. વક્તાઓની સજ્જતા, રજૂઆતની ગરિમાપૂર્ણ રીત, વ્યાપક હિતમાં પોતાનો પ્રસ્તાવ પડતો મૂકવાની તૈયારી, ટીકા તરફની સહિષ્ણુતા, કડવાશ વિનાના કટાક્ષ, વેર વિનાનું હાસ્ય, કેન્દ્રવર્તી ઉદારમતવાદી લોકતરફી અભિગમ જેવી કેટલી ય બાબતો જાહેર સંસદીય ચર્ચાનો પદાર્થપાઠ પૂરો પાડે છે. પછીનાં વર્ષોમાં આપણા લોકપ્રતિનિધિઓની રીતભાત કઈ હદે કથળી છે તે પણ તેમાંથી સમજાય છે. વધુ મહત્ત્વની વાત તો એ છે કે આપણે આજે જે બાબતોને ટેકન-ફૉર-ગ્રાન્ટેડ ગણીએ છીએ તેમના શબ્દ શબ્દ પાછળ કેટલી દિલી બહેસ થઈ છે. ફન્ડામેન્ટલ રાઇટસ, અનટચેબિલિટી, સેક્સ ઍન્ડ જેન્ડર, સેડિશન જેવા શબ્દોને લગતી ચર્ચાઓ પર ખાસ ધ્યાન આપવા જેવું છે. આમ તો શ્યામ બેનેગલ અને તેની ટુકડીએ આપેલી આ આખી ય શ્રેણી ધ્યાનથી વારંવાર જોવા-બતાવવાની જરૂર છે. એટલે જ્યારે વંચિતો, સ્ત્રીઓ, ખેડૂતો, દલિતો, વિજ્ઞાન, બહુવિધતા, માનવતાનો વિરોધ કરતાં પરિબળોને જવાબ આપવાનો થાય ત્યારે આત્મવિશ્વાસથી કહી શકાય કે તમે ખોટા છો. આપણે જે દેશના લોકો છીએ તે દેશે સ્વાતંત્ર્ય-સમતા-બંધુતા અને સામાજિક ન્યાયના સિદ્ધાન્તોથી પ્રકાશતું બંધારણ સ્વીકારેલું છે. પ્લીઝ એક વખત યુ-ટ્યુબ પર જઈને જુઓ તો ખરા !
+++++
25 જાન્યુઆરી 2018
સૌજન્ય : ‘ક્ષિતિજ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “નવગુજરાત સમય”, 26 જાન્યુઆરી 2018
Samvidhaan – Episode 01 to 10
01 : https://www.youtube.com/watch?v=0U9KDQnIsNk
02 : https://www.youtube.com/watch?v=TVz6qKbYBmE
03 : https://www.youtube.com/watch?v=5XK89zSgK8o
04 : https://www.youtube.com/watch?v=JCgyzXe1cbU
05 : https://www.youtube.com/watch?v=6R5tLBNZZAQ
06 : https://www.youtube.com/watch?v=DO1WAwdEE0g
07 : https://www.youtube.com/watch?v=LNjgpTQe2Tc
08 : https://www.youtube.com/watch?v=CaEIoAql_XU
09 : https://www.youtube.com/watch?v=aJ2PCdzUtmQ
10 : https://www.youtube.com/watch?v=9MYY4SXEGCE
