તિર્યકી

ઃ અભિનંદન! તમારાં નગર ‘સ્માર્ટ’ બનવાનાં છે તે માટે તમને સહુને.

ઃ ઠીક છે. આપો છો તો લઈએ. બાકી અમે ખુદ તો સ્માર્ટ પહેલેથી જ હતાં.

ઃ કેમ એમ બોલો છો? સ્માર્ટ સિટીના નાગરિક પદથી તમે રોમાંચિત નથી? તમારાં હૃદય આભારથી ગદ્‌ગદ્‌ નથી?

ઃ અમને એવી નાની-નાની વાતે રોમાંચ નથી થતા. અમે તો મહાનગરનાં મહાનાયક-નાયિકાઓ ઉચ્ચ અપેક્ષાઓ અને મહાત્ત્વાકાંક્ષાઓ અને …

ઃ ઓ. કે … ઓ. કે … સમજી ગયાં. તમારાં લક્ષ્ય આભમાં. પણ આ વિશેષ નવાજેશથી તમે કેવું ફીલ કરો છો, એ તો કહો!

ઃ ફીલમાં તો હવે એવું કે ખાસ કશું ફીલ થતું નથી. શું કહીએ!

ઃ તમે કશી એક્સાઇટમૅન્ટ નથી અનુભવતા? કમાલ છે!

ઃ બહુ-બહુ તો નામ પાછળ ‘વી એ એસ’ લખીશું, ડિગ્રીની જેમ.

ઃ એ વળી શું ?

ઃ ‘વી આર સ્માર્ટ’નું શૉર્ટ ફૉર્મ, બીજું શું ?

ઃ તે આ ‘વી એ એસ’નાં કોઈ ખાસ લક્ષણો?

ઃ થોરને ગુલછડી ને પાણીમાં દૂધ દેખાડે તે સ્માર્ટ નંબર વન!

ઃ યુ મીન થોર ખરેખર ગુલછડી બની જાય? કંઈ મૅજિક જેવું?

ઃ હોતું હશે યાર? આ તો થોરની પ્રશસ્તિ એવી કરવાની કે સુગંધ-સુગંધ ફેલાતી લાગે, ને પાણીમાં વખાણ એવાં કે એને ઘટ્ટ, મીઠું, પૌષ્ટિક ગણી બધાં હરખાઈ-હરખાઈને પીએ!

ઃ ફેંકાફેંક ના કરો. ધીસ ઇઝ ઇમ્પૉસિબલ.

ઃ ત્યાં જ તમે સ્માર્ટ નથી એ સાબિત કર્યુંને! ધીસ ઇઝ વેરી મચ પૉસિબલ. સાવ સરેરાશ હોય તે હવે અગ્રણી અને સરેરાશથી અડધો ઇંચ વધારે હોય, તે પ્રખર અને પ્રતાપી.

ઃ આ તો નર્યું જૂઠાણાંનું બજાર, આમાં ‘સ્માર્ટનેસ’ ક્યાં આવી?

ઃ તે ભલા’દમી, જૂઠામાંનું બજાર સ્માર્ટલોકોથી જ બનેને? બાકી સાચના સિપાહીને સ્માર્ટનેસનો શો ખપ?

ઃ તે તમે ગાંધીમૂલ્યોમાં વિશ્વાસ …

ઃ રાખીએ ને, ગાંધીમૂલ્યો, સરદારમૂલ્યો, વિનોબામૂલ્યો, અંબાણીમૂલ્યો, અનુપમ ખેરમૂલ્યો … બધાંએ મૂલ્યો અમારાં. બધું ઉત્તમ લણીલણીને લઈએ, એવા ગુણગ્રાહી સ્માર્ટ અમે!

ઃ દીઠી તમારી ગુણગ્રાહી વૃત્તિ. મૂલ્યોને પગલૂછણિયાં નીચે દાબી જે મળે તે લેવા હાથ લાંબા કરો છો ને એને દેશપ્રેમમાં ખપાવો છો તે કંઈ નથી ખબર અમને!

ઃ સમૃદ્ધિ એમ જ આવે, બંધુ! પોલું-પોલું તોયે ઢોલ, એને ધનધનાવીને વગાડો તે ગામ આખું ભેગું થઈ જાય. તાકાત જોઈ છે ઢોલની? બસ, એનું નામ સ્માર્ટનેસ. સિટી તો પાછળથી આવેલો વિચાર, પહેલાં તો લોકો દીઠા અને થયું કે ચાલો, એમનાં નગરોને પણ સ્માર્ટ બનાવી દઈએ!

