ભાગ્યે જ કોઈ વ્યક્તિ હશે જેણે એના આંગણામાં તુલસી ક્યારો જોયો ન હોય. ભગવાન વિષ્ણુની ભક્તિમાં સતી થઈ ગયેલી વૃંદા તુલસી બનીને જન્મી હતી.

એટલે, બને છે એવું કે ઠાકુર રાજનાથ સિંહ ચૌહાણ (વિજય આનંદ) માતાએ પસંદ કરેલી ઉચ્ચ ખાનદાનની છોકરી સાથે લગ્ન કરી લે તે માટે તુલસી (આશા પારેખ) પોતાનો પ્રેમ જતો કરે છે અને ઠાકુર સામે દલીલ પેશ કરતાં કહે છે : ‘હું જેને સપનાનું ઘર કહી શકું એવા આ ઘરમાં તુલસી માટે ક્યાં જગ્યા છે? હું તો જન્મોજનમથી ઘર બહાર રહી છું. હું તો આજના યુગની વૃંદા છું જેને ભગવાન કૃષ્ણ ઘરમાં લાવી શક્યા ન હતા. મારું વૈવાહિક સુખ તો તુલસીના છોડની જેમ ઘર બહાર રહેવામાં જ છે.’

બસ, આટલા સંવાદ પરથી રાજ ખોસલાએ એ ફિલ્મનું નામ ‘મૈં તુલસી તેરે આંગન કી’ (1978) રાખેલું અને આનંદ બક્ષીએ એમાં બીજી પંક્તિ ‘કોઈ નહીં મૈં તેરે સાજન કી’ જોડીને અફલાતૂન ગીત બનાવેલું.

ભાગ્યે જ કોઈ વ્યક્તિ હશે જેણે એના આંગણામાં તુલસી ક્યારો જોયો ન હોય. ભગવાન વિષ્ણુની ભક્તિમાં સતી થઈ ગયેલી વૃંદા તુલસી બનીને જન્મી હતી અને દરેક હિન્દુસ્તાનીના ઘરની બહાર એ ભગવાન સાથે વિવાહની રાહમાં ખીલેલી રહેલી હતી એવી કપોળ કલ્પનાને બાજુએ રાખીએ તો ય આપણા જીવનમાં તુલસીનાં મહત્ત્વને ઓછું આંકી શકાય તેમ નથી.

તુલસીનાં ઔષધીય ગુણોની દાદા-દાદી, નાના-નાની, મા-ભાભીને ખબર હતી અને કદાચ એ કારણસર જ 1થી 3 ફૂટ ઊંચા અને 2 થી 3 વર્ષની આયુ ધરાવતા આ છોડને ઈશ્વરની કક્ષાએ મૂકવામાં આવ્યો હતો. વૈજ્ઞાનિક અને ઔદ્યોગિક અનુસંધાન પરિષદના નિષ્ણાતોએ હવે તુલસીનો પૂરો જીનોમી કોડ બ્રેક કરીને એની અંદર રહેલી ઈશ્વરીય તાકાતને જગત સમક્ષ મૂકવાની કામયાબી હાંસલ કરી છે.

જીનોમી કોડ એટલે વંશસૂત્ર જેમાં પ્રત્યેક વંશાણુ(જીન)માં આપણા (ગઈકાલના અને આવનારા) જીવનની તમામ માહિતી બંધ પડેલી છે. આપણે જેવા દેખાઈએ છીએ, જેવો વ્યવહાર કરીએ છીએ, જેવી શારીરિક યા માનસિક મુશ્કેલીઓ અથવા તો સરળતાનો અનુભવ કરીએ છીએ એનું આખું રિમોટ કંટ્રોલ આ જીનમાં હોય છે. માનવ શરીરમાં (અથવા તો, સમસ્ત જીવ શરીરમાં) આવી હજારો લાખો જીવિત કોશિકા હોય છે. કોશિકાઓના આવા વિશાળ સમૂહને જીનોમી કહે છે.

માનવ જીનોમી કોડને વાંચવાનું કામ 1990માં શરૂ થયું હતું અને માનવ શરીરમાં કાર્યરત એક લાખ વંશાણુની અંદર પડેલા ત્રણ અરબ જીનેટિક અક્ષરોમાંથી બે અરબ અક્ષરોની પહેચાન થઈ ચૂકી છે. જીન વૈજ્ઞાનિકોનું માનવું છે બે એક વખત માનવ જાતિની સમસ્ત જીનની રચનાની ખબર પડી જાય તો માણસની જીન કુંડળીના આધારે એના જીવનની તમામ જૈવિક ઘટનાઓની ભવિષ્યવાણી કરવાનું અને એને અનુરૂપ તૈયારીઓ કરવાનું મુમકીન થઈ જશે. માનવ જીનોમીનું કામ તો દુનિયાના અનેક દેશોમાં ચાલી રહ્યું છે પરંતુ ભારતીય વૈજ્ઞાનિકોએ તુલસીના 386 મિલિયન જીનેટિક અક્ષરો વાંચીને તુલસીની પૂરી કુંડળી ખોલી નાખી છે. લખનૌ સ્થિત વૈજ્ઞાનિક અને ઔદ્યોગિક અનુસંધાન પરિષદમાં છેલ્લાં પાંચ વર્ષથી આ કામ ચાલતું હતું. તુલસી તમામ જડીબુટ્ટીની મા ગણાય છે અને હજારો વર્ષોથી શરદી-તાવથી લઈ અસ્થમા, મલેરિયા, ડિસેંટ્રી, ડાયેરિયા, હાડકાંનાં દર્દ, ચામડીના રોગ અને જીવ-જંતુના દંશ જેવી મુસીબતોમાં એનો ઉપયોગ થતો રહ્યો છે.

