આ કોરોનાકાળમાં કેટલાક બોધ અને ઉપદેશની વાતો કે કથાઓ આપોઆપ સરજાય છે. એક બોધકથા મને આ મળી છે — રમૂજી છે ને રમૂજના હેતુથી કોઈને પણ કહી શકાય એવી છે :

એક માણસે લગભગ ૮ માસ લગી રોજ્જે લગભગ દરેકના FB પર જઈને like કર્યું. કોઈએ એને પૂછ્યું : તેં ભલા, like કરવા કોઈ જણને ભાડે રાખ્યો છે? : તો વ્યંગને ખડખડાટ હસીને એણે દબાવી દીધો, પણ ‘હા' કહ્યું. તે FB પરનાં likes-નો, એટલે કે, લોકમતનો, ચમત્કાર થયો.

ચમત્કાર એ કે એ માણસ માણસમાંથી કશેક પ્રમુખ બની ગયો !

Picture Courtesy: Logopond

હવે, જુદું એ બનવા માડ્યું છે કે ટ્રમ્પના તેમ જ ટ્રમ્પે કરેલા લોકશાહીના હાલ-બેહાલ જોઈને કેટલાક પ્રમુખ સ્વપત્નીની સલાહથી ચૂંટણી વગેરેની જંજાળમાંથી છૂટીને, ઘરભેગા થવા લાગ્યા છે.

પણ કોઈ કોઈ હજી યે પેલાની જેમ FB પર જઈને સૌ કોઈના મિત્ર થવા નીકળ્યા છે. પણ એ જ તર્ક અનુસાર શાસ્ત્રકારોને સમજાઈ રહ્યું છે કે એ કોઈ કોઈના મે'લ કરવત મોચીના મોચી જેવા બહુ બૂરા હાલ થવાના …

ભલે. પણ આમ, માણસ અને પ્રમુખ – એ ચક્ર ચાલ્યા કરે છે. આમ, સિલેક્શન ઍન્ડ ઇલેક્શન – એ ચક્ર ચાલ્યા કરે છે. આમ, સ્વમત, પર મત – એ ચક્ર ચાલ્યા કરે છે. આમ, માય વૉઇસ, માય વોટ – એ ચક્ર ચાલ્યા કરે છે. આમ, ડૅમેગોગી ઍન્ડ ડૅમોક્રસી – એ ચક્ર ચાલ્યા કરે છે. આમ, હું-શાહી અને લોકશાહી – એ ચક્ર ચાલ્યા કરે છે.

અને, આમ, નિત્શેનું eternal recurring-માં માનવું સાચું ને સાચું પડ્યા કરે છે.

આમાંથી બોધ તે શું વળી? દરેકે પોતાના ગજા પ્રમાણે કે જીવનની જરૂરતે કરીને જેટલો સારવી લેવો હોય એટલો સારવી લેવો. કેમ કે કોરોના-કોવિડને કોઈની પડી નથી, કેમ કે એ પણ કશાક અણજાણ પણ eternal recurring-નો જ આવિષ્કાર છે …

= = =

(January 6, 2021: USA)

અમારા પરમ મિત્ર અને સુરેશ જોષી વર્તુંળના એક રત્ન સુનીલ કોઠારીનું ગઈ કાલે ૨૭મી ડિસેમ્બરે દિલ્હીમાં અવસાન થયું. ભારતે એક તેજસ્વી વિદ્વાન અને સન્નિષ્ઠ નૃત્ય-સમીક્ષક તેમ જ ઇતિહાસકાર ગુમાવ્યો. ૧૯૩૩માં જન્મ, મૃત્યુ ૨૦૨૦, ૮૭ વર્ષનું આયુષ્ય.

મુમ્બઈમાં જન્મેલા સુનીલ વ્યવસાયે તો ચાર્ટર્ડ ઍકાઉન્ટન્ટ. પણ પછી એ આંકડાઓથી – ફિગર્સથી – છૂટીને નૃત્યકલાસંલગ્ન ફિગર્સમાં જ કારકિર્દી વિકસાવી. ૧૯૫૬થી સક્રિય સુનીલે ૬૪ વર્ષ લગી કરેલી કલાસેવા ગમ્ભીર અધ્યયનનિષ્ઠાનું એક આદર્શ દૃષ્ટાન્ત છે.