ઃ તે હવે સત્યનિષ્ઠા, પ્રામાણિકતા, ત્યાગ, નિર્ભય અડગપણું અને હૃદયસંપત્તિનાં ગુણગાન નહીં ગવાય?

ઃ ગવાશેને! પણ નવીનીકરણ સાથે સોગઠાં ગોઠવે તે સત્યનિષ્ઠ, પ્રપંચ ફાવે તે પ્રામાણિક, તડતડ ફૂટે તે ત્યાગપુરુષ, એલફેલ બબડતા રહે તે નિર્ભય ને અડગ, હદબહારનાં બનાવટી તે હૃદયસંપન્ન, અને લાગ જોઈ ફેરવી તોળે તે સાહસિક …

ઃ હે રામ! આવા દેશકાળમાં જીવવાનું? સતત કુરનિશ બજાવતાં નવાં ગુલામો વચ્ચે?

ઃ વાહ! હવે બરાબર બોલ્યા તમે, આ નવાનક્કોર કડકડતા ગુલામો હવેના સમયમાં સ્વાતંત્ર્યસેનાનીની ઓળખ પામશે, ક્રાંતિવીર-વીરાંગના તરીકે એમનો જયજયકાર થશે, એમનાં નામની તકતીઓ …

ઃ બસ, ઇનફ, સ્ટૉપ … અત્યારે હું પેલાં ત્રણ વાનરોમાંનો એક છું, બંધ કાનવાળો!

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ફેબ્રુઆરી 2016; પૃ. 20

માબાપને સતત સરખામણી કરવાની કુટેવ હોય છે. બાળકો મોટે ભોગે એમના અહંકારનું વિસ્તરણ બની જાય છે.

આઠમા કે નવમા ધોરણમાં ભણતો કોઈ વિદ્યાર્થી ફાંસો ખાઈ મોતને વળગે ત્યારે આપણે સફળતાના જે માપદંડો સ્વીકારી લીધા છે એ અંગે નવેસરથી વિચારવું જોઈએ. ખાસ તો એટલા માટે કે આ કોઈ એકલદોકલ ઘટના નથી. છેલ્લા એક વર્ષમાં આવા અનેક બનાવો નોંધાયા છે જેમાં કાચી વયના કોઈ વિદ્યાર્થીએ અથવા કોલેજમાં ભણતાં કોઈકે આપઘાત કર્યો હોય. જે સમાજમાં ભણતરનો આરંભ હજી હમણાં થયો છે એવાં ગામડાંમાં પણ વિદ્યાર્થીઓએ મોત વહાલું કર્યું હોય એવાં બનાવો અખબારે ચડ્યા છે. ખરેખરો પડકાર આવે એ પહેલાં જ મેદાન છોડી દેવાની આ વૃત્તિ ખતરનાક છે, ખાસ તો એટલા માટે કે જેને સમાજ કે શાળા ‘નિષ્ફળતા’ માને છે એને સમજપૂર્વક સ્વીકારી લેવાની તાલીમ આ બાળકોને મળી જ નથી.

આપણા ભણતરમાં કેટલાક મુદ્દાઓ સ્પર્શવામાં નથી આવતા અને એમાંનો એક તે સફળતા વિનાનું, કે નોંધપાત્ર સિદ્ધિ વિનાનું જીવન પણ ઉત્તમ હોઈ શકે એનો હકીકત લેખે સ્વીકાર અને મહિમા. ટોચ પર રહેવાના કે ઝળહળતા રહેવાના વાહિયાત ખ્યાલોને એ રીતે બહલાવવામાં આવ્યા છે કે સહુને છવાઈ જવાની મહત્ત્વાકાંક્ષા પજવતી રહે છે. કોચિંગ-ક્લાસ હોય કે સ્કૂલ, આગલી હરોળનાં વિદ્યાર્થીઓના ફોટા અને નામ, જ્ઞાતિ સંસ્થાઓના કાર્યક્રમોમાં મળતાં સન્માન અને સ્કોલરશિપ, પરિવારમાં લેવાતી નોંધ અને મળતી ભેટસોગાદ – આ બધું જ નિષ્ફળતાને વરેલાં કાચી ઉંમરનાં છોકરાંઓને પચાવવાનું ફાવતું નથી. એ સતત સરખામણી કરતાં રહે છે. કારણ કે એમને સરખામણીની તાલીમ જ મળી છે. પરીક્ષામાં ઓછા ટકા આવ્યા તેથી પોતે કોઈ મહાઅપરાધ કર્યો હોય, મા બાપને હતાશ કરવાનું પાતક વહોરી લીધું હોય, એમની કાળજીનો દુરુપયોગ કર્યો હોય, જીવન બદલાઈ ગયું હોય એવી લાગણીથી પીડાતી ઊગતી પેઢીનો એકાદ સભ્ય આત્મહત્યા કરી લે, તે ભયાનક છે. સમાજ અને શિક્ષણ પદ્ધતિ માટે એણે આપેલો આ ચુકાદો ગંભીરતાથી લેવાવો જોઈએ. એમની હતાશા માટે અને એમણે ભરેલાં આત્યંતિક પગલાં માટે આપણે ઊભા કરેલા આભાસી માપદંડો જવાબદાર છે, અને એટલો દોષ આપણે માથે ય ખરો.

