શિક્ષક : અલ્યા, આ સુધાર.
વિદ્યાર્થી : શું સુધારું?
શિક્ષક : ભાર તમારો દેશ છે – એ!
વિદ્યાર્થી : શું લખું?
શિક્ષક : ભારત મારો દેશ છે, એમ લખ.
ભાર તમારો  દેશ છે – એ ખોટું છે …
વિદ્યાર્થી : સોરી, 'ભારત'માંથી 'ત' ખસી ગયો.
શિ. : ને 'મારો' સાથે જોડાઈ ગયો.
વિ. : ને 'મારો'નું 'તમારો' થઈ ગયું.
શિ. : એમ ચાલે? ને આ શું કર્યું?
વિ. : શું?
શિ.: ભારતના નકશામાં
કરાચી, ઇસ્લામાબાદ, રાવલપિંડી બતાવ્યું?
એ તારા ફાધરનું છે તે ભારતમાં બતાવ્યું?
વિ. : ફાધર સુધી જવાની જરૂર નથી, સાહેબ!
શિ. : તને ખબર નથી એ પાકિસ્તાનમાં છે તે?
વિ. : પણ પાકિસ્તાનને ખબર નથી તેનું શું?
શિ. : શું ખબર નથી?
વિ. : એ જ કે જૂનાગઢ, લડાખ, જમ્મુ-કાશ્મીર,
સિયાચીન ભારતનું છે તે !
શિ. : એ તો એમ પણ કહેશે કે ચીન, અમેરિકા
રશિયા પાક.નું છે, એટલે એનું થઈ જશે?
વિ. : આટલી સામાન્ય બુદ્ધિ પણ એનામાં નથી?
શિ. : કારણ કે એ સામાન્ય છે ને
બધામાં એ સામાન્ય હોતી નથી !
૦૦૦
અટપટું ચટપટું
૦
'તું મારી ચામાં ખાંડ કેમ ઓછી નાખે છે?'
'બકવાસ નહીં, આજકાલ ચીની 'ક્મ' ચાલે છે.'
૦
‘સાહેબ, મારું લાઈટબિલ બહુ આવ્યું છે?'
'ક્યાં રહો છો?"
'સૂરત.'
'એ તો સૂરતમાં રિક્ષાના મીટર ફરતાં નથીને! '
'એટલે?'
'એટલે વીજળીના મીટર બમણું ફરે છે.'
૦
‘સાહેબ, લાઈટનું બિલ વધારે આવ્યું છે'
'લાઈટ વાપરો તો બિલ તો આવે જને!'
'મારે તો પાવર જ ન હતો. મીણબત્તી વાપરેલી.'
'આ એનું જ બિલ છે.'
૦
‘સાહેબ, મારું લાઈટબિલ મોટું આવ્યું?'
'મોટું આવે, પણ ખોટું ન આવે!'
‘સાહેબ, આ ખોટું જ છે.'
‘સારું. મીટર ચેક કરાવી લઈશ.'
'પણ સાહેબ, મારે તો મીટર જ નથી!'
૦
''ભાભીજી પાપડ' ખાવાથી રોગ નહીં થાય?'
'એ શું છે?'
'એક સાંસદ કહે છે, 'ભાભીજી પાપડ' ખાવ, રોગ ભગાવ.'
'એનો પાપડનો ધંધો લાગે છે.'
'પાપડ ખાય, તો રોગ જાય?'
'પાપડથી તો નહીં, થાપડથી જાય તો જાય.'
૦
'સુરતમાં આટલી હદે સ્થિતિ બગડી કેવી રીતે?'
'તમને હવે પહેલા કેસથી કરી બતાવવું પડશે કે?'
૦
'ખાનગી સ્કૂલોએ ૯૦ ટકા સુધી પગાર કાપી લીધો છે?'
'દસ ટકા પણ શું કામ આપ્યો?'
'ક્યાં આપ્યો છે? એ તો જીવદયા ફંડમાં ગયો.'
૦

૦૦૦

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

સૌજન્ય : ‘કાવ્યકૂકીઝ’, 14 ઑગસ્ટ 2020

કોઈ જીવલેણ રોગ જેવું ભયંકર અત્યારે ગુજરાતનું શિક્ષણ છે. કેવળ અરાજકતા એટલે શિક્ષણ એવી નવી વ્યાખ્યા કોરોનાએ ગુજરાતને આપી છે. પ્રાથમિક, માધ્યમિક, ઉચ્ચતર માધ્યમિક, કોલેજ એમ તમામ શિક્ષણમાં માર્ચથી જે દશા બેઠી છે એનો છેડો જણાતો નથી. શિક્ષણ સંસ્થાઓમાં વિદ્યાર્થીઓ જતા નથી, પણ તેમની પરીક્ષાઓ ને પ્રવેશની પ્રક્રિયાઓ કોઈક સ્તરે ચાલે છે. કોણ જાણે કેમ પણ પરીક્ષાઓ લેવાનું ઝનૂન ઓછું થતું નથી. ઓનલાઈન કે ઓફલાઈન પરીક્ષાઓનો વાવર ચાલ્યા કરે છે. પરીક્ષાઓ લેવાય છે તે નક્કી છે. તે કેવી લેવાય છે ને કોણ આપે છે ને તેનું શું પરિણામ આવે છે તે અંગે કોઈ સ્પષ્ટ ચિત્ર હાથ લાગતું નથી. શિક્ષણ વિભાગ નવરો પડી ગયો હોય તેમ રોજ નવા નવા પરિપત્રો બહાર પાડ્યે જ જાય છે ને બધા શિક્ષણાધિકારીઓને તેનો અમલ કરવાના હુકમો છોડ્યે જ જાય છે ને આજ્ઞાંકિત અધિકારીઓ કશા વિરોધ કે કશી સંમતિ વગર નિર્જીવની જેમ વર્ત્યે જાય છે. કોરોનાનું જોખમ વિદ્યાર્થીઓને જ હોય ને શિક્ષકો ને અન્ય સ્ટાફને તે થવાનો જ ન હોય તેમ, વિદ્યાર્થીઓને ઘરે રાખીને ભણાવવાના ને પરીક્ષાના પેંતરા ચાલ્યા કરે છે. આખા શિક્ષણ વિભાગને, શિક્ષણમંત્રી સહિત, સારવારની જરૂર છે. એ સ્વસ્થ થશે તો બાકીનાનું કાઉન્સેલિંગ નહીં કરવું પડે એમ લાગે છે.

ઓનલાઈન શિક્ષણનું ભૂત ધૂણે છે. થોડા દિવસ પર આદિવાસી વિસ્તારોમાં બસ વ્યવસ્થા નથી, શાળાઓમાં પૂરતા શિક્ષકો નથી, શિક્ષક ન હોવાને કારણે બે વર્ગના વિદ્યાર્થીઓને એક જ વર્ગમાં ઠાંસીને ભણાવાય છે ને એમાં કૈં ગડ ન બેસતા વિદ્યાર્થીઓનો ડ્રોપ આઉટ રેશિયો વધતો આવે છે – એ મતલબના સમાચારો હતા. જ્યાં બસનાં ઠેકાણાં નથી, ત્યાં મોબાઈલ કે નેટની શી સ્થિતિ હશે તે સમજી શકાય એવું છે. આવામાં ઓનલાઈન શિક્ષણનું કીર્તન કરતી સરકાર, એવા વિદ્યાર્થીઓ સુધી પહોંચવાની ક્ષમતા ધરાવે છે કે પછી એમને ભણાવવાનું સરકારના કાર્યક્ષેત્રમાં જ નથી આવતું તે નથી સમજાતું.

એક, બીજી ખબર જોઈએ. સંયુક્ત નિયામકની સહી સાથે ગુજરાત માધ્યમિક અને ઉચ્ચતર માધ્યમિક શિક્ષણ બોર્ડ, ગાંધીનગરે ૧૧ ઓગસ્ટ,૨૦૨૦ને રોજ એક પરિપત્ર તમામ જિલ્લા શિક્ષણાધિકારીઓને મોકલ્યો છે તેમાં જણાવાયું છે કે સી.બી.એસ.ઈ.માંથી ધોરણ ૧૦માંથી મેથેમેટિક્સ બેઝિક સાથે અભ્યાસ કરેલ વિદ્યાર્થીને ગુજરાત માધ્યમિક અને ઉચ્ચતર માધ્યમિક શિક્ષણ બોર્ડની માન્યતા ધરાવતી શાળામાં ધોરણ ૧૧(વિ.પ્ર)માં પ્રવેશ ન આપવો. આવો ઠરાવ ૭ ઓગસ્ટે કરવામાં આવ્યો છે.

આ ગુજરાત શિક્ષણ વિભાગની નકરી સંકુચિતતાનું પરિણામ છે. કેન્દ્રીય શિક્ષણ બોર્ડમાંથી ગણિત સાથે ૧૦મું પાસ કરનારનો ગુજરાત શિક્ષણ બોર્ડ પ્રવેશ નકારે તે યોગ્ય નથી. આ વખતની બોર્ડની પરીક્ષાઓ પતી ગઈ પછી કોરોનાને કારણે શિક્ષણ બંધ થયું. એ પછી ૧૦માંનું પરિણામ જાહેર થયું. એમાં ગુજરાતીમાં લાખથી વધુ વિદ્યાર્થીઓ નાપાસ થયા. એમાં જે પાસ થયા તે ગ્રેસિંગથી થયા હોય તો તે જીવદયા ગણવાની. ગણિતમાં પણ મોટી સંખ્યામાં વિદ્યાર્થીઓ નાપાસ થયા હોત, પણ બોર્ડે એમાં પણ જીવદયા દાખવી. ગ્રેસિંગ એમાં પણ અપાયું. કેટલું અપાયું તે જાણવું છે? ૮૦ માર્કમાંથી પાસ થવા ૨૬ માર્ક લાવવાના રહે. હવે જો ૫ માર્ક આવ્યા હોય તો તે આઉટ એન્ડ આઉટ નાપાસ જ થાય, પણ વિદ્યાર્થી પાસ થયો. તેને એક બે નહીં, ૨૧ માર્કનું ગ્રેસિંગ અપાયું. આ કોઈ એકાદ વિદ્યાર્થીનો સ્પેશિયલ કેસ છે એવું નથી. એવું ઘણા કિસ્સાઓમાં થયું છે. એવું ન કરે તો બોર્ડનું રિઝલ્ટ ૬૦ ટકા આવે નહીં. હવે પેલો ૫ માર્ક્સ પર ૨૧ માર્ક્સ ગ્રેસિંગના મેળવીને પાસ થયેલો વિદ્યાર્થી ગુજરાત શિક્ષણ બોર્ડનો વિદ્યાર્થી હોવા માત્રથી ૧૧માં વિ.પ્ર.માં પ્રવેશ મેળવી શકે, પણ પેલો સી.બી.એસ.ઈ.નો વિદ્યાર્થી ૧૦માંમાં ૬૦ ટકા લાવ્યો હોય તેને પ્રવેશ ન આપવાનો પરિપત્ર વિભાગ બહાર પાડે તેને શું કહીશું? આ કયા પ્રકારની નીતિ છે તે નથી સમજાતું.

શિક્ષણ વિભાગ અને શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ વચ્ચે સંકલનનો ભારે અભાવ છે. ભારત સરકારના ગૃહ મંત્રાલયે ૩૧ જુલાઈએ કોલેજો અને શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ બંધ રાખવાની જાહેરાત કરી. તેની ખબર શિક્ષણ વિભાગને ૭ ઓગસ્ટની આસપાસ પડી ને તેણે યુનિવર્સિટીઓને ૩૧ ઓગસ્ટ સુધી વિદ્યાર્થીઓ માટે બંધ રાખવાનું ફરમાન બહાર પાડ્યું. યુનિવર્સિટીઓએ તેમ કર્યું, પણ બિચારી ભોળી એટલી કે ઓફલાઈન પરીક્ષાઓ લેવાની છે તે તેને ભાન જ ના પડ્યું, એટલે પરીક્ષાઓ ન લેવાઈ. શિક્ષણ વિભાગ તો આગબબૂલા હો ગયા ને ફતવો બહાર પાડ્યો કે આમ પરીક્ષાઓ ન લીધી તે ઠીક ન થયું. પણ તેનો અર્થ શો, કારણ પરીક્ષાઓ તો મોકૂફ થઈ ચૂકી હતી. જો કે યુનિવર્સિટીઓ હજી એ સમજી નથી શકતી કે કોલેજો વિદ્યાર્થીઓ માટે બંધ રાખીને ઓફલાઈન પરીક્ષા લેવાય કઈ રીતે? કારણ ઓફલાઈન પરીક્ષાઓ લેવી હોય તો કોલેજો ખોલવી પડે, સ્ટાફ, વિદ્યાર્થીઓ, પટાવાળાઓ બધાંને બોલાવવા પડે. હવે બધાને બોલાવો તો કોલેજ બંધ કઈ રીતે કહેવાય? કોરોનાની રસી કદાચ મળી જાય,પણ બંધ કોલેજે ઓફલાઈન પરીક્ષા કઈ રીતે લેવાય તેનો ઉકેલ મળવો મુશ્કેલ છે.

બીજો ચમત્કાર વીર નર્મદ દક્ષિણ ગુજરાત યુનિવર્સિટીએ કર્યો છે. તેણે એમ.ફિલ., પીએચ.ડી.ની પ્રવેશ પ્રક્રિયા શરૂ કરી દીધી છે. આપણું શિક્ષણ ખરેખર ખાડે ગયું છે એટલે છેલ્લી પરીક્ષામાં જે તે યુનિવર્સિટીનો જ વિદ્યાર્થી ગમે તેટલા ટકે જ પાસ કેમ ન થયો હોય તેનો ભરોસો ન કરવાનો ને તેણે એન્ટ્રન્સ એક્ઝામ તો આપવાની જ, આવી પ્રથા છે. એન્ટ્રન્સ એકઝામમાં તો છબરડાં ના જ થાય એવો સૌને વિશ્વાસ છે. હવે ગમ્મત એ છે કે પી.જી.ની પરીક્ષાઓ લેવાના કોઈ ઠેકાણાં નથી ને પીએચ.ડી.ની નોંધણી ૩૧ ઓગસ્ટ સુધીમાં કરાવી દેવાની છે. સવાલ એ છે કે એન્ટ્રન્સ ટેસ્ટની નોંધણી કેવી રીતે કરાવવાની જો પી.જી.નું જ કોઈ ઠેકાણું ન હોય? એટલે પહેલાં તો યુનિવર્સિટીએ પી.જી.ની પરીક્ષા લેવી પડે. તેનું રિઝલ્ટ આપવું પડે ને તે બધું ૩૧ ઓગસ્ટ પહેલાં આટોપવું પડે, કારણ ૩૧મી ઓગસ્ટ નોંધણીની છેલ્લી તારીખ છે. પી.જી.ની પરીક્ષા પતે કે તરત પીએચ.ડી.ની એન્ટ્રન્સ એક્ઝામ માટે તૈયાર રહેવાનું. પરીક્ષા પર પરીક્ષા. બધાં જ સ્તરે પરીક્ષાની લ્હાય ઊઠી છે. ભણવાનું થાય કે ન થાય, પરીક્ષા આપતા રહો. છે ને કમાલ! પહેલાં પીએચ.ડી., બાદમેં પી.જી.! આ લોકોનું ચાલે તો પહેલાં બી.એ. કરાવે ને પછી એસ.એસ.સી.! કોઈ પણ તઘલખ ને શેખચલ્લી પાણી ભરે એવી ભવ્ય બૌદ્ધિકતા આપણી યુનિવર્સિટીઓ, શિક્ષણ વિભાગ ધરાવે છે. ખરેખર તો પી.જી.નું રિઝલ્ટ ન આવે ત્યાં સુધી, એમ.ફિલ., પીએચ.ડી.નું રજિસ્ટ્રેશન કરવું જ ન જોઈએ. એમાં એ તો જણાવવાનું હશે જ ને કે પી.જી.નું રિઝલ્ટ શું છે? કે એ રિઝલ્ટ વગર પણ રજિસ્ટ્રેશન શક્ય છે? નથી ખબર !

પરીક્ષા લેવાનો આગ્રહ યુનિવર્સિટી ગ્રાન્ટ કમિશને પણ રાખ્યો છે. કોઈ પણ વિદ્યાર્થીને પરીક્ષા વગર ડિગ્રી નહીં મળે એવી જાહેરાત યુ.જી.સી.એ કરી છે. મામલો કોર્ટમાં છે, છતાં યુ.જી.સી.એ સ્પષ્ટ કર્યું છે કે પરીક્ષા લેવાશે જ ને તે વગર ડિગ્રી નહીં મળે. વિદ્યાર્થીઓની માંગ એવી છે કે છેલ્લા રિપોર્ટને આધારે પરિણામ જાહેર કરવામાં આવે, પણ યુ.જી.સી.એ ૩૦ સપ્ટેમ્બર સુધીમાં પરીક્ષાનું આયોજન કરવાની સૂચના આપી છે ને ઓનલાઈન તેમ જ ઓફલાઈન પરીક્ષાઓના વિકલ્પો પણ ખુલ્લા રાખ્યા છે.

એ વાત સ્વીકાર્ય કે ગ્રેજ્યુએશન કે પોસ્ટગ્રેજ્યુએશન લેવલની પરીક્ષાઓ લેવાવી જોઈએ ને તેને આધારે જ ડિગ્રી આપવી જોઈએ, પણ જે પ્રકારની સ્થિતિ મહામારીએ કરી છે એમાં પરીક્ષા લેનાર કે આપનારની મનોદશા એવી નથી કે સ્વસ્થ ચિત્તે પરીક્ષા લઈ કે આપી શકાય. માર્ચ મહિનાથી જે વાતાવરણ બન્યું છે એમાં પૂરું ભણાયું નથી કે નથી પૂરું ભણાવાયું. પરીક્ષા થશે કે નહીં એની અનિશ્ચિતતાએ, વારંવાર પરીક્ષાની તારીખો બદલાયા કરવાથી વિદ્યાર્થીઓ સતત દ્વિધામાં, મૂંઝવણમાં રહ્યા છે ને એ સ્થિતિમાં ક્યારે ફેર પડશે એની આગાહી થઈ શકે એમ નથી. એમાં શિક્ષણ વિભાગની અસ્વસ્થતાથી મુશ્કેલીઓ જ વધી છે. સૌથી મોટી મુશ્કેલી સંકલનની, કોમ્યુનિકેશનની છે. સ્કૂલો જોડે, કોલેજો જોડે શિક્ષણ વિભાગ સ્વસ્થતાથી વર્તી શકતો નથી ને તુક્કાઓ પર આખો કારભાર ચાલે છે. બેઠકો, ઠરાવો થાય છે પણ તેમાં લાંબુ વિચારીને યોગ્ય નિર્ણયો લેવાતા નથી. ઉદાહરણ તરીકે જો ઓફલાઈન પરીક્ષા લેવાની હોય તો કોલેજ ખોલવી પડે ને આદેશ કોલેજો બંધ રાખવાનો શિક્ષણ વિભાગે જ આપ્યો હોય તો કોલેજ બંધ પણ રહે ને ખુલ્લી પણ રહે એવું એક સાથે કઈ રીતે બને તે વિભાગે સમજાવવું જોઈએ. એ અત્યંત દુ:ખદ છે કે કોઈ, કોઈને વિશ્વાસમાં લેતું જ નથી ને સૌ મનસ્વી રીતે વર્તે છે ને એમાં પોતાનું ભલું તો કદાચને થતું હશે, પણ શિક્ષણનું દળદર એથી ફીટતું નથી.

૦

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ’આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 14 ઑગસ્ટ 2020

આજની તો ખબર નથી, પણ એક જમાનામાં ડોકટરના દવાખાનાની બહાર એક નાનું પાટિયું રહેતું. એમાં ડોકટરના નામની નીચે એક ચોરસ ટિકડી રહેતી. જેની ડાબી બાજુ ‘ઇન’ અને જમણી બાજુ ‘આઉટ’ રહેતું. ડોક્ટર દવાખાનામાં હોય તો પેલી ટિકડી ‘આઉટ’ પર રહેતી. જેથી એ શબ્દ ઢંકાયેલો રહેતો. પછી ડોક્ટર બહાર જાય તો પેલી ટિકડી ‘ઇન’ પર રહેતી. જતા જતા ડોક્ટર જ ‘આઉટ’ પરથી ટિકડી ખસેડી ‘ઇન’ પર મૂકતા ને એ શબ્દ ઢંકાઈ જતો. દિલીપ મોદી એમ.બી.બી.એસ. ડોક્ટર. એમણે ૧૫ જુલાઈએ ‘ઇન’ પર ટિકડી મૂકી ને ‘બહાર’ ગયા. હવે કોઈ પેલી ટિકડી ફરી ખસેડીને ‘આઉટ’ને ઢાંકે એમ નથી, કારણ દિલીપભાઈ હવે નાનપરાના ટિમલિયાવાડના દવાખાને પાછા ફરવાના નથી. મારા પરમમિત્ર ને સ્નેહી દિલીપભાઈ કોરોનાનો શિકાર થતા આ દુનિયાને ‘આવજો!’ કહી ગયા છે ને હવે કદી પાછા આવવાના નથી. ૧૫ જુલાઈએ બહુ કારમો આંચકો દિલીપભાઈ, મને ને બીજા ઘણા મિત્રો, ડોકટરો, સ્નેહીઓને આપી ગયા છે. દિલીપ અને હુતોક્ષી મોદીની સદા પ્રસન્ન જોડી ખંડિત થઈ છે. વધારે આઘાતજનક તો એ છે કે કોરોનામાં, એક જ અઠવાડિયામાં, એક જ કુટુંબમાં બે મૃત્યુ થયાં છે. ૯ જુલાઈએ દિલીપભાઈના માતુશ્રી કંચનબહેન ગુજરી ગયાં ને ૧૫ જુલાઈએ દિલીપભાઈ …

દિલીપ મોદી નવનિર્માણ સોસાઈટીમાં એમનું દવાખાનું ચલાવતા. દવાખાનામાં ઘણું ખરું એમના સાળા નવરોઝ ભાદા ને એમનાં પત્ની હુતોક્ષી હોય.(એમના એક ભાઈ કેરસી અને હું યુનિયન બેંકમાં સહકર્મી હતા. અમે બંને હવે નિવૃત્ત છીએ.) એ બંને કેસ કાઢવાનું કે દવા આપવાનું કામ મુખ્યત્વે કરતાં. એક સમયે દિલીપભાઈનું રહેવાનું ઉપર હતું. તેમના પિતા નારણભાઈને મેં બે’ક વખત ત્યાં જોયેલા. કદાચ ત્યારે ત્યાં રહેતા પણ હોય. એમને દિલીપભાઈ ખૂબ માનતા. એ ગુજરી ગયા એના આઘાતમાંથી બહાર નીકળતા એમને ખાસી તકલીફ પડેલી. દિલીપભાઈએ એ મકાનના દાદર પર નીચેથી ઉપર આવતા હોય એવો એક ફોટો પડાવેલો. કદાચ ત્યારે એ દાઢી રાખતા એવો ખ્યાલ છે. એ ફોટો ‘કવિતા’ના તંત્રીશ્રી સુરેશ દલાલે તેમની કવિતા સાથે છાપેલો. કવિ, કથાકાર મનહરલાલ ચોકસી સાથે એમના ઘરે હું ગયેલો. હું લખતો હતો, પણ ‘કવિતા’માં પ્રવેશ મારા કરતાં દિલીપભાઈનો વહેલો થયેલો. મનહરભાઈ તેમના ખૂબ વખાણ કરતા, પણ મને ઝીણું કાંતવાની ટેવ એટલે કોઈથી હું ખાસ પ્રભાવિત થઈ શકતો નહીં. એ મર્યાદા મને ખૂબ નડી છે, પણ ધીમે ધીમે દિલીપભાઈ સાથે આત્મીયતા કેળવાઈને જ રહી. એનો યશ વધારે તો દિલીપભાઈને જ આપવો પડે.

નારણભાઈને નવનિર્માણ સોસાઈટીમાં દિલીપભાઈના પિતા તરીકે જોયા ત્યારે લાગ્યું કે એમને મેં અગાઉ પણ ક્યાંક જોયા છે. પછી યાદ આવ્યું કે હું તો એમને ઘરે સચિન પણ જઈ આવ્યો છું. બનેલું એવું કે હું એફ.વાય. બી.એસસી.માં ભણતો હતો ત્યારે રાણીતળાવ મેઈનરોડના કાન્તિલાલ સુખડવાલાના ‘ગાંધી ક્લાસ’માં ગણિત, વિજ્ઞાન ભણાવવા જતો. કદાચ ૧૯૬૬ પછીનો એ સમય હશે. એમાં નવમાં કે દસમાં ધોરણમાં ટ્યૂશન અપાવવા નારણભાઈ દીકરા દિલીપ અને દીકરી(નામ યાદ નથી આવતું)ને લાવેલા. એ બંનેને મેં થોડું શીખવેલું. એ પછી તો વેકેશનમાં નારણભાઈએ અમને બધાંને સચિન પણ તેડેલાં ને અમને  ભાવથી રસપૂરી જમાડેલાં. વાર્તાકાર નગીન મોદી અને કવિ કિશોર મોદી પણ ત્યાં જ પહેલીવાર મળેલા. એ બંને દિલીપભાઈના કાકા થાય. પછી તો સચિન પર પૂર્ણવિરામ મૂકાઈ ગયેલું. એ પછી સીધું દિલીપભાઈને એમના સુરતનાં ઘરે જ મળવાનું થયેલું. એમણે ૩૦ જાન્યુઆરી, ૧૯૭૫થી ડોક્ટર તરીકે શરૂઆત કરી. હું પણ બેંકમાં લાગેલો, પણ કવિતાએ અમને નવે નામે મેળવ્યા.

તબીબ તરીકે દિલીપભાઈ છેવટ સુધી સક્રિય અને સંવેદનશીલ જ રહ્યા. કોઈ તબીબને મેં દરદીની પીડાથી પીડાતા જોયો નથી. બીજા ડોકટરો એમને ફી વધારવાનું કહેતા તો એ કહેતા, ’મારો દરદી, વીસ રૂપિયા જ જેમ તેમ આપે છે ત્યાં ફી વધારીશ તો એ પૈસા લાવશે ક્યાંથી?’ અનેક દરદીઓની એમણે મફત સારવાર કરી છે એટલું જ નહીં, દવાના પૈસા સામેથી આપ્યા છે. એમના દવાખાને કોઈ કવિ આવતો તો એની પાસેથી કોઈ ફી એમણે ક્યારે ય લીધી જ નહીં. હું એમને કહેતો, ’દિલીપભાઈ, બહુ વખતથી તમે કોઈ ફી લીધી નથી. હું ફી આપી શકું એમ છું. હવે તો લો.’ એ હસીને કહેતા, ’તમારો હક છે આ. ફીની વાત ન કરો, પ્લીઝ.’ આવો, હું એકલો ન હતો, ઘણા હતા. વારુ, સારવારમાં એ કોઈ કચાશ ન રાખતા. ઇન્જેક્શન કે દવાઓ એ જરા ય કસર વગર પૂરી તન્મયતાથી, વિચારીને આપતા. આ માણસે સર્જનમાં કસર કરી હશે, પણ સારવારમાં કસર કર્યાનો અપવાદ પણ શોધ્યો જડે એમ નથી.

મારા એક મિત્ર શાંતિલાલ પારેખને કેન્સર હતું. એ અઠવાલાઇન્સની પંચવટી સોસાઈટીમાં રહેતા. દિલીપભાઈને મેં વિનંતી કરી કે એકવાર એને તપાસી શકો તો આભારી થઈશ. એ તૈયાર થયા. એમને લેવા હું એમની ક્લિનિક પર પહોંચ્યો. એમણે એમની ગાડી લીધી ને અમે બંને શાંતિભાઈને ત્યાં પહોંચ્યા. એમની હાલત બહુ જ ખરાબ હતી. દિલીપભાઈએ એમને કાળજીથી તપાસ્યા ને વહેલી તકે હોસ્પિટલે દાખલ થવાનું કહ્યું. હું એમની સાથે ગાડીમાં પાછો ફર્યો ને મેં એમને ફી અંગે પૂછ્યું.એમણે ફી લેવાની ના પાડી. મેં કહ્યું, ’મારી નથી લેતા, પણ આ ફી તો લો! તમે ગાડીનું પેટ્રોલ બાળ્યું ને દૂર સુધી આવ્યા તો …’ પણ એમણે ફી ન લેવા અંગે મને કાલાવાલા કર્યા.

મને ૨૦૦૫માં અકસ્માત નડ્યો. પગે ફ્રેકચર થયું. બે વખત ઓપરેશન થયું. આમાં દિલીપભાઈ ક્યાં ય હતા જ નહીં, પણ અનેક વ્યસ્તતાઓ વચ્ચે હોસ્પિટલે ને ઘરે દિલીપભાઈ એકથી વધારે વખત હુતોક્ષીબહેન સાથે ખબર કાઢવા આવ્યા હતા એ ભુલાય એમ નથી.

આ દરમિયાન મારે જનક નાયક અને નાનુબાપા સાથે ઘરોબો થઈ ચૂકેલો. સાહિત્ય સંગમ અને નર્મદ સાહિત્ય સભા દ્વારા અમે અનેક સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિઓ કરતા હતા. એમાં જે તે સર્જકની વર્ષગાંઠ પણ અમે ઉજવતા. દિલીપભાઈની જન્મતારીખ ૬ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૫૨. દિલીપભાઈ દવાખાનામાં વ્યસ્ત હોય એ કારણે એમની વર્ષગાંઠ બાબતે અમારું ધ્યાન જતું નહીં. કોઈ કવિ સંમેલનમાં પણ એ જ કારણે એમને આમંત્રણ અપાતું નહીં. એ ખટકો દિલીપભાઈને રહેતો. જનક માટે એમના મનમાં પૂર્વગ્રહ બંધાતો જતો હતો. દિલીપભાઈ કહેતા, ’દવાખાનાને લીધે દરેક વખતે ન આવી શકું, પણ કોઈ કાર્યક્રમની મને જાણ કરવાનું પણ ઠીક ન લાગે એ ઠીક નથી.’ મેં જનકને કહ્યું, ’તું એકાદ વખત એમને મળી આવ. એમને કહે કે જાણ ન કરવાનો કોઈ ઈરાદો હોય જ નહીં.’ એક બેવાર અમે ત્રણે મળ્યા. ગેરસમજો દૂર થઈ. રવિવારે યોજાતા તમામ કાર્યક્રમોમાં એ આવતા થયા ને પછી તો જનક અને પરિવાર સાથે એવો નાતો બંધાયો કે જનક ‘છૂટી ગયો,’ પણ સંબંધ અતૂટ રહ્યો, તે એ હદ સુધી કે દિલીપભાઈ તો પછી નર્મદ સાહિત્ય સભાના મંત્રી પણ થયા.

જનકને પણ કેન્સર થયું. દિલીપભાઈ એની સાથે મુંબઈ સુધી ગયા ને સારવારમાં સાથે રહ્યા. નગીનદાસ સંઘવીનો એક ઈન્ટરવ્યૂ સાહિત્ય સંગમમાં હતો. ઈન્ટરવ્યૂ લેતા લેતા જનક એકદમ જ ઢળી પડ્યો. દિલીપભાઈ ત્યાં હાજર. એમણે જનકને તપાસ્યો. પલ્સ પકડાય જ નહીં. એને હોસ્પિટલ સુધી પહોંચાડાયો ને ત્યાં પણ દિલીપભાઈ ખડે પગે રહ્યા. મને કહે, ’આ હવે જીવી જશે.’ જનક ત્યારે જીવી તો  ગયો, પણ એણે ય પછી તો લીલા સંકેલી લીધી ને ૧૫ જુલાઈ, ૨૦૨૦ ને રોજ દિલીપભાઈએ પણ …

દિલીપભાઈ વ્યસ્ત ડોક્ટર હોવા છતાં કોલમ લખવાનો ને કવિતા લખવાનો સમય કાઢી શકતા. એમણે ‘ગુજરાતમિત્ર’માં વર્ષો સુધી ‘તંદુરસ્તી’ કરીને આરોગ્ય વિષયક કોલમ લખી. એ જ રીતે ‘જ્યોતિર્ધર’માં પણ તેમણે દોઢેક દાયકા સુધી નિયમિત રીતે આરોગ્ય અંગે લખ્યું. ’હૃદયરોગની એબીસીડી’, ’સ્વસ્થ તન, પ્રસન્ન મન’, ’સ્ત્રીરોગોની સાચી સમજ’, ’સ્ત્રી સ્વાસ્થ્ય સુખાકારી’, ’થાઈરોઈડ વિષે જાણવા જેવું’, ’કિડનીના રોગો’, ’આરોગ્યનો આયનો’, ’તંદુરસ્તી અને આપણે’ જેવાં એમના આરોગ્ય વિષયક પુસ્તકો પ્રગટ થઈ ચૂકેલાં છે, તો બીજા કેટલાંક પ્રગટ થવામાં છે. આમ તો ચર્ચાપત્રો,’ મરચાપત્રો જેવાં હોય છે, પણ કોઈ મહત્ત્વને મુદ્દે આરોગ્ય, રાજકારણ, શિક્ષણને લગતી વાત કરવાની હોય તો એ ગંભીરતાથી ચર્ચાપત્રો લખતા. એ દ્વારા પણ એમણે વાચકોનું સારું એવું ધ્યાન ખેંચેલું.

‘સાહિત્ય સંગમ’માં દર મહિને હાસ્યોત્સવ પણ થતો. અમે છેલ્લે માર્ચના પહેલા રવિવારે ત્યાં મળેલા. એમાં એમણે ટૂચકા કહેલા. છેલ્લે છેલ્લે એમને હાસ્યમાં સારો એવો રસ પડેલો, એ વોટ્સએપ પર ને ફેસબુક પર ટૂચકા, કાર્ટૂન, લઘુલેખ જેવું પણ મૂકતા. એમાં મૌલિક કશુંક હોય તો મને રસ પડતો, પણ એમનું ખરું પ્રદાન તો કાવ્યક્ષેત્રે મુક્તકો, ગઝલો ને અછાંદસમાં છે. કોઈ ગુજરાતી કવિ ‘લિમ્કાબુક ઓફ નેશનલ રેકોર્ડ્સ’માં સ્થાન પામ્યો નથી. ૧૯૦૫ મુક્તકો માટે એ સ્થાન દિલીપ મોદીને મળ્યું છે. એ ઉપરાંત બીજા ૬૦૦ મુક્તકો તો એમણે લખ્યાં જ છે જે ‘સાહિત્ય સંગમ’ દ્વારા બે સંગ્રહોમાં પ્રકાશિત થવામાં છે. પેલાં ