કોરોનાની આફત આવી ત્યાર પહેલાં પણ પાટનગર દિલ્હીના હાર્દરૂપ ભાગ(સેન્ટ્રલ વિસ્ટા)ની નવી ડિઝાઇનનો ખર્ચાળ પ્રોજેક્ટ રૂપિયાના બગાડ અને અંગત ભોગવિલાસ જેવો લાગતો હતો. (તેમાં બીજી જોગવાઈઓ ઉપરાંત વડા પ્રધાન માટે રાજપથ પર બીજું, ભવ્ય મકાન બનાવવાની વાત છે.) હવે તો એ વધારે પડતો જ બગાડ-કમ-ભપકો લાગે છે.

ખાડે ગયેલું અર્થતંત્ર મહામારીના માર પછી સાવ ભાંગી પડ્યું છે. યોગ્ય આયોજન વગરના લૉક ડાઉનથી લોકોને મોટા પાયે વેઠવું પડ્યું છે. બે છેડા માંડ ભેગા કરતા ભારતીયોની તો હવે સાવ દશા બેઠી છે. ઘણા અર્થશાસ્ત્રીઓએ કહ્યું છે તેમ, કરોડો ભારતીય ગરીબોને કેન્દ્ર સરકાર તરફથી આર્થિક સહાયની તાતી અને તત્કાળ જરૂર છે. એવા સંજોગોમાં સેન્ટ્રલ વિસ્ટા પ્રોજેક્ટ માટે ફાળવાયેલાં નાણાં — આશરે રૂ. વીસ હજાર કરોડ કે વધુ — લોકોની હાલત સુધારવા ભણી વાળી ન શકાય? વર્તમાન આર્થિક, સામાજિક અને માનવીય આપત્તિનો બોજ રાજ્યો ઉપાડી રહ્યાં છે. તેમને પણ નાણાંની ઘણી જરૂર છે — અને કેન્દ્ર સરકારે તેમને આપવાનાં થતાં હોય એ તો ખરાં જ, એ સિવાયનાં પણ. પરંતુ પરિસ્થિતિ એવી છે કે કેન્દ્ર સરકારે જી.એસ.ટી.ના હિસ્સા પેટે રાજ્યોને ચૂકવવાના થતા રૂ. ૩૦ હજાર કરોડ પણ હજુ સુધી ચૂકવ્યા નથી. સેન્ટ્રલ વિસ્ટા પ્રોજેક્ટને મંજૂરી અપાઈ જાય અને તેનાં ટેન્ડરનું શિડ્યુલ જાહેર થઈ જાય, છતાં રાજ્યોનાં પડતર નાણાં ચૂકવવાનાં કેમ બાકી રહે?

અર્થતંત્રને કળ વળતાં ઓછામાં ઓછું એક વર્ષ નીકળી જશે. કદાચ વધારે પણ થાય. સામાજિક પોતને મૂળ સ્થિતિમાં આવતાં તો એથી પણ વધુ સમય લાગશે. એકંદરે, દેશને કોવિડ-૧૯ પહેલાંની સ્થિતિમાં આવતાં પાંચ કે કદાચ દસ વર્ષ પણ નીકળી જાય. એવા સંજોગોમાં આપણા નેતાઓની નૈતિક, રાજકીય અને બૌદ્ધિક તમામ શક્તિ આર્થિક-સામાજિક પુનઃનિર્માણમાં વપરાવી જોઈએ. મહામારી પછીનાં પ્રવચનોમાં વડાપ્રધાન વારંવાર ભારતીયોને બલિદાન આપવાનું કહેતા રહ્યા છે —સમયનું બલિદાન, નોકરીઓનું બલિદાન, જીવનશૈલીનું બલિદાન, સમૂહજીવી હોવાની તેમની માનવીય અને સાંસ્કૃતિક વૃત્તિનું બલિદાન. હવે નાગરિકોએ પણ વડા પ્રધાનને દેશ માટે કંઈક બલિદાન આપવાનું કહેવું જોઈએ. તેમનો સેન્ટ્રલ વિસ્ટા રીડિઝાઇનનો પ્રોજેક્ટ વિવાદાસ્પદ તો હતો જ. હવે તો એ કોઈ રીતે ટકે એમ નથી. માટે, તેમણે એ પડતો મૂકવો જોઈએ.