કેવા છે આ સફળતાના વિષયક આભાસી માપદંડ? એક સમજદાર, સંવેદનશીલ અને ઉત્તમ નાગરિક બનવા માટે કેટલા ટકા માર્ક જોઈએ? છે કોઈ માપદંડ કે ગાઇડલાઇન? એક ડોક્ટર, એક ઇજનેર કે એક સી.એ. થવા માટે આટલા કે તેટલા ટકા ઓછામાં ઓછા જોઈએ એમ કહી શકાશે, પણ એક માનવતાવાદી ડોક્ટર, એક પ્રામાણિક ઇજનેર કે સી.એ. થવા માટે કેટલા ટકા જરૂરી, છે કોઈ નિયમ? પરીક્ષાનાં પરિણામોને આધારે સમાજનો વિકાસ થતો હોત અને એની તંદુરસ્તી જળવાતી હોત તો આજે ચિત્ર ઘણું અલગ હોત. સારા અને સાચા માણસ થવા માટે એંસી કે નેવું ટકા ખપમાં આવે જ આવે, એમ માનવા જેટલાં કાચાં આપણે નથી. જીવનની વિશાળતા અને એનું વૈવિધ્ય અભ્યાસક્રમથી મપાતું નથી, અને પમાતુંયે નથી.

ભણવામાં સાવ સામાન્ય રહેલો વિદ્યાર્થી પણ કોઈ બાબતમાં, કોઈ અભિગમમાં, કોઈ લાગણીમાં જુદો અને અસામાન્ય હોઈ શકે. એની વિશેષતા એણે પ્રાપ્ત કરેલા માર્ક દ્વારા પ્રગટ નથી થવાની. એ પરગજુ હોઈ શકે, એ અત્યંત સંવેદનશીલ હોઈ શકે, એ ફરજપરસ્ત હોઈ શકે, એ સાચાબોલો હોઈ શકે, એની પાસે બીજું ઘણું એવુંયે હોય જે એંસી કે નેવુ ટકાવાળાંઓ પાસે ન હોય, તો એને ભાગે લઘુતાગ્રંથિથી પીડાવું પડે એવી સ્થિતિ કેમ? ઝળહળતી ફતેહ મળે તો જ ભણ્યાં કહેવાઈએ, ટોચની સંસ્થાઓમાં દાખલ થવા જેટલા માર્ક આવે તો જ જીવન લેખે લાગે, જે કામ કરીએ એમાં ટંકશાળ પાડીએ એનું નામ સફળતા — ઈત્યાદિની ભચડાકચડીમાં શ્રેષ્ઠ હૃદયદ્રવ્ય ધરાવતાં કેટલાંયે વિદ્યાર્થીઓ ગુંગળાઈ જતાં હશે! દોડમાં પાછળ રહી ગયાંની પીડા એમનો પીછો છોડવાની નહીં, કારણ કે એવું વાતાવરણ તો સમાજે એમને આપ્યું જ નથી!