તુલસીની જીન કુંડળી ખૂલી ગયા પછી હવે એ જાણવું આસાન થઈ જશે કે એનું કયું જીન્સ કયા રોગ સામે ઉપચારક છે અને તુલસી બીજા કયા રોગની સાફસફાઈ માટે કામ આવી શકે છે. જીન્સની પહેચાન થવાથી હવે તાકાતવર તુલસીના છોડ પેદા કરવાનું પણ શક્ય બનશે. વનસ્પતિ શાસ્ત્રમાં તુલસીનું નામ ઓસીમમ સૈક્ટમ છે. તુલસી શબ્દ તુલ ધાતુ પરથી આવે છે, જેના મૂળમાં વજન લેવું, માપવું, ઉપર ઉઠાવવું, વિચાર મંથન કરવું જેવા અર્થ છે. તુલ પરથી જ તુલા, તોલક, શબ્દ આવે છે. એ અર્થમાં તુલસી એટલે એવી વનસ્પતિ જેની તુલના ના થઈ શકે. હિન્દુ શાસ્ત્રોમાં તુલસીનાં આઠ નામ છે : વૃંદા (બધી વનસ્પતિની આધિ દેવી), વૃંદાવની (જેનો જન્મ વ્રજમાં થયો હતો), વિશ્વપૂજીતા (સમસ્ત જગતમાં પૂજનીય), વિશ્વપાવની (ત્રણે લોકને પવિત્ર કરનારી), પુષ્પસરા (દરેક પુષ્પનો સાર), નંદિની (ઋષિમુનિઓને આનંદ પ્રદાન કરનારી), કૃષ્ણ જીવની (શ્રીકૃષ્ણની પ્રાણ જીવની), અને તુલસી (અતુલ્ય).

ઓસીમમ સૈક્ટમને મુખ્ય તુલસી મનાય છે અને એની બે પ્રજાતિ છે : શ્રી રામ તુલસી (જે લીલી હોય છે) અને શ્રીકૃષ્ણ તુલસી (જે શ્યામ રંગી હોય છે.) સંસ્કૃત પંડિત શ્રી ભાવ મિશ્ર કહે છે, ‘શ્યામા શુકલા કૃષ્ણા ચે તુલસી ગુણૈસ્તુલ્યા પ્રકીર્તિત’ અર્થાત્ કૃષ્ણા તુલસી અને શ્રી તુલસી ગુણોમાં સરખી જ છે. તુલસીના ઔષધિય ગુણોને લઈને જ ભારતીય સંસ્કૃિત અને ધર્મમાં એનું મહત્ત્વ રહ્યું છે. ભાગવત પુરાણ પ્રમાણે તુલસીનું મૂળ નામ વૃંદા હતું જે જલંધર નામના રાક્ષસની પત્ની હતી. આ જલંધર દેવતાઓને ખૂબ પરેશાન કરતો હતો અને કેમેય કરીને પરાજિત થતો ન હતો. ભગવાન વિષ્ણુએ એનો નાશ કરવા જલંધરનું રૂપ ધરીને વૃંદાના ઘરમાં પ્રવેશ કર્યો. વૃંદા પતિને આવેલો જોઈને એની પૂજામાંથી ઊઠી ગઈ અને દેવતાઓ સાથે યુદ્ધ મગ્ન જલંધર કમજોર પડી ગયો અને હણાઈ ગયો.

દેવતાઓએ જ્યારે જલંધરનું માથું વૃંદાનાં ચરણોમાં ફેંક્યું ત્યારે એને ખબર પડી કે ભગવાન વિષ્ણુએ બનાવટ કરીને એની સાથે સંગ માણ્યો હતો. વૃંદાએ ક્રોધમાં આવીને શ્રાપ આપ્યો અને વિષ્ણુ પથ્થર બની ગયા. દેવોમાં હાહાકાર મચી ગયો. લક્ષ્મીએ રોકકળ કરીને ભગવાનને પાછા જીવતા કરવા આજીજી કરી એટલે વૃંદાએ શ્રાપ પાછો ખેંચી લીધો અને જલંધરનું માથું ખોળામાં લઈ સતી થઈ ગઈ. વૃંદાની એ અસ્થીઓમાંથી જે છોડ નીકળ્યો તેને વિષ્ણુએ તુલસી નામ આપ્યું અને કહ્યું કે મારું એક રૂપ શાલિગ્રામ નામના પથ્થરના રૂપમાં રહેશે અને બંનેની સાથે જ પૂજા થશે. દેવઊઠી એકાદશીનો મહિમા આ તુલસી વિવાહમાં છે. આધુનિક ભારતના ફ્લેટ કલ્ચરમાં આ તુલસી ક્યારા ખોવાઈ ગયા છે જે દરેક ઘરની સામે રહેતા હતા અને મા અથવા દાદી રોજ સવારે સૂરજનાં પ્રથમ કિરણોના પ્રકાશમાં એમાં જળ સિંચન કરતી હતી. આજે જૂની હિન્દી ફિલ્મોમાં એવાં ગીતો સાંભળીને એ યાદો તાજી થઈ જાય છે. ગામડામાં તો હજુ ય તુલસી ક્યારા સચવાયા છે. એ સિવાય ફિલ્મોમાં કે ટેલિવિઝન ધારાવાહિકોમાં એ જોવા મળી જાય છે.

1966માં ‘નિરમાળ’ સંગ્રહમાં તુલસી ક્યારો નામની કવિતામાં નિનુ મઝુમદારે લખેલું :

તુલસી ક્યારો રે બનાવ્યો મારે આંગણે,
બહાનાં કાઢી જોતી વાટ આવી બારણે,
પાણી સીંચતી વ્હાલમને સાંભારણે.

ઝવેરચંદ મેઘાણીની એક નવલિકાનું નામ તુલસી ક્યારો હતું. દિનકર જોશીએ પરિવારમાં દીકરીઓનાં મહત્ત્વ પર એક પુસ્તક લખેલું તેનું શીર્ષક તેમણે ‘દીકરી એટલે તુલસી ક્યારો’ એવું રાખેલું. દ્વારકામાં સૂર્ય-રન્નાદેના મંદિર સંકુલમાં તુલસી ક્યારાનું એક આગવું સ્થાપત્ય છે અને પ્રાચીનકાળના કોઈ ભગ્ન મંદિરની ગવાહી પૂરી પાડે છે. દ્વારકાની વૈષ્ણવ સ્ત્રીઓ આજે ય સ્નાન બાદ તુલસી ક્યારે દીવો અને કુમકુમ કરીને જળ સિંચન કરે છે. ચતુર્માસ દરમિયાન શ્રીજીને તુલસીની માળા પહેરાવવાની પ્રથા અહીંથી જ શરૂ થઈ હતી. નરસિંહ મહેતાના કાકા પર્વત મહેતા ચોમાસામાં માંગરોળથી પગપાળા આવતા હતા અને શ્રીજીને તુલસીનો છોડ અર્પણ કરતા હતા.

‘ભાભી કી ચૂડિયાં’ ફિલ્મના મશહૂર ગીત ‘જ્યોતિ કલશ છલકે’માં કોઈ કસર ન રહી જાય તે માટે મુસ્લિમ મીના કુમારી વહેલી ઊઠીને હિન્દુ સ્ત્રીઓના તુલસી ક્યારાની પૂજાનો અભ્યાસ કરતી હતી. હિન્દીના પ્રસિદ્ધ કવિ પંડિત નરેન્દ્ર શર્મા લીખિત આ ગીતમાં તુલસીનાં ઔષધીય, ધાર્મિક અને સાંસ્કૃિતક મહત્ત્વને ઉજાગર કરવામાં આવ્યું હતું : ઘર આંગન વન, ઉપવન ઉપવન, કરતી જ્યોતિ અમૃત કે સિંચન, મંગલ ઘટ ઢલકે, જ્યોતિ કલશ છલકે …

સમાચાર છે કે મુંબઈની એક મોટી ફિલ્મ કંપનીએ ‘મેગી’ નામ રજિસ્ટર કરાવી લીધું છે જેથી ભવિષ્યમાં નૂડલ્સના આ નામ પર ફિલ્મ બનાવવી હોય તો વાંધા-અરજી ના આવે. આપણે તુલસી છોડીને મેગી સુધી પહોંચી ગયા એ બતાવે છે કે આપણી કેવી અને કેટલી પ્રગતિ થઈ છે.

મૈં મેગી તેરી આંગન કી,
કોઇ નહીં મૈં તેરે સાજન કી.

e.mail : rj.goswami007@gmail.com

સૌજન્ય : ‘સન્નડે ભાસ્કર’ પૂર્તિ, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 14 જૂન 2015 

http://www.divyabhaskar.co.in/news/MAG-breaking-news-by-raj-goswami-in-sunday-bhaskar-5021688-NOR.html

‘કોઈ પુરુષ સુંદર યુવતીને કિસ કરતી વખતે કુશળ રીતે ગાડી ચલાવી શકે તો એનો મતલબ એને કિસ કરતા આવડતું નથી.’ આઇન્સ્ટાઈને આવું કહ્યું હતું એવું મનાય છે. આઇન્સ્ટાઈનનો ડહાપણનો આઈક્યૂ બહુ ઊંચો હતો એટલે દરેક બાબતોમાં એ ડહાપણ ડહોળતા હતા એવું હવે સર્વસ્વીકૃત છે. દાખલા તરીકે એમની જગપ્રસિદ્ધ સાપેક્ષવાદની થિયરીને સાદી ભાષામાં સમજાવતાં એમણે કહેલું કે, ‘સુંદર છોકરી સાથે બગીચામાં એક કલાક બેસીએ તો ય એક જ મિનિટ થઈ છે તેવું લાગે પણ સળગતા ગેસને મિનિટ માટે અડીએ તો એક કલાક જેવું લાગે અેનું નામ સમયનો સાપેક્ષવાદ.’

અવતરણોની ચોપડીમાંથી મહાન માણસના અવતરણને ઠઠાડવાથી આપણો લેખ પણ મહાન થઈ જાય એવા આશયથી અહીં આઇન્સ્ટાઈનનું ‘નેઇમ ડ્રોપિંગ’ કર્યું છે એવું જો તમને લાગતું હોય તો તમે ય આઇન્સ્ટાઈનના ગાડી ચલાવવાવાળાની જેમ કિસ પર ફોકસ કરવાના બદલે આઇન્સ્ટાઈન પર (ખોટી) નજર બગાડી રહ્યા છો. કિસમાં ગાડી આડા પાટે ચઢી જાય એ નવું નથી. એકબીજા પ્રત્યે સ્નેહ વ્યક્ત કરવા માટે માણસો બોડી લેંગ્વેજનો ઉપયોગ કરે છે તેમાં કિસ સૌથી ઓછી સમજાય તેવી દેહબોલી છે.

એક મિત્રે ઇમેલ મોકલ્યો છે. એમાં સમાચાર છે કે વાઇકિંગ સંસ્કૃિત વખતની રુન્સ બોલીમાં સાંકેતિક રીતે લખાયેલા 900 વર્ષ જૂના એક શબ્દને શોધકર્તાઓએ ‘કિસ મી’ તરીકે ઓળખી કાઢ્યો છે. રુન્સ પૌરાણિક જર્મન પ્રથમાક્ષરોમાંથી બનેલી બોલી હતી જે પ્રથમ સદીની આસપાસ સ્કેન્ડેનેિવયન વાઇકિંગ સંસ્કૃિતમાં લોકપ્રિય હતી. એ એક સાંકેતિક બોલી હતી અને જગતમાં એનાં નવ દૃષ્ટાંત જ ઉપલબ્ધ છે જેમાંથી આ ‘કિસ મી’ એક છે.