મને સુનીલનો પરિચય આમ તો સુરેશભાઈને કારણે કેમ કે એ ‘ક્ષિતિજ’-માં નૃત્યકલા વિશે તેમ જ ફિલ્મો વિશે લખતા. જયન્ત પારેખ અને સુનીલ કોઠારી ક્યારેક ‘જ સુ પા કો’ જેવી મિક્સ્ડ્ બાયલાઈન બનાવીને લખતા. એ રહસ્યની અમને લોકોને બહુ મૉડેથી ખબર પડેલી.

અમે મુમ્બઈમાં પહેલી વાર મળેલા, રસિક શાહને ત્યાં, ઇન્ડિયા હાઉસવાળા ઘરે. કોઈ છોકરીની વાત હતી, સુનીલ રશ્મીતાને કહે – એ છછૂંદરીની શી વાત કરું તને રશ્મીતા … કરીને ચલાવેલું. અમે બધાં બહુ હસેલાં. રશ્મીતાને એ શબ્દ ખૂબ ગમી ગયેલો એટલે જ્યારે મળવાનું થાય ત્યારે પૂછે, સુનીલભાઈ, પેલી છછૂંદરી ક્યાં છે, એને વિશે કંઈક કહો ને. તે સુનીલ કશીક વાર્તા જોડી કાઢે. હમેશાં ઉલ્લાસથી હસતા જ જોવા મળે. વાત શરૂ કરે ને ધીમે ધીમે ગમ્ભીર થઈ જાય. તે છતાં ગમે ત્યારે વાતને વિશાળ હાસ્યમાં પળોટી નાખે.

હું બોડેલી કૉલેજમાં પ્રિન્સિપાલ હતો ત્યારે નૃત્યકલા વિશે વ્યાખ્યાન માટે બોલાવેલા. મને કહે – હું મારી નૃત્યકાર છોકરીઓને લઈને આવીશ. મેં કહેલું, સુનીલભાઈ, આ તો ગામડું છે. તો કહે, ભલે ને મશ્કરીઓ કરે, બીજું શું કરશે. અને વડોદરાની મ્યુઝિક કૉલેજની ચારેક વિદ્યાર્થિનીઓ વડે મુદ્રાઓ અને અંગભંગિઓના લાઇવ દૃષ્ટાન્તો સાથે સરસ વ્યાખ્યાન કરેલું. મશ્કરી કરનારા હશે પણ સદ્ વિદ્યાના પ્રતાપે સ્તબ્ધ બલકે શાણા થઈને જોતા-સાંભળતા હતા. 

ભરતનાટ્યમ્ ઓડિસી છાઉ કથક કે કુચિપુડી આદિ ભારતીય પ્રશિષ્ટ નૃત્યવિધાઓ એમનો ધ્યાનવિષય. એમણે અનેક નૃત્યકલા-વિદ્યાર્થિનીઓને તેમ જ નૃત્યાંગનાઓને ભણાવ્યું છે. કેટલીક તો દેશની મહાન નૃત્યાંગનાઓ રૂપે પ્રસિદ્ધ છે. એક વાર કોલકાતામાં એક સુખ્યાત નૃત્યાંગનાના કાર્યક્રમમાં અમે સાથે બેઠેલા. નૃત્યાંગનાના બ્લાઉઝની સિલાઇ ખભા પાસેથી બેએક ઇન્ચ ઊકલી ગઈ હશે. એ એમના ધ્યાનમાં આવી ગયેલું. કહે, હું જો એને કહીશ ને તો જીવનભર નહીં ભૂલે : તમે કહેશો? : ના, કદી નહીં, કેમ કે મને બહુ માને છે, પરફૅર્મન્સમાં આવુંતેવું અકસ્માતે બની શકે છે …

ન્યૂ યૉર્ક યુનિવર્સિટીમાં ફુલ્લબ્રાઇટ પ્રૉફેસર પદે હતા અને છેલ્લે રવીન્દ્ર ભારતી યુનિવર્સિટીમાં ઉદય શંકર ચૅર પદે હતા. બન્ને સ્થળોએ નૃત્યકલા શીખવી છે, ચર્ચાઓ – પરિચર્ચાઓ કરી છે. એમનાં અનેક પ્રકાશનોમાં ‘ભરતનાટ્યમ્ : ઈન્ડિયન ક્લાસિકલ આર્ટ ફૉર્મ’, ‘ન્યૂ ડિરેક્શન્સ ઈન ઈન્ડિયન ડાન્સ’, ‘સત્ત્રીય ડાન્સિસ ઑફ અસમ’, ’રસ : ધ ઈન્ડિયન પરફૉર્મિન્ગ આર્ટ્સ ઇન ધ લાસ્ટ 25 યર્સ’ તેમ જ ‘ફોટોબાયોગ્રાફી ઑફ રુક્મિની દેવી’ વિશિષ્ટપણે પ્રશંસનીય રહ્યાં છે.

સુનીલને પદ્મશ્રી, અને સંગીત નાટક અકાદમીએ ગૌરવ પુરસ્કાર તેમ જ ડાન્સ ક્રિટિક ઍસોસિએશન, ન્યૂ યૉર્કે લાઇફ ટાઇમ ઍચિવમૅન્ટ અવૉર્ડ અર્પ્યા છે. દિલ્હીમાં એશિયન ગેમ્સ વિલેજ ખાતે રહેતા હતા. પણ સરકાર દ્વારા તાજેતરમાં કહેવાયું કે બીજે જાવ. દુ:ખ સાથે નૉંધવું પડે છે કે અમુક કલાકારો આપણને નથી પરવડતા.

’બાંધ ગઠરિયાં’-વાળા આપણા નાટ્યકાર ચં.ચી. મહેતા સાથે તેમ જ સ્વતન્ત્રપણે સુનીલે દુનિયાભરમાં અનેક પ્રવાસો કર્યા છે. સુનીલ ક્યારે ક્યાં હોય કે હશે એની ઘણી વાર એમને પણ ખબર ન રહી હોય. ક્યારેક અમદાવાદ આવેલા, ફોન કર્યો કે આવું છું, રોકાઈશ. પણ પછી જ્યાં હતા ત્યાં જ રહી પડેલા. સાહચર્યમિત્રો સમક્ષ સુરેશભાઈ વિશે એમણે ગયા મહિને આપેલો ઑનલાઈન વાર્તાલાપ, એમનું કદાચ છેલ્લું વક્તવ્ય.

સુજોસાફો-આયોજિત સુરેશ જોષી જન્શતાબ્દી ઉત્સવમાં મારે એમને બોલાવવા હતા, સુરેશભાઈ સાથેનાં સંસ્મરણો માટે. પછી ખબર પડી કે હૉસ્પિટલમાં છે. પછી ખબર પડી કે સાજા થઈ ગયા છે. દરમ્યાન મેં વ્હૉટ્સઍપ મૅસેજ મૂકેલો કે – I hope you are okay now, can I call you? પણ એ મૅસેજ અનુત્તર રહેવા સરજાયો હશે ! સુનીલ એમના અન્તિમ પ્રવાસે ઊપડી ગયા … એમના આત્માને શાન્તિ માટે પ્રાર્થના કરીએ …

= = =

(December 27, 2020: USA)

= = = = મારો અનુભવ એમ કહે છે કે વર્તમાન ક્ષણને રોકીને જો જરા જીવી લઈએ અને જીવનના અ-મૃતનો સ્વાદ કરાવી ગયેલી ક્ષણોને લગીર યાદ કરીએ, તો સારું લાગે છે = = = =

પેલાના ચિત્તમાં ચોરીછૂપીથી ઘૂસેલો નિત્શેનો એ ડીમન – રાક્ષસ – એને એવા મતલબનું પણ પૂછે છે કે — જીવનમાં જો એ-નું-એ જ થવાનું છે તો તને નથી લાગતું કે તું નિરાશ થઈ જઈશ? તું ભાંગી પડીશ? જો એવું થાય એનો અર્થ એ કે તારા જીવનથી તને સુખ નથી મળ્યું.

આમાંથી પ્રેરણા એ મળે છે કે — તું તને પૂછ કે તું તારી જાતને કેવી રીતે જુએ-અનુભવે છે. બીજું, એ વિચાર કે હવે પછીની જિન્દગી તું કેવી રીતે જીવવાનો છું. હાલ જે કરે છે એ જ કર્યા કરવું છે? એ-નું-એ જ જીવવું છે? છે એ જ તને બરાબર લાગે છે? કે પછી તારે નિરન્તરના એ જીવનચક્ર વચ્ચે જુદી રીતે જીવતાં શીખવું છે?

નિત્શેની ‘આમોર ફાતિ’ વિભાવનામાં એ શીખ સંભરી છે. એ વિભાવના ‘ઇટર્નલ રીકરન્સ’ જેટલી જ જાણીતી છે. મારી દૃષ્ટિએ એ પણ અતિ નૉંધપાત્ર ગ્રાન્ડ નૅરેટિવ છે.

‘Amor’ એટલે અંગ્રેજીમાં Love, ‘પ્રેમ’. ’Fati’ એટલે અંગ્રેજીમાં Fate, ‘નિયતિ’. નિયતિને વિશેનો પ્રેમ. કહો કે ભાગ્ય કે વિધિને વિશેની ચાહત. એવી ચોખ્ખી અવસ્થા જેમાં માણસ પોતાની નિયતિને મનોમન વ્હાલ કરતો હોય છે. 

Picture Courtesy : wishaatar.org

નિત્શેને એમના જ શબ્દોમાં સાંભળીએ; કહે છે :

મનુષ્યની મહાનતાને માટેની મારી કારિકા – ફૉર્મ્યુલા – ‘આમોર ફાતિ’ છે : નિયતિનો ચાહક જન પોતે હોય તેથી કોઈ કાળે જુદો પડવા નથી માગતો – ન તો ભૂતકાળમાં – ન તો ભવિષ્યમાં. કશી જરૂરિયાતથી દોરવાશે પણ નહીં – માત્ર નિયતિને, બસ ચાહશે. કેમ કે એ જ છે એનું અને મનુષ્યમાત્રનું જીવન.

આ વિભાવના પણ એમના ‘ગે સાયન્સ’-માં, ‘ધસ સ્પોક જરથુષ્ટ્ર’-માં તેમ જ ‘એક્સ હોમો’-માં વર્ણવાઈ છે.

નિત્શેએ એમ પણ કહ્યું છે :

ઈશ્વર હાજર નથી તો ‘આમોર ફાતિ’-થી જીવન માટે જે ‘પવિત્ર હા’ – ‘સૅક્રેડ યસ’ – પ્રગટે છે એથી આપણે સુધરી જવું જોઈએ.

કહે છે : પછી તો આપણે જોઈ શકીએ છીએ કે આપણા બારામાં બનતી દરેક વસ્તુ કેવી તો પૂર્ણ અનુભવાય છે – દિવસરાત બસ એની જ રટણા ચાલુ થઈ જાય છે. હવામાન ખૂશનુમા હોય કે ખરાબ, મિત્રને ગુમાવ્યો હોય, માંદા પડી જવાયું હોય, બદનામી થઈ હોય, અપેક્ષિત પત્ર ન આવ્યો હોય, ઘૂંટીમાં મોચ આવી ગઈ હોય, દુકાન અમસ્તી જ જોવાઈ હોય, દગો થયો હોય, કોઈ પુસ્તકનો પ્રારમ્ભ, કશી દલીલ, કોઈ સ્વપ્ન – એ બધું જ તરત કે થોડી જ વારમાં મજાથી અનિવાર્ય અનુભવાતું હોય છે. થાય કે આમ તો થવું જ જોઈતું’તું – ચુકાય કેમ? થાય કે આપણા જીવન માટે ઉપકારક છે આ ઘટનાઓ, બહુ જ મહત્ત્વની છે.

મારું મન્તવ્ય છે કે નિયતિને ચાહવાની વાતનો અર્થ નિત્શેમાં બહુ જ જુદો છે. એ તો છે જીવનનો પૂરા દિલથી થનારો સમ્પૂઊર્ણ સ્વીકાર. ‘વિધાતા વડે પ્રારબ્ધમાં જે લખાયું હશે તે થશે’ પ્રકારનો એ પ્રારબ્ધવાદ નથી. ‘નસીબમાં હશે તે ખરું’ પ્રકારનો એ નસીબવાદ નથી. ‘જોયું જશે’ પ્રકારની એ લાચારી પણ નથી. માણસે નમાલા થઈને બેસી નથી રહેવાનું. ‘ધાર્યું ધણીનું થાય છે’ એમ જૂઠી આશા બાંધીને છૂટી પડવાનું નથી. ‘સુખ-દુ:ખ મનમાં ન લાવીએ’ પ્રકારનો એ વૈરાગ્યભાવ પણ નથી. 'ચિત્ત તું શિદને ચિન્તા કરે' પ્રકારનો સુસ્ત ભરોસો પણ નથી સેવવાનો. ‘આ આજે મારાથી નહીં થાય, કાલે કરીશ’ પ્રકારે બધું મુલતવી પણ નથી રાખવાનું.

નિત્શે અનુસાર, આદર્શ લાગતી એવી બધી વ્યવહારુ વાતો એક અર્થમાં તો જૂઠાણાં છે. ઇટર્નલ રીકરન્સ ભલે છે, જીવનમાં ભલે એ-નું-એ બન્યા કરે, નિત્શે એમ સૂચવે છે કે એ ચક્રમાંથી ક્ષણને ઝડપી લેવાની છે. એ ક્ષણ સુખદ હોય કે દુ:ખદ, એને ભેટવાનું છે બલકે દુ:ખને તો સામેથી ચાહવાનું છે.

મારો અનુભવ એમ કહે છે કે વર્તમાન ક્ષણને રોકીને જો જરા જીવી લઈએ અને જીવનના અ-મૃતનો સ્વાદ કરાવી ગયેલી ક્ષણોને લગીર યાદ કરીએ, તો સારું લાગે છે. અનુભવાય છે કે આજ સારી છે તો આવતી કાલ પણ સારી હશે. નિયતિને ચાહવાની ટેવ પાડવાથી વર્તમાનમાં તો સારું લાગે જ છે પણ ખરેખર એમ છે કે એમ જીવવાથી માણસનું ભવિતવ્ય સુદૃઢ થાય છે.

નિત્શેએ પોતાના સુપરમૅનમાં આ ચાહતનું, આ સ્વીકારનું, સામર્થ્ય ભાળ્યું હતું.

ગીતા-કથિત સ્થિતપ્રજ્ઞ પણ એવા સામર્થ્યવાળો ભાસે છે.

જો કે આ ગ્રાન્ડ નૅરેટિવને પણ કોરોના અને કોવિડ-૧૯ નષ્ટભ્રષ્ટ કરી રહ્યા છે. જીવનને રોજે રોજ મરણશરણ કરતી આ મહામારીથી કશી ‘હા’ – ‘યસ’ – નથી પ્રગટતી. એવી નિયતિને શી રીતે ચાહવી? વર્તમાન ઢીલુંઢાલું છે. ભવિતવ્ય શી રીતે સુદૃઢ થવાનું? બહુ મુશ્કેલ છે આ સમય, અને આપણે, નથી સુપરમૅન કે નથી સ્થિતપ્રજ્ઞ.

= = =

(December 26, 2020: USA)