પરીક્ષા દરમિયાન અને તે પછી ભણનારાંઓનું માનસિક સંતુલન જળવાઈ રહે, એમને નકારાત્મક વિચારો ન આવે એ માટે વિવિધ પ્રકારનાં કેન્દ્રો સહાય માટે સ્થપાયાં છે. છતાં એક ખાસ પહેલ શિક્ષણ-સંસ્થાઓએ કરવા જેવી છે. વ્યક્તિત્ત્વવિકાસ એટલે કેવળ પરીક્ષાના ગુણાંક નહીં, સફળતા એટલે પંચાણુ ટકા મેળવી ઈચ્છેલી વિદ્યાશાખામાં પ્રવેશ એટલું જ નહીં, સફળતાનાં કેટલાક અણદીઠા અને સાવ નવાં પરિણામોયે હોય છે, જેનો મહિમા હજુ સુધી નથી થયો. નિષ્ફળ હોવાની શરમ શા માટે? પાછળ રહી જવું, સ્પર્ધા ટાળવી, સામાન્ય કક્ષાના રહેવું, ઝળહળવાના ચીલાચાલુ અર્થોને ફગાવી દેવા, અને પોતાની જે કંઈ વિશેષતા કે વિકસાવવા જેવી લાક્ષણિકતા હોય તેના પર ધ્યાન આપી જીવતરને સ્વચ્છ અને ઉપયોગી બનાવવું એ કેવડી મોટી વાત છે! એની યશગાથા શા માટે નહીં?

નિષ્ફળ હોવાની કે સામાન્ય રહી જવાની શરમ અને સંકોચ અનુભવતાં સહુને શોધીને એમના આત્મવિશ્વાસને મજબૂત બનાવવાનું કામ શાળા અને શિક્ષકો જેટલું સારી રીતે કરી શકે, તેટલું માબાપથી નહીં થાય. માબાપને સતત સરખામણી કર્યા કરવાની કુટેવ હોય છે, જે  સહેલાઈથી છૂટતી નથી. બાળકો મોટેભોગે એમના અહંકારનું વિસ્તરણ બની જાય છે, અને પોતે જે ન કરી શક્યાં હોય એ બધું બાળકો કરી દેખાડે એવી અભિલાષા સેવવામાંથી એ બહાર નથી નીકળી શકતાં. એક એવી શાળા સંસ્થાની કલ્પના કરીએ, જ્યાં ભણનારાં કોઈને સફળતાનો નશો નથી, અને નિષ્ફળતાની શરમ નથી.

આ બંને શબ્દોના અર્થ અહીં ખાસ મહત્ત્વ રાખે છે. સફળ થનારાં અહીં પોતાના પરિશ્રમને સાનુકૂળ પ્રતિભાવ મળ્યો છે એમ સમજે છે, પણ એ કારણે અન્ય સહુ એમના કરતાં નીચલી પાયરીએ છે એવી સરખામણીમાં પડતાં નથી. જે કેવળ પરીક્ષામાં નિષ્ફળ નીવડ્યાં છે, અને માત્ર પરિણામની દૃષ્ટિએ ધાર્યું નિશાન ચૂકી ગયાં છે, એ પણ વ્યક્તિ તરીકે સફળ થવાની તમામ શક્યતાઓ ધરાવે છે. એમનામાં ઉત્તમ માનવીય ગુણો હોવાની સંભાવના છે જે પરીક્ષાના પરિણામમાં ક્યારે ય જોઈ શકાશે નહીં. સતત સફળતાની અપેક્ષાનો અભિષેક બાળકને માથે થયા કરતો હોય ત્યારે સાવ નજીવી નિષ્ફળતા પણ એને વેરવિખેર કરી નાખે છે. જાતને પુરવાર કરવાના આગ્રહમાં અને અન્ય દબાણોમાં એ આમે ય તૂટી ગયો હોય છે, અને વધારામાં નિષ્ફળતાનો થપ્પો લાગી જાય તો એને છેવટના વિચારો આવવા માંડે છે. વળી મીડિયાને કારણે એને એવી અનેક ઘટનાઓની જાણ છે જેમાં એની જેવી સ્થિતિમાં મુકાયેલા, એની જ વયના કોઈ બાળકે આત્મહત્યા કરી લીધી હોય.

વિદ્યાર્થીઓમાં જે કોઈ આછીપાતળી શક્તિ કે સંભાવના હોય એને સંકોરવાનું કામ શાળાએ કરવાનું હોય, એને કાયમ સ્પર્ધામાં દોડવા માટે સિસોટી વગાડી વગાડીને સાવધાનની મુદ્રામાં રાખવાનું સહેજ પણ જરૂરી નથી. સફળતાની વ્યાખ્યા બદલવાની જરૂર છે. એક સારો, સહુને મદદરૂપ થવા ઈચ્છતો, પ્રામાણિક નાગરિક બધી રીતે નિષ્ફળ હોય તોયે એનું આગવું મૂલ્ય છે એની નોંધ લેવાવી જોઈએ. એના આત્મવિશ્વાસને પણ સાચવી લેવો જોઈએ. આવું થશે ત્યારે કોઈએ ‘સૉરી પાપા-મમ્મા, તમારી ઈચ્છા પ્રમાણે નથી ભણી શકાયું’ એવી ચિઠ્ઠી લખીને આપઘાત કરવો નહીં પડે.

સૌજન્ય : ‘અપેક્ષાનું ઝેર’, “દિવ્ય ભાસ્કર”,18 ડિસેમ્બર 2015

સાંસ્કૃિતક જગતમાં વિચારભેદ ભલે રહે. વાડાબંધી આત્મઘાતક. દુશ્મની હોય તો યે દિલેર હોવી ઘટે.

ત્રણ ઘટનાઓ, અને ત્રણે ત્રણ એટલી આઘાતક કે એને જાણનાર મૂઢ બનીને કશીયે પ્રતિક્રિયા આપવાનું સામર્થ્ય ગુમાવી બેસે. પ્રજાનું પોત એનાં વર્તન અને વાણીથી પરખાય, તેમ દેશનું એના વહીવટથી. ઘટનાઓ જોઈએ.

ગોવામાં ફિલ્મ ફેસ્ટીવલ ચાલે, અને એમાં ભાગ લેવા ફિલ્મ-ટેલિવિઝન ઇન્સ્ટિટ્યૂટનો એક વિદ્યાર્થી 21મી નવેમ્બરે ગોવા પહોંચ્યો. એના ટી શર્ટ પર FTIIનું આલેખન હતું. એને કશું સમજાય એ પહેલાં જ એને આંતરવામાં આવ્યો. સલામતી-રક્ષકો એને સ્થળ પરથી તાણી ગયા. એની તપાસ કરવામાં આવી અને અનેક પ્રકારની પૂછપરછ થઈ. આ ધમાલનું કારણ એટલું કે આગલી સાંજે, ફેસ્ટીવલના ઉદ્દઘાટન સમયે, બે વિદ્યાર્થીઓ અચાનક ઊભા થઈ ગયા અને FTIIના અધ્યક્ષ તરીકે થયેલી સરકારી નિમણૂકનો વિરોધ કર્યો, સૂત્રોચ્ચાર કરીને. પ્રસ્તુત ઘટનાને પગલે વધુ દેખાવો, પ્રતિકાર, સૂત્રોચ્ચાર ન થાય, અને ઉચ્ચ કક્ષાના આ આયોજનને ઝાંખપ ન લાગે એ માટે FTII સાથે સંકળાયેલા કોઈ ફેસ્ટીવલમાં હાજર ન હોય તે ઉત્તમ. ઉપર ઉલ્લેખ થયો એ વિદ્યાર્થીના ટી શર્ટે તો ઘણું જાહેર કરી દીધું. એટલે એને બહાર ધકેલવામાં જ સાવધાની. એનો અધિકૃત ડેલિગેટ પાસ રદ કરવામાં આવ્યો.

પ્રશ્ન, જે પેલા વિદ્યાર્થીને થયો તે આપણને પણ થવાનો. સંસ્થાના વડીલ તરીકે, અને હોદ્દાની મહત્તાનો ઉપયોગ થઈ શકે એવી કટોકટીના ટાણે, FTIIના અધ્યક્ષશ્રીએ શું કર્યું એની ખબર ના પડી. પોતાના વિદ્યાર્થીઓનું અપમાન ખમી ખાવાને બદલે એ ઘણું કરી શક્યા હોત, અપ્રગટ રહીને પણ, અને એમ હોદ્દાનું અને પોતાનું માન સાચવી શકાયું ન હોત? પણ આવું કેમ નથી થતું આપણા જાહેર જીવનમાં?