ઓસ્લો યુનિવર્સિટીના રુનિયોલોજિસ્ટ (રુન્સ ભાષાશાસ્ત્રી) કે. જોન્સ નોર્ડબાય કહે છે કે વાઇકિંગ સંસ્કૃિતનાં પ્રેમી યુગલો લાકડામાં આવા રોમેન્ટિક સંદેશા કોતરેલા છે. આ ‘કિસ મી’ સંદેશાવાળું દૃષ્ટાંત 900 વર્ષ જૂનું છે અને એને સમજવાના અત્યાર સુધીના તમામ પ્રયાસો નિષ્ફળ રહ્યા છે. અન્ય શોધકર્તાઓ કહે છે કે લાકડા પરની એ કોતરણીમાં ‘કિસ મી’ એવો સંદેશો હોવાનો નોર્ડબાયનો નિષ્કર્ષ કદાચ સાચો છે.

કિસનો સૌથી પ્રાચીન સંદર્ભ મહાભારતમાં હોવાની માન્યતા છે પરંતુ એમ. કે. અગ્રવાલ એમના અભ્યાસગ્રંથ ‘ધ વૈદિક કોર ઓફ હ્યુમન હિસ્ટ્રી’માં લખે છે કે કિસનો સૌ પ્રથમ પ્રાચીન સંદર્ભ સંસ્કૃત સાહિત્યમાં છે, એ પછી મહાભારત અને કામસૂત્રમાં એનો ઉલ્લેખ છે. કિસિંગને ગ્રીક લોકો ભારતની બહાર લઈ ગયા અને શંૃગારિક કિસને ઇટાલિયન લોકોએ પ્રચલિત બનાવી. કામસૂત્રમાં 16 કિસમની કિસનાં વર્ણન છે. વૈદિક શાસ્ત્રોમાં ‘કિસ’ અથવા ચુંબન શબ્દ નથી. એના સ્થાને ‘સ્પર્શ’ અને ‘ગંધ’ શબ્દો વપરાયા છે.

આપણે કિસ કેમ કરીએ છીએ? આ સવાલનો ઉત્તર નથી કારણ કે વિજ્ઞાને લગભગ તમામ વૃત્તિઓની છાનબીન કરી છે સિવાય કિસ. કિસિંગમાં એટલી વિભિન્નતા છે કે વિજ્ઞાન એનો સિદ્ધાંત કે નિયમ રચી શક્યું નથી. સંબંધે સંબંધે કિસ જુદી હોય છે. પતિ-પત્નીની કિસ, મા-દીકરાની કિસથી અલગ હોય છે. બે મિત્રોની કિસ બે ભાઈઅોની કિસ કરતાં જુદી હોય છે. ગાલ પરની કિસ હાથ પરની કિસ કરતાં ભિન્ન છે. ગુરુ એના શિષ્યના કપાળ પર કિસ કરે છે. શિષ્ય ગુરુના પગને કિસ કરે છે. ફ્રેન્ચ સંસ્કૃિતમાં 20 પ્રકારની કિસ છે. જર્મનો 30 પ્રકારે ચુંબન કરી શકે છે. જગતમાં 90 પ્રતિશત લોકો કિસ કરે છે. પરંતુ 10 પ્રતિશત સંસ્કૃિત એવી ય છે જ્યાં કિસ કરવી વર્જિત છે.

અભ્યાસકર્તાઓને કિસ અજીબ લાગે છે. એ શ્વાસોશ્વાસની જેમ એટલી સહજ ક્રિયા છે કે વિજ્ઞાન એનો ડેટા એકઠા કરવાનું ભૂલી ગયું છે અથવા એમાં એટલી વિભિન્નતા છે કે વિજ્ઞાનને એમાં કોઈ ચોક્કસ નિયમ શોધવામાં તકલીફ પડે છે. 17મી સદીના જર્મન અભ્યાસુ માર્ટિન વોન કેમ્પેએ 1000 પાનાનો કિસિંગ એનસાયક્લોપીડિયા લખ્યો છે. જેમાં એણે કિસિંગના 20 પ્રકારને અધિકૃત ઠેરવ્યા છે.

‘ધ એક્સપ્રેશન ઓફ ધ ઇમોશન ઇન મેન એન્ડ એનિમલ’ કિતાબમાં ચાર્લ્સ ડાર્વિન લખે છે, જગતના ઘણા ભાગોમાં નાકથી નાકનો સ્પર્શ કરીને કિસ કરવામાં આવે છે. ઉત્તર ધ્રુવના આર્કટિક પ્રદેશમાં ખોજકર્તાએ ઓસ્કીમોમાં આ વૃત્તિ જોયેલી એટલે એને ‘ઓસ્કીમો કિસ’ કહેવાય છે.

જેની લોકપ્રિયતા અપાર અને અમાપ છે તે હોઠ સે હોઠ મીલે કિસને ‘ફ્રેન્ચ કિસ’ કહેવાય છે. 20મી સદીની શરૂઆતમાં જગતમાં ફ્રેન્ચ લોકો એમની સેક્સ અભિવ્યક્તિમાં સાહસી અને ખુલ્લા હતા. એમાંથી તસતસતા ચુંબનને ‘ફ્રેન્ચ કિસ’ નામ મળેલું. ફ્રેન્ચ લોકોની એક કિસનું નામ ‘હોટ એર’ (ગર્મ હવા) છે. જેમાં સ્ત્રીના કાન નીચેના ઇરોજીનસ (કામોત્તેજક) ભાગ પર ચુંબન કરતી વખતે એના કાનમાં હલકો હલકો શ્વાસ છોડવાનો!