‘હિંદુસ્તાન ટાઇમ્સે’ છાપવાની ના પાડ્યા પછી www.thewire.in માં પ્રગટ થયેલા લેખનો અંશ

https://thewire.in/government/central-vista-project-delhi-covid-19

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 20 ઍપ્રિલ 2020

સર્વોચ્ચ અદાલતે અયોધ્યાવિવાદ પર ચુકાદો આપ્યા પછી મારી ઉંમરના અનેક ભારતીયોનાં મનમાં ઘણી યાદો તાજી થઈ ગઈ, પણ તેમાંથી બધાં સ્મરણો ખુશ થવાય કે રાજી થવાય એવાં નહોતાં. અયોધ્યામાં બાબરી-મસ્જિદ તોડીને એના સ્થાને ભગવાન રામનું મંદિર બનાવવા ઇચ્છતા લોકોએ શરૂ કરેલી રક્તરંજિત હિંસક ઘટનાઓ મારી નજર સામે તરવા લાગી. આ ઘટનાઓ બરોબર ૩૦ વર્ષ અગાઉ નવેમ્બર, ૧૯૮૯માં ભાગલપુર શહેરમાં અને એની આસપાસના વિસ્તારોમાં રથયાત્રા દરમિયાન ઘટી હતી.

આ રથયાત્રાના એક વર્ષ અગાઉ જ મંદિર માટે આંદોલન શરૂ થઈ ગયું હતું. એક ધર્મના સ્થાનને તોડીને બીજા ધર્મનું સ્થાન બનાવવાની તૈયારી વિશ્વ હિંદુ પરિષદ(વિ.હિ.પ.)એ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૮૯માં રામશિલાપૂજન સાથે શરૂ કરી હતી. વિશ્વહિંદુ પરિષદે શિલાપૂજનના ઉત્સવનું આયોજન આખા દેશનાં શહેરો અને ગામડાંઓમાં કર્યું હતું. દેશભરમાં વિવિધ જગ્યાએ રાખેલી ઈંટોને એક કેન્દ્રીય ભંડારમાં મોકલવાની હતી, જેથી જે દિવસે અયોધ્યામાં મંદિરનું નિર્માણ થાય, ત્યારે એનો ઉપયોગ થઈ શકે.

ઈંટ કે શિલાપૂજનના ઉત્સવનાં માધ્યમથી આશા હતી કે બહુમતી સમુદાયના લોકો દરેક જગ્યાએ મંદિરનું નિર્માણ કરવાના કાર્યક્રમ સાથે જોડાઈ જાય. પણ દેશમાં ભગવાન રામના એવા ભક્તો પણ હતા, જેઓ પોતાની ધાર્મિક આસ્થા કે રાજકીય વિચારસરણીને કારણે આ કાર્યક્રમથી અળગા રહ્યા હતા. તેમણે આ કાર્યક્રમને સમર્થન આપ્યું નહોતું. આ લોકો એવું સ્વીકારવા જ તૈયાર નહોતા કે, જે સ્થાને એક અન્ય ધર્મસ્થળ અગાઉથી અસ્તિત્વમાં છે, એને તોડીને મંદિર કેવી રીતે બનાવી શકાય!

આ શિલાપૂજન કાર્યક્રમોએ ઝડપથી દેશના નાગરિકોના વિચારોનું ધ્રુવીકરણ કરી દીધું. ઑક્ટોબર, ૧૯૮૯માં બિહારના ભાગલપુર શહેરમાં કોમી તોફાનો થયાં. શિલાપૂજન અને શિયા મુસ્લિમોના તહેવાર મુહર્રમ દરમિયાન હિંસક ઘટનાઓ ઘટી. બંનેનાં સરઘસોમાં સામેલ લોકો માર્ગો પર જ આમનેસામને આવી ગયા. શરૂઆત જીભાજોડીથી થઈ, પછી પથ્થરો અને તલવારોથી ….