બીજી ઘટના છે બેંગલોરના સાહિત્યોત્સવની. આમ તો સાહિત્યની વાત આવે તો એટલી ધરપત હોય કે છેવટે શબ્દના ઉપયોગ સંદર્ભે મોટી હોનારતો નહીં થાય. જો કે હવે એમ નથી રહ્યું. થોડા સમયથી જે ચર્ચાઓ હોવામાં છે એમાં ભાષા સાથે ભારે મેળ રાખતા સહુ કેવો તરખાટ મચાવી રહ્યા છે! વિચાર સામે વિચાર, તર્ક સામે તર્ક, બૌદ્ધિક વાદવિવાદ કે ખંડનમંડનનો વિરોધ નથી, પણ વ્યક્તિને નાની કે ઓછી દેખાડવા એના બાહ્ય દેખાવની અભદ્ર મજાક થાય ત્યારે ચોંકી જવાય. એમાં દાઢી, ચશ્માં, નામમાં ગુપ્ત રહેલ અર્થ, ઝોળા – બધું આવી જાય. આ મજાક નિર્દોષ હાસ્ય માટે નથી અને એનું નિશાન અલગ છે એ સમજાતાં વાર ન લાગે. પણ આપણો મુદ્દો બેંગલોરનો સાહિત્યોત્સવ છે. આ પ્રસંગના અધ્યક્ષ વિક્રમ સંપથ ઉત્સવમાંથી ખસી ગયા કારણ કે કેટલાક લેખકોએ સમારંભમા હાજર રહેવાનું માંડી વાળ્યું. અહીં મૂળ આપત્તિ એવોર્ડ-વાપસીની.

અધ્યક્ષનો એવો અભિપ્રાય હતો કે એવોર્ડ પરત કરવો એ બૌદ્ધિક રીતે ઉચિત પગલું ન ગણાય. આ વિચાર એમણે એક સ્વતંત્ર વ્યક્તિની હેસિયતમાં કર્યો હોય, અને એને ઉત્સવના પ્રાણતત્ત્વ સાથે સંબંધ ન હોય તો એના વિરોધમાં લેખતો પોતાની જુદી વિચારધારા રજૂ કરી શક્યા હોત. એવોર્ડ પાછા આપનારે આ રસ્તો શા માટે લીધો, અને એવોર્ડ પરત ન આપવા જોઈએ એમ કહેનારને આવું કેમ લાગે છે? એની તંદુરસ્ત ચર્ચા શું એટલી અસંભવ છે?

છતાં આમ ન બન્યું એ હકીકત છે. સાહિત્યનો ઉત્સવ સુમેળ – સંવાદિતાને બદલે વિસંવાદને કારણે કર્કશ બની ગયો, અને કેટલાક સારા વક્તાઓના ઉત્તમ વિચારો કે સર્જકતાના નવીન ઉન્મેષોની રસભરી ચર્ચાને કશો અવકાશ જ ન રહ્યો. બે જૂથ સામસામે આવ્યાં, એ અહીં કે કર્ણાટકમાં, આવકારવા જેવી દશા નથી. રાજકારણમાં ચાલે. સાંસ્કૃિતક જગતમાં વિચારભેદ ભલે રહે. વાડાબંધી આત્મઘાતક. દુશ્મની હોય તો યે દિલેર હોવી ઘટે.

ત્રીજી ઘટના શિરડી પાસે આવેલા શિંગણાપુર શનિના મંદિરમાં મહિલાના પ્રવેશની અને શનિને તેલ ચડાવવાની. આ દેશમાં એવાં દેવસ્થાનો હશે જ જેમાં મહિલાઓ પ્રવેશી નથી શકતી. પ્રવેશ પછી તેલ ચડાવવાની ઘટના એટલે તો અપરાધની ચરમસીમા. ક્રિયાનો વિરોધ કરવા પ્રતિક્રિયા જરૂરી બની. મંદિરમાં છ સેવકોને વહીવટીતંત્રે તાબડતોડ બરતરફ કર્યા, એ લોકો સ્ત્રીને મંદિરમાં પ્રવેશતી અટકાવી ન શક્યા એ ફરજચૂક માટે. પરંપરા તૂટી એટલે પ્રાયશ્ચિત કરવું પડે. મૂર્તિને દૂધથી સ્નાન કરાવ્યું અને આખું મંદિર ધોઈને શુદ્ધિકરણ થયું. આટલી વિગતો તો જાહેર થઈ, બીજું શું થયું હશે એની ખબર નથી. આપણે જે સદીમાં જીવીએ છીએ તે ખરેખર એકવીસમી છે? ભરોસો નથી પડતો. આમ તો સ્ત્રીઓ અને ધર્મનો સંબંધ વિશદ ચર્ચા માગે છે, પણ ચર્ચા કરનારાં અને સાંભળનારાં સુસંવાદ અને સુમેળની ભૂમિકા સાચવી શકે એમ હોય તો જ.

આ ત્રણેય ઘટનાઓ ક્રિયા અને પ્રતિક્રિયાની છે. પ્રમાણિક મતમતાંતર હોય ત્યારે તંદુરસ્ત ચર્ચા માટે અવકાશ હોય છે, આજના સમયમાં એ અવકાશ મળતો નથી. જે થાય છે તેને લાંબા વિચારનો કે સમજનો કોઈ આધાર મળતો નથી. દેશને એક ખૂણે કોઈ સ્ત્રી પોતાના પર થયેલા બળાત્કારની ફરિયાદ પછી યોગ્ય પગલાં નથી લેવાતાં એમ ફરિયાદ કરે તો એક નેતા કહેશે કે બદનામીની આવી જાહેરાત કરતાં શરમ નથી આવતી. જેમને નથી સ્વીકારતા એની ચોપડીના વિમોચન કાર્યક્રમમાં હાજર રહેવાના છો? કરો મોં કાળું! બ્લોગ પર આવું લખ્યું? સામે આપો ધમકીઓ. અને ક્યાંક તો ફટાફટ ચિઠ્ઠીઓ ફાટે છે કપાળે ચોંટાડવાની! ફલાણો આમ બોલ્યો એટલે ફાડો ચિઠ્ઠી દેશદ્રોહીની, ઢીકણો આવું બોલ્યો તો ચોંટાડો ચિઠ્ઠી બનાવટી સેક્યુલરની, પેલો ડાબી તરફ જોઈ બોલે છે તો નક્કી ડાબેરી, ને ત્યાં કોઈ જમણી તરફ જોઈ ડોક નમાવે છે તો ચોંટાડો કાપલી જમણેરીની. અને આ ઠરાવ કોણે કર્યો, ચોંડી દો કપાળે કાપલી – તાલીબાનીની!

એમ જણાય છે કે આપણે વાતચીતની ભાષા જ ભૂલી ગયા છીએ, સઘળું ક્રિયા અને પ્રતિક્રિયા તરફ જ ધકેલાઈ ગયું છે. જો તંદુરસ્ત ચર્ચા કરવાનું ફાવતું હોય અને ગમતું હોય તો જે વર્ગ અસુરક્ષા અનુભવે છે અથવા વર્તમાન હિંસાચારને (શબ્દનો પણ) કારણે ત્રસ્ત છે, એને સામે બેસાડી એની વાત કેમ સાંભળવાની નહીં? ધર્મ સંદર્ભે સ્ત્રીઓ સમાન અધિકાર ઈચ્છતી હોય તો એમની સાથે ચર્ચા કેમ નહીં? એવોર્ડ પાછા આપનારાંઓનો વિરોધ કરવા અનુપમ ખેરની આગેવાની હેઠળ જે સરઘસ નીકળ્યું એને આવકાર મળ્યો, મુલાકાતનો દરજ્જો મળ્યો, તેવો પ્રતિપક્ષને કેમ નહીં?

અને મોટામાં મોટી વક્રતા તો એ છે કે જે વર્ગ વાસ્તવમાં ભય અને અસુરક્ષામાં જીવે છે એની વાત તો આપણે જાણવા છતાં નજરઅંદાજ કરીએ છીએ. માહિતી અધિકારનો ઉપયોગ કરી ભ્રષ્ટ તંત્રને નાથવા બહાર પડેલા કર્મશીલો, સત્તાના બેફામ ઉપયોગને નિયંત્રિત કરવા જીવ સાટે ફરજ બજાવતા અધિકારીઓ, અને અન્યાયને પડકારતા સામાન્યજનો આ દેશ પર જ ભરોસો રાખીને જીવે છે. એમની અસુરક્ષા કાલ્પનિક કે વૈચારિક નથી, એમણે તો એ રીતસર વેઠી છે, દેશ છોડીને જવાની વાત કહ્યા વિના.

લોકતંત્રની ગુણવત્તાની પારાશીશી એનાં પરિપક્વ નાગરિકો, આ એની પહેલી અને પાયાની જરૂરિયાત, એ વિના બધાં બાચકાં કેવળ હવામાં. સંવાદના સેતુ તોડતાં જઈશું તો બચશે શું?

સૌજન્ય : ‘ઓછામાં ઓછું’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 04 ડિસેમ્બર 2015