‘એવરીથિંગ યુ એવર વોન્ટેડ ટુ નો અબાઉટ’ નામની કિતાબમાં અમેરિકન કિસ એક્સપર્ટ એન્ડ્રી દમીરજિયન લખે છે કે માણસ જ્યારે ગુફામાં રહેતો હતો ત્યારે બચ્ચાં જણતાં પહેલાં તેના/તેની પાર્ટનર તંદુરસ્ત છે કે નહીં તે ચકાસવા ચુંબન મારફતે સલાઇવા (થૂંક, લાળ) ટેસ્ટ કરતો હતો તેમાંથી ચુંબનનો આવિર્ભાવ થયો છે. એન્ડ્રીના કહેવા પ્રમાણે મોઢામાં 289 પ્રકારના બેક્ટેિરયાની વસ્તી છે અને એ કારણથી જ હિમાલયની કેટલીક જાતિઓ લિપલોક કિસ કરતી નથી. આફ્રિકા અને સુદાનના લોકોમાં માન્યતા છે કે મોં એ આત્માનું પ્રવેશદ્વાર છે અને હોઠથી હોઠ મિલાવીએ તો વચમાંથી યમરાજ અંદર ઘૂસી જાય!

અમેરિકાની ટેક્સાસ યુનિવર્સિટીમાં રિસર્ચ સાયન્ટિસ્ટ શેરીલ કિર્શેનબોમની કિતાબ ‘ધ સાયન્સ ઓફ કિસિંગ: વોટ અવર લિપ્સ આર ટેલિંગ અસ’માં એ લખે છે, ‘કિસમાં સ્વાદ, ગંધ, સ્પર્શ અને ‘ખામોશ’ કેમિકલ’ ફેરોમોન દ્વારા બે વ્યક્તિ એકબીજાની અંદર ઝાંખીને એકબીજા પ્રત્યેનો સંકલ્પ અને જીનેટિક યોગ્યતાનો તાગ મેળવે છે.’

સી.એન.એન. પર એક ઇન્ટરવ્યૂમાં શેરીલ કહે છે કે શરીરનાં તમામ ખુલ્લાં અંગો પૈકી હોઠ એ સૌથી વધુ કામોત્તેજક ભાગ છે. એમાં ઠસોઠસ સંવેદનશીલ સ્નાયુઓ ભરેલા છે જે જરાક અમથા સ્પર્શથી મગજને ઢગલાબદ્ધ સિગ્નલ અને માહિતી મોકલીને ‘આગે બઢો હમ તુમ્હારે સાથ હૈ’ અથવા ‘ખબરદાર, રુક જાવ’ એ બેમાંથી એકની પસંદગી કરવામાં મગજને મદદ કરે છે.

જેને ક્રેનિયલ (કપાલીય) સ્નાયુ કહે છે તેવી 12 નર્વ્સમાંથી પાંચ નર્વ્સ કિસિંગ વખતે એક્ટિવ થઈને મગજ, હોઠ, જીભ અને ત્વચા વચ્ચે ઇલેક્ટ્રિક ઇમ્પલ્સની આપ-લે કરે છે અને એ પ્રક્રિયામાં ડોપેમાઈન નામનું કેમિકલ પેદા કરે છે. તમે દારૂ પીવો કે, કોકેઈન સ્મોક કરો કે ચોકલેટ ખાવ ત્યારે જે ‘મઝા’ પડે છે તે આ ડોપેમાઈનના કારણે. જેને આપણે લત કહીએ છીએ (પછી એ કોઈપણ પ્રકારની ‘મઝા’ની હોય) તે આ ડોપેમાઈનના કારણે.

‘રેસ ટુ’ નામની ફિલ્મમાં મયૂર પુરીના શબ્દો પર બેની દયાલ અને શલમલ ખોલગડે ગાય છે, ‘બેઈમાન દિલ બડા બેઈમાન, તેરે લિયે શૈતાન, મેરી ના એક માના, દિલ જીતે યા મૈં જીતું, દેખુંગી દેખેગા તું, લો દિલ સે શરત લગ ગઈ, મુજે તો તેરી લત લગ ગઈ, જમાના કહે લત ગલત લગ ગઈ.’ રોમેન્ટિક પ્રેમ વ્યસની હોય છે એવું શાયરો અને સાયન્ટિસ્ટ બંને કહે છે. ન્યુયોર્ક સ્ટેટ યુનિવર્સિટીના એક સર્વેક્ષણ મુજબ 59 પ્રતિશત પુરુષો અને 66 પ્રતિશત સ્ત્રીઓએ એટલા માટે નવો-સવો સંબંધ તોડી નાખ્યો હતો કારણ કે સામેવાળો/સામેવાળી કિસ કરવામાં બેવકૂફ હતી.

કિસ માણસની સૌથી પ્રાઇવેટ અને પર્સનલ વૃત્તિ છે. એમાં એ પૂરી ઇમાનદારીથી બહાર આવે છે. કિસ અભદ્ર કે શરમજનક છે તેટલા માટે નહીં પરંતુ એમાં માણસની ઇમાનદારી એટલી તીવ્ર રીતે બહાર આવે છે કે અજાણી વ્યક્તિ એને સહી શકતી નથી એટલે એનું જાહેરમાં પ્રદર્શન થતું નથી.

સેક્સની જેમ કિસ દ્વારા માણસ પોતાની મંશા, સ્ટેટમેન્ટ જાહેર કરે છે. હોલિવૂડ સ્ટાર રિચાર્ડ ગેરે શિલ્પા શેટ્ટીને ગાલ પર અને ઇરાનિયન પ્રમુખ મહોમ્મદ અહેમદીનેજાદે એક વૃદ્ધ મહિલાને હાથ પર ચુંબન કર્યું ત્યારે એટલી ટીકા થયેલી કે બંનેએ માફી માગવી પડેલી. એ કિસ નહીં પણ એમનું સાહસિક સ્ટેટમેન્ટ હતું. અંડરવલ્ડમાં કિસ ઓફ ધ ડેથ છે. ડોન જો કોઈને જાહેરમાં કિસ કરે તો એનો મતલબ કે થોડા દિવસમાં એનું ખૂન થઇ જાય.

રોમન અફસરો ઓળખી શકે તે માટે જુડસે જીસસને કિસ કરેલી તેના પરથી આ કિસ ઓફ ધ ડેથ મુહાવરો આવે છે. ટેક્સાસ યુનિવર્સિટીનો નૃવંશશાસ્ત્રી વૌઘન બ્રાયન્ટ કહે છે, ‘કિસ એ ખાલી કિસ જ નથી. એ એના આગવા વ્યાકરણવાળી એક ભાષા છે. બે વ્યક્તિ જ્યારે કિસ કરે છે ત્યારે તે કોણ છે, ક્યાંના છે, બંને વચ્ચે શું સંબંધ છે અને શું કરવા માગે છે તે બધું જ બહાર આવે છે.’

અંગ્રેજીમાં એક મુહાવરો છે : કિસ એન્ડ ટેલ. મતલબ કે નિજી, અંતરંગ સંબંધ બાંધવો અને પછી એને જાહેર કરવો. કિસ પ્રામાણિકતાનું પ્રતીક છે. આપણે કિસ કરીએ છીએ કારણ કે આપણે પ્રેમ કરીએ છીએ, આપણે કોઈની ઇજ્જત કરીએ છીએ, આપણે કોઈને આવકાર આપીએ છીએ અથવા આપણે કોઈને અલવિદા કરીએ છીએ. આપણા પરિવારમાં કોઈનું મૃત્યુ થાય તો એને કપાળ પર ચુંબન કરવાની પ્રથા છે.

કિસ આવકાર અને અલવિદાની કહાની છે.

કિસ યુ, મીસ યુ !

https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=1406584663002922&id=1379939932334062&substory_index=0

કૈફી મજદૂર અને કમજોર વર્ગના શાયર હતા. 12 વર્ષની ઉંમરે એમણે લખેલ ગઝલ ‘ઈતના તો જિંદગી મેં કિસી કી ખલલ પડે હસાને સે હો સુકન ન રોને સે કલ પડે,’ બેગમ અખ્તરે ગાઈને અમર બનાવી દીધી હતી.

જન્નત એક ઔર હૈ જો મર્દ કે પહેલું મેં નહીં,
ઉસકી આઝાદ રવિશ પર હી ચલના હૈ તુજે,
ઊઠ મેરી જાન, મેરે સાથ હી ચલના હૈ તુજે.

આઇ એમ શ્યોર, કૈફી આઝમીએ 40ના દાયકામાં લખેલા આ શબ્દો અમદાવાદીઓએ ગઈ કાલે સાંભળ્યા હશે ત્યારે એટલી જ તાળીઓ પડી હશે જેટલી તાળીઓ છેલ્લાં 70 વર્ષમાં દેશના મુશાયરા અને મહેફિલોમાં પડી હતી. આ શેર જેમાં છે તે નજમ ‘ઔરત’ કૈફીએ સ્ત્રીઓની સમાનતા માટે 1940માં (રિપીટ) લખી હતી. કૈફી જ્યારે એ લલકારતા ત્યારે છોકરીઓ (તેમાંથી એક, પ્રેયસી અને પછી પત્ની, શૌકત આઝમી પણ) ચિચિયારીઓ કરી મૂકતી.

વિચાર કરો, 40ના દાયકાના હિન્દુસ્તાનમાં જ્યારે ફૂવડતા અને પછાતપણું સમાજના હાડોહાડમાં હતું, ત્યારે એક શાયર સ્ત્રીને મર્દની બગલમાંથી બહાર નીકળીને ખભેખભા મિલાવી આઝાદ ચાલે ચાલવાનો લલકાર કરે, એ કેટલી ગજબની વાત કહેવાય. ‘કૈફી ઔર મૈં,’ જેમાં કૈફી આઝમીના શૌકત આઝમી સાથેના અજબ રોમાંસથી લઈને ગજબ ખયાલોની કહાની છે. ગઈ કાલે પહેલીવાર અમદાવાદમાં ભજવાઈ ગયું. તમે દૂસરા આદમી અને બસેરા નામની શાનદાર ફિલ્મો જોઈ હશે. એના નિર્માતા-નિર્દેશક રમેશ તલવારે શૌકત આઝમીની આત્મકથાત્મક કિતાબ ‘યાદ કે રહગુજર’ (યાદોની મંજિલ) પરથી ‘કૈફી ઔર મૈં’ નાટક લખ્યું છે જે 2006થી નિયમિત ભજવાઈ રહ્યું છે. રમેશ તલવારે શાયર ફૈઝ અહેમદ ફૈઝ પર ‘શીશોં કા મસીહા’ નામનું શાનદાર નાટક પણ લખ્યું છે. ‘કૈફી ઔર મૈં’માં શબાના આઝમી અને જાવેદ અખ્તર નાટ્ય પઠન કરે છે જે પોતાની રીતે પોતાના વ્યવસાયમાં અવ્વલ છે.

સન 35-36માં લખનઉમાંથી તરક્કી પસંદ લેખકોનું એક આંદોલન શરૂ થયેલું. માર્ક્સવાદી ક્રાંતિકારી ઉર્દૂ લેખક સૈયદ સજ્જાદ ઝહરી અને અંગ્રેજી લેખક મુલ્કરાજ આનંદે આ ચળવળનો ઝંડો ઉપાડેલો. એમાં આપણા ઉમાશંકર જોશી પણ ખરા. આ ચળવળમાંથી સઆદત સહન મંટો, ફૈઝ અહેમદ ફૈઝ, અહેમદ ફરાઝ, સરદાર જાફરી, મજાજ લખનવી, ક્રિશન ચંદર, ઇસ્મત ચુઘતાઈ અને ભીમસેન સાહની જેવા શાયરો-લેખકોની નવી પેઢી આવેલી. કૈફી એની બીજી પેઢીના શાયર. સાહિર લુધિયાનવી, મજરુહ સુલતાનપુરી, અમૃતા પ્રીતમ અને જાં નિસાર અખ્તર (જાવેદ અખ્તરના પિતા) કૈફીના સમકાલીન.

સાહિર, સરદાર જાફરી અને રાહી માસૂમ રઝાની જેમ કૈફીનો જન્મ પણ એક જમીનદાર પરિવાર(આઝમગઢના ગામ મિઝવાં)માં થયેલો, પણ એ આખી જિંદગી જમીનદારીના કુસંસ્કાર સામે લડતા રહ્યા. એમના ઘરનો માહોલ એ વખતના કોઈ પણ મુસ્લિમ પરિવારની જેમ ચુસ્ત ધાર્મિક હતો. એમને મિઝવાંથી લખનઉ પણ એટલે જ મોકલવામાં આવેલ જેથી એ મૌલવી બને. જેમ દરેક છોકરો શહેરમાં જઈ ‘બગડી’ જાય, એમ કૈફી લખનઉ આવીને સામ્યવાદી રંગમાં કોમરેડ બની ગયા. આ એમની પહેલી વૈચારિક તબદીલી. એ પછી કૈફીની સોચમાં બીજો મોડ ન આવ્યો. મૌલવી બનીને તસ્બીના મણિકા ફેરવવા માટે જે છોકરો લખનઉ આવ્યો હતો, એ જ્યારે 10 મે, 2002માં મરી ગયો ત્યારે એના કુર્તાના ખિસ્સામાં સી.પી.આઈ.નું કાર્ડ હતું.

કૈફી મહેનતકશ, મજદૂર અને કમજોર વર્ગના શાયર હતા. અને શાયર પણ મોટા ગજાના. 12 વર્ષની ઉંમરે એમણે લખેલ ગઝલ ‘ઈતના તો જિંદગી મેં કિસી કી ખલલ પડે હસાને સે હો સુકન ન રોને સે કલ પડે,’ બેગમ અખ્તરે ગાઈને અમર બનાવી દીધી હતી. શૌકત કૈફી, જે મૂળ હૈદરાબાદની હતી, તે કૈફીના પ્રેમમાં પણ એના શાયરના અને ઈન્કલાબી તેવરને લઈને જ પડેલી. કૈફીનું મૂળ નામ સૈયદ અખ્તર હુસેન રિઝવી. આઝમી એમનું તખલ્લુસ. શૌકત કૈફી સાથે ઈશ્ક અને શાદી પછી ‘કૈફી’ને નામ બનાવી દીધું. આજે સ્ત્રીઓમાં પરણ્યાં પછી ડબલ સરનેમની ફેશન છે. કૈફીએ એ જમાનામાં પત્નીની સરનેમ અખત્યાર કરેલી.

શૌકત પણ રૂઢિચુસ્ત પરિવારની પણ એના તેવર કૈફી જેવાં જ. ઘરમાં બધાએ બુરખો પહેરવાનો. શૌકતે એને ફગાવી દીધો. 13 વર્ષની ઉંમરે શૌકતે ઘોષણા કરેલી કે પરણીશ તો ‘મનના માણીગર’ને જ. એમાં, ઇપ્ટાએ હૈદરાબાદમાં મુંબઈના શાયરોનો મુશાયરો યોજ્યો. મજરુહ સુલતાનપુરીએ એમાં એમનો મશહૂર શેર ફટકાર્યો: 

મુઝે સહેલ હો ગઈ મંઝિલે,
વો હવા કે રુખ ભી બદલ ગયે
તેરા હાથ હાથ મેં આ ગયા
વો ચરાગ રાહ મેં જલ ગયે

આ પૂરો શેર ટિપિકલ રોમેન્ટિક અને એક પક્ષીય હતો. એક પક્ષીય એ અર્થમાં કે ‘તું મને મળે તો મારો રસ્તો સુધરી જાય, મારું જીવન ઝગમગાઈ ઊઠે, મારી આબોહવા ખુશનુમા થઈ જાય.’ ફોકસ ‘મારો રસ્તો, મારું જીવન, મારી આબોહવા’ પર. એમાં ‘પેલી’ની કોઈ વાત જ નહીં. મજરુહનું પત્યું એટલે 20 વર્ષના હેન્ડસમ કૈફી ઊભા થયા. ઓડિયન્સમાં બેઠેલી 13 વર્ષીય શૌકત પર સરાસર નજર કરી અને નઝમ લલકારી :
 
જન્નત એક ઔર હૈ જો મર્દ કે પહેલું મેં નહીં,
ઉસકી આઝાદ રવિશ પર હી ચલના હૈ તુજે
ઊઠ મેરી જાન, મેરે સાથ હી ચલના હૈ તુજે

ઇલેક્ટ્રિક કરંટ લાગ્યો હોય તેમ મુશાયરાનો હોલ તાળીઓ અને ચિચિયારીઓથી ભરાઈ ગયો. શૌકતનું મોં ખુલ્લું જ રહી ગયું. કેવો બદતમીજ શાયર છે? ઔરતને ‘ઊઠ’ કહે છે, ‘ઊઠીએ’ નહીં. અદબ-આદામની તો તમીજ નથી, કોણ ઊઠીને સાથે જવા તૈયાર થાય? શૌકત લખે છે, ‘મેં મશ્કરી કરવા વ્યંગમાં જ પંક્તિ દોહરાવી. ઊઠ મેરી જાન, મેરે સાથ હી ચલના હૈ તુજે.’ મુશાયરો ખતમ થયો ત્યાં સુધીમાં તો શૌકતનું દિલ ઊઠીને સ્ટેજ પર કૈફીના કદમમાં ફેંકાઈ ગયું હતું. ‘યાદ કે રહગુજર’માં શૌકત લખે છે, ‘મારી નજર કૈફી પર ખોડાઈ ગઈ. મને થતું હતું કે આ નજમ (ઔરત) એણે મારા માટે જ લખી છે અને એની સાથે ચાલવાનો અધિકાર માત્ર મારો જ છે. હું માથા ફરેલી હતી, જીદ્દી હતી અને અન્યાય સામે અવાજ ઉઠાવનારી હતી. મને થયું આઝાદ ખયાલોવાળો મર્દ જ મારો ખાવિંદ બની શકે.’

શબાના શૌકત અને કૈફીના આ સંસ્કારો વચ્ચે મોટી થઈ હતી. શબાનાનું બચપણ મુંબઈના રેડ ફ્લેગ હોલમાં ગુજર્યું હતું. એ કોમ્યુિનસ્ટ કાર્યકરોનું નિવાસ સ્થળ હતું. આઠ કમરા અને એક બાથરૂમવાળા એ મકાનમાં આઝમી મિયાં-બીબી બીજા સાત પરિવાર સાથે રહેતાં હતાં. હિન્દુસ્તાનમાં જે કેટલીક ક્રાંતિઓ થઈ છે, તેનાં ઘણાં નામ આ મકાનમાં હતાં. શૌકત લખે છે, ‘રેડ ફ્લેગના ગુલદસ્તામાં ગુજરાતથી આવેલા મણિબહેન અને અંબુભાઈ, મરાઠાવાડાથી સાવંત અને શશી, યુપીથી કૈફી, સુલ્તાના, સરદાર જાફરી અને સુલતાના, મધ્યપ્રદેશથી સુધીર જોશી, શોભા ભાભી અને હૈદરાબાદથી હું. બધાનો એક એક રૂમ. બાલ્કનીમાં નહાવાનું. એક જ બાથરૂમ હતો પણ એના માટે કોઈને ઝઘડતાં જોયાં ન હતાં.’

બચ્ચી શબાનાને શ્યામ રંગને લઈને હીણપત ના થાય તે માટે, બીજી છોકરીઓથી વિપરીત, કૈફીએ એને કાળા રંગની ઢીંગલીથી રમવા ‘ફરજ’ પાડી હતી. કૈફીએ શબાનાને કહેલું, ‘કાળા હોવું એ ખૂબસૂરતી છે.’ કૈફી સમાનતાના સમર્થક હતા. એ દરેક પ્રકારની અસમાનતાની ખિલાફ હતા. એ, બીજા શાયરોથી વિપરીત, પ્રેમના બંધનના ય વિરોધી હતા. એ કહેતા કે સ્ત્રીએ સમાન થવું હોય તો મહોબ્બતનાં ફૂલ કચડવાં પડશે, પ્યારની બંદિશમાંથી મુક્ત થવું પડશે. બાબરી મસ્જિદની ઘટના પછી એમણે ‘રામ કા દૂસરા બનવાસ’ લખી હતી જેમાં વનવાસથી પાછા ફરેલા રામ રક્તરંજિત અયોધ્યા જોઈને પાછા વનવાસમાં જતા રહે છે.

પાછલી ઉંમરમાં કૈફીનું ઓપરેશન કરવામાં આવ્યું, ત્યારે એમને શ્વાસોશ્વાસની ભયાનક તકલીફ થયેલી. ડોક્ટરો ત્યારે એમને મોં બંધ રાખીને નાકથી શ્વાસ લેવાની કસરત કરાવતા. એકવાર આવી જ કસરત વેળા કૈફીએ ડોક્ટરોને કહેલું, ‘મેરા મૂંહ ક્યું બંધ કરવા રહે હો? મૂંહ બંધ કરવાના હો તો બાલ ઠાકરે કા કરવાઓ.’ બાય ધ વે, આજે 10મી મે છે. 2002માં આજના દિવસે જ કૈફી આઝમીએ આખરી શ્વાસ લીધો હતો. એમને એમના અંતિમ ઇન્ટરવ્યૂમાં પૂછવામાં આવ્યું હતું : તમારી ઉંમર કેટલી? એમનો જવાબ હતો : મારી જન્મતારીખ કોઈએ નોંધી નથી પણ એવું કહી શકાય કે હું ગુલામ હિન્દુસ્તાનમાં પેદા થયો, આઝાદ. હિન્દુસ્તાનમાં જીવું છું અને સોશ્યાલિસ્ટ હિન્દુસ્તાનમાં મરી જઇશ.

બીજો સવાલ : દિલ્હીમાં જઈને ગાલીબનો કોઈ શેર તબદીલ કરીને બોલવાનો હોય તો?

હજાર કુર્સીયાં ઐસી કે હર કુર્સી પે દમ નિકલે,
જો ઈસ પે બૈઠ કર ખુદ ઊઠે, ઐસે કમ નિકલે.

e.mail : rj.goswami007@gmail.com

સૌજન્ય : ‘સન્નડે ભાસ્કર’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 10 મે 2015

http://www.divyabhaskar.co.in/news/MAG-breaking-news-by-raj-goswami-raj-goswami-4988258-NOR.html