ભાગલપુરનું કોમી તોફાન હિંદુ-મુસ્લિમ વચ્ચેનું સૌથી લોહિયાળ તોફાન છે. હકીકતમાં વર્ષ ૧૯૪૭માં વિભાજન સમયે થયેલી હિંસા પછી સૌથી ખરાબ. એક હજારથી વધુ લોકો માર્યા ગયા. તોફાનો થયાના થોડા મહિના પછી દિલ્હી યુનિવર્સિટીના શિક્ષણવિદોના એક જૂથે તથ્યોની ચકાસણી કરવા અને સાચી હકીકતની જાણકારી મેળવવા માટે જવાનો નિર્ણય લીધો. તેમણે મને સામેલ થવા માટે કહ્યું અને હું તૈયાર થઈ ગયો.

અત્યારે ભાગલપુરની મારી મુલાકાતને ૩૦ વર્ષ થઈ ગયાં છે. એ સમયે મેં જે જોયું હતું, એની નોંધ કરી નહોતી. છતાં કેટલીક યાદો તાજી થઈ રહી છે. ભાગલપુરની આસપાસ વણકરોનું એક ગામ હતું. ગામમાં લગભગ અડધાં ઘરો આગમાં હોમાઈ ગયાં હતાં. તમામ હાથસાળો સળગી ગઈ હતી. બિહારપોલીસ પર ભરોસો કરી શકાય એવું નહોતું, એટલે ગામના રક્ષણ માટે સૈન્યને મોકલવામાં આવ્યું હતું. ગામમાંથી મોટા ભાગના લોકો નાસી ગયા હતા અને કેટલાક લોકો વધેલો સામાન સમેટી રહી રહ્યા હતા.

એના એક વર્ષ પછી રથયાત્રા નીકળી અને બે વર્ષ પછી બાબરી મસ્જિદ તોડવામાં આવી. પરિણામે અયોધ્યાથી મુંબઈ સુધી હિંસા પ્રસરી હતી. બાબરીપતનનાં થોડાં અઠવાડિયાં પછી હું નવી દિલ્હીમાં કોમી સદ્‌ભાવ માટે આયોજિત એક શાંતિયાત્રામાં સામેલ થયો  હતો. મારી સાથે સમાજશાસ્ત્રી શિવ વિશ્વનાથન પણ ચાલી રહ્યા હતા. આ શાંતિયાત્રાની આગેવાની બે બૌદ્ધ ભિક્ષુઓએ લીધી હતી. તેઓ વિશેષ મંત્રો સાથે મંગળધ્વનિ કરી રહ્યા હતા. આ યાત્રામાં ન કોઈ પોસ્ટર હતું, ન કોઈ સૂત્રોચ્ચારો. જ્યારે અમે પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધમાં શહીદ થયેલા સૈનિકોનાં સ્મારક ઇન્ડિયા ગેટ પર પહોંચ્યા હતા, ત્યારે શિવ વિશ્વનાથને મને કહ્યું હતું કે, ‘આપણે અત્યારે સૌથી વધુ જરૂર અજ્ઞાત લોકોનું એક સ્મારક બનાવવાની છે.’

ઇન્ડિયા ગેટ પર શહીદ સૈનિકોનાં નામ જડેલાં છે. આવું જ સ્મારક યુરોપ અને ઉત્તર અમેરિકામાં પણ છે. છતાં જ્યારે પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધમાં શહીદ થયેલા અનેક લોકોનાં નામ અજ્ઞાત રહી ગયાં, ત્યારે એમને સન્માનિત કરવા માટે અજ્ઞાત સૈનિકોને સમર્પિત એક સ્મારકની સ્થાપના થઈ. આ સ્મારકનું ઉદ્‌ઘાટન વર્ષ ૧૯૨૧માં વૉશિંગ્ટન ડી.સી.ની નજીક અર્લિંગટનમાં થયું હતું. આ સ્મારક દ્વારા કોઈનું નામ લીધા વિના પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધમાં માર્યા ગયેલા તમામ લોકોને યાદ કરવાનો પ્રયાસ થયો છે.

શિવ વિશ્વનાથનના કહેવાનો અર્થ એ હતો કે ભારત સરકારે પણ અનામી લોકોનું એક સ્મારક બનાવવાની જરૂર છે. જેમ વિવશ સૈનિક પોતાના રાજકીય નેતાઓની લાલચ અને એમનાં ષડ્યંત્રને કારણે યુદ્ધમાં શહીદ થાય છે, તેમ સાંપ્રદાયિક ઘર્ષણોમાં પણ અનેક નિર્દોષ નાગરિકો માર્યા જાય છે.

વર્ષ ૧૯૮૯થી વર્ષ ૨૦૦૨માં ગુજરાતમાં કોમી તોફાનો સુધી હજારો ભારતીયો માર્યા ગયા છે. આ હજારો ભારતીયોનો અયોધ્યાવિવાદ સાથે સ્નાનસૂતકનો સંબંધ નહોતો. ભારત કે વિશ્વના ઇતિહાસમાં કોઈ પણ સંપત્તિ માટેનો વિવાદ મનુષ્યનાં જીવન અને રોજીરોટી માટે આટલો ત્રાસદાયક નહીં હોય. સર્વોચ્ચ અદાલતનો હજારથી વધારે પૃષ્ઠોનો ચુકાદો ઇતિહાસ અને પુરાતત્ત્વના ઊંડાણમાં લઈ જાય છે, પણ એમાં આ વિવાદને કારણે છેલ્લા ત્રણ દાયકામાં થયેલાં શ્રેણીબદ્ધ કોમી તોફાનોનો વિચાર કરતો નથી.

માનનીય ન્યાયમૂર્તિ ઘણી વાર ‘ન્યાય, વિવેક અને સમાનતા’ની જરૂરિયાતનો ઉલ્લેખ કરે છે, પણ શું આ ચુકાદો ન્યાયની જરૂરિયાત પૂરી કરે છે અને સમાનતા સ્થાપિત કરે છે? આ નિર્ણય હું ભણેણા અને સાથે ગણેલા (જો કૉમનસેન્સ હોય તો ગણેલા) વિદ્વાનો પર છોડું છું. ગણતંત્રનો અંતરાત્મા આપણને એ હજારો પુરુષો, સ્ત્રીઓ અને બાળકોને યાદ કરવા અને એમનું સન્માન કરવાની ફરજ પાડે છે, જેનો આ વિવાદ સાથે કોઈ સંબંધ નહોતો, છતાં તેઓ હિંસાનો ભોગ બન્યા હતા. આપણે એમના માટે શું કરી શકીએ? કદાચ શિવ વિશ્વનાથનના એ સૂચનને સાકાર કરવા આપણે સારું કામ કરી શકીએ.

અયોધ્યામાં ભગવાન રામના મંદિરનું નિર્માણ કરવા દો, મુસ્લિમોને અયોધ્યા કે એની બહાર શાનદાર મસ્જિદ બનાવવા દો. પણ આ ધાર્મિક ઇમારતોનાં નિર્માણ ઉપરાંત અત્યારે ન્યાય અને માનવતા ખાતર અજ્ઞાત લોકોને સમર્પિત સ્મારક બનાવવાની જરૂર છે. કાશ, સર્વોચ્ચ અદાલતે એના ચુકાદામાં ભલમાનસાઈ દાખવીને આવું સ્મારક બનાવવાનો આદેશ પણ આપ્યો હોત.

[અનુવાદ : કેયૂર કોટક]

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ડિસેમ્બર 2019; પૃ. 06-07

વર્ષ ૨૦૧૩માં કૉંગ્રેસ કેન્દ્રમાં સત્તામાં હતી અને લોકસભાની ચૂંટણી એક વર્ષથી વધારે દૂર હતી સમયે મેં રાહુલ ગાંધી પર એક લેખ લખ્યો હતો. એમાં મેં એમની એક દાયકાની રાજકીય કારકિર્દીની સમીક્ષા કરી હતી. મેં લખ્યું હતું કે “રાહુલ ગાંધીના ઇરાદા સારા છે, પણ એમની અંદર નિર્ણય લેવાની ક્ષમતાનો અભાવ છે. તેઓ સતત દુવિધામાં રહે છે. વળી, એમણે વહીવટી યોગ્યતા ધરાવે છે, એવી કોઈ કામગીરી કરી દેખાડી નથી કે એવો કોઈ સંકેત પણ આપ્યો નથી. એમણે મોટી અને મહત્ત્વપૂર્ણ જવાબદારીઓ ઉઠાવવાની ઇચ્છા પણ પ્રકટ કરી નથી. એમણે ગંભીર સામાજિક સમસ્યાઓની ફક્ત ઓળખ કરી છે, પરંતુ દેશની જનતાની નજરોમાં આ સમસ્યાઓનું સમાધાન કરવાની ક્ષમતા ધરાવતા હોવાની કે એ માટેની કટિબદ્ધતા ધરાવતા હોવાની છાપ ઊભી કરી શક્યા નથી. જ્યારે તેઓ દેશના સૌથી મોટા, સૌથી જૂના અને હજુ પણ સૌથી વધુ પ્રભાવશાળી રાજકીય પક્ષ કૉંગ્રેસના ઉપાધ્યક્ષ અને કૉંગ્રેસ તરફથી પ્રધાનમંત્રીપદના ઉમેદવાર સ્વરૂપે પોતાની ભૂમિકા અદા કરશે, તો જ દેશની જનતાનો ભરોસો જીતી શકશે.”

મારી કૉલમનો નિયમિત અભ્યાસ કરતાં અને કૉંગ્રેસ સાથે નિકટતા ધરાવતા એક સામાજિક કાર્યકર્તાએ મારો એ લેખ વાંચ્યો હતો. એમણે મને એક રસપ્રદ વાત જણાવી હતી. જ્યારે વર્ષ ૨૦૦૯માં રાહુલ ગાંધીએ ખેડૂતોની સ્થિતિ પર ચિંતા વ્યક્ત કરી હતી અને એ જ વર્ષે યુ.પી.એ.-૨ સરકારની રચના થઈ હતી, ત્યારે સામાજિક કાર્યકર્તાઓએ એમને ગ્રામીણ વિકાસમંત્રી બનવા વિનંતી કરી હતી. રાહુલ મંત્રી બનીને એમના વિચારોને વ્યવહારમાં ઉતારી શક્યા હોત અને એમને વહીવટી અનુભવ પણ મળ્યો હોત. જો કે એમણે સામાજિક કાર્યકર્તાઓની સલાહની ઉપેક્ષા કરી. આ માટે કોઈ કારણ જણાવવામાં આવ્યું નહોતું, પણ એમની માતા કૉંગ્રેસ-અધ્યક્ષ સોનિયા ગાંધીને વિશ્વાસ હતો કે એમનો પુત્ર કૉંગ્રેસનું નેતૃત્વ ધરાવતી સરકારમાં પ્રધાનમંત્રી સ્વરૂપે જ સામેલ થશે, એવું લાગતું હતું.

આ ધારણાને સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૩માં બળ મળ્યું હતું. એ સમયે તત્કાલીન પ્રધાનમંત્રી મનમોહન સિંહે એક ઇન્ટરવ્યૂમાં કહ્યું હતું કે રાહુલ ગાંધી વર્ષ ૨૦૧૪માં લોકસભાની ચૂંટણી પછી પ્રધાનમંત્રીપદ માટે આદર્શ વિકલ્પ હશે. જો કે વર્ષ ૨૦૧૪માં લોકસભાની ચૂંટણીમાં કૉંગ્રેસને એના ઇતિહાસના સૌથી ખરાબ પરાજયનો સામનો કરવો પડ્યો હતો. કૉંગ્રેસ સત્તામાંથી ફેંકાઈ ગઈ અને લગભગ ૧૬૦ બેઠકો ગુમાવી હતી. જોગાનુજોગે એ જ મહિને બ્રિટનમાં પણ ચૂંટણીઓ યોજાઈ હતી અને એમાં લેબર પાર્ટીને ફક્ત ૨૦ બેઠકોનું નુકસાન થયું હતું છતાં એના નેતા મિલિબેન્ડે તાત્કાલિક ધોરણે રાજીનામું આપી દીધું હતું. પણ કથિત રીતે બ્રિટનના વેસ્ટમિન્સ્ટર મૉડલ પર ચાલતી આપણી રાજનીતિ પોતાના મૂળ મૉડલથી ઘણી વિચલિત થઈ ગઈ હતી. અહીં સત્તાધારી પક્ષના ઉપાધ્યક્ષને જવાબદારી લેવાથી બચાવી લેવામાં આવ્યા હતા. એટલું જ નહીં બ્રિટનથી વિપરીત રાહુલ ગાંધીને પક્ષના પરાજય બદલ પુરસ્કૃત કરવામાં આવ્યા. એમની માતાએ પક્ષનાં અધ્યક્ષપદેથી રાજીનામું આપીને એમના માટેનો માર્ગ મોકળો કરી દીધો. અત્યારે એનાં પાંચ વર્ષ પછી રાહુલ ગાંધીએ લોકસભાની ચૂંટણીમાં સતત બીજા પરાજયમાં પક્ષનું નેતૃત્વ કર્યું છે.

હવે કૉંગ્રેસ શું કરી શકે છે? એ નવા અધ્યક્ષને શોધશે? એ પ્રથમ પરિવાર ગાંધી-નેહરુ સિવાયની અન્ય કોઈ વ્યક્તિનો વિચાર કરી શકે છે? વર્ષ ૨૦૧૪ની લોકસભાની ચૂંટણીમાં નરેન્દ્ર મોદીએ રાહુલ ગાંધીને ‘નામદાર’ કહીને મજાક ઉડાવી હતી અને પોતાને ‘કામદાર’ ગણાવ્યા હતા. વર્ષ ૨૦૧૯ની લોકસભાની ચૂંટણીમાં પણ મોદીએ મતદારોને સીધું પૂછ્યું હતું કે એમને મહેનતુ ‘કામદાર’, ‘ચોકીદાર’ જોઈએ કે રાહુલ સ્વરૂપે ‘નામદાર’ જોઈએ? બીજી તરફ, અંગ્રેજીના કેટલાંક પત્રકાર ભારતમાં વંશવાદ કોઈ સમસ્યા નથી એવું જણાવે છે. આ માટે તેઓ લોકસભાની ચૂંટણી સાથે આંધ્રપ્રદેશ અને ઓડિસામાં જગન મોહન રેડ્ડી અને નવીન પટનાયકના વિજયને પુરાવા સ્વરૂપે રજૂ કરે છે.

જ્યારે મેં ટ્‌વીટ કર્યું કે કૉંગ્રેસ વંશવાદી રાજનીતિને છોડી દે, ત્યારે ઉત્તરપ્રદેશના એક મિત્રલેખક અનિલ મહેશ્વરીએ મને મહાન અરબ વિદ્વાન ઇબ્ન ખલદુનનું એક લાંબું અવતરણ મોકલ્યું હતું. ૧૪મી સદીમાં ઇબ્ને તર્ક આપ્યો હતો કે સામાન્ય રીતે વંશવાદ ત્રીજી પેઢી પછી પોતાનો પ્રભાવ અને વિશ્વસનીયતા ગુમાવી દે છે. ઇબ્નના કહેવા અનુસાર, વંશ કે વૈભવનો સ્થાપક જ એની પાછળની મહેનત અને વૈભવની કિંમત સમજે છે. એટલે એ વંશને જાળવવા ગુણોને જાળવી રાખે છે. એ પછી એનો પુત્ર પિતાના સીધા સંપર્કમાં રહીને વૈભવને જાળવવાનું શીખે છે, પણ કમનસીબે એના પિતાએ સામ્રાજ્ય કેવી રીતે ઊભું કર્યું, એનું જ્ઞાન મેળવી શકતો નથી. એટલે પોતાના પિતાની સરખામણીમાં એ જ્ઞાનની દૃષ્ટિએ નબળો હોય છે. હવે બને છે એવું કે બીજી પેઢી પ્રથમ પેઢીના વૈભવને જાળવી શકે છે, પણ કમનસીબે એ પોતાની આગામી એટલે કે ત્રીજી પેઢીને પ્રથમ પેઢીના ગુણો આપી શકતો નથી, પ્રથમ પેઢી પાસે રહેલું જ્ઞાન આપી શકતો નથી. એટલે ત્રીજી પેઢી નકલ અને ખાસ કરીને પરંપરાઓ પર વિશ્વાસ મૂકીને સંતુષ્ટ થઈ જાય છે. ત્યાર બાદ ચોથી પેઢી તો દરેક બાબતે પોતાના પૂર્વજોથી નબળી રહે છે. આ પેઢીના સભ્યો પાસ એ ગુણો હોતા નથી, જેના કારણે આ સામ્રાજ્યનું નિર્માણ થયું હતું. ચોથી પેઢીના સભ્યોને માનપાન મળે છે, પણ આ માનપાન એને કેવી રીતે મળી રહ્યું છે અને એની પાછળનાં કારણો શું હતાં એ સમજી શકતા નથી. ઇબ્ન ખલદુન આ પ્રકારની સ્થિતિસંજોગોમાં નેતૃત્વને અન્ય કોઈ સંતોષજનક ગુણો ધરાવતા નેતાને સુપરત કરવાની સલાહ આપે છે. ઇબ્ન લખે છે કે જે પણ વંશ ચોથી-પાંચમી પેઢી સુધી પહોંચી ગયો, એણે પોતાના પતનનો પાયો પોતે જ નાખ્યો છે. બીજી અને ત્રીજી પેઢી પાસેથી ચોથી પેઢીના હાથમાં આવીને વૈભવ કે વંશ માનપાન ગુમાવી દે છે અને ‘નામદાર’ તરીકે ઓળખાવાની હકદાર બની જાય છે.

ઇબ્ન એ સમજવામાં આપણી મદદ કરે છે કે જગન અને નવીનને શા માટે સફળતા મળી, અને રાહુલને શા માટે નિષ્ફળતા. જગન અને નવીન બીજી પેઢીના છે. એમણે પોતાની નજર સામે એમનાં પિતાનાં કાર્યો જોયાં છે. આ દૃષ્ટિએ જોઈએ તો ઇન્દિરા ગાંધીને જવાહરલાલ નેહરુનું સાંનિધ્ય મળ્યું હતું અને સ્વતંત્રતાસંગ્રામના આદર્શો સાથે એમનો ઉછેર થયો હતો. ઇન્દિરા ગાંધી અત્યંત વિશ્વસનીય અને પ્રભાવશાળી નેતા હતાં. એમના જેવા નેતૃત્વના ગુણો મેળવવાનું રાજીવ ગાંધી અને રાહુલ ગાંધી ક્યારે ય વિચારી પણ ન શકે. કૉંગ્રેસમાં દરેકે ઇબ્ન ખલદુનના વિચારો સમજવાની અને એને પચાવવાની જરૂર છે. રાહુલ ગાંધી યોગ્યતા ધરાવતા હશે, પણ ઇતિહાસ અને સમાજશાસ્ત્ર એમની વિરુદ્ધ કામ કરી રહ્યા છે. જ્યારે મધ્યયુગ અને સામંતવાદી અરબમાં ચોથી અને પાંચમી પેઢીના વંશવાદને સ્વીકારવામાં આવ્યો નહોતો, ત્યારે આધુનિક અને લોકતાંત્રિક ભારતમાં આવી આશા રાખી શકાય?

[Live हिन्दुस्तानમાંથી; અનુવાદ : કેયૂર કોટક]

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જૂન 2019; પૃ. 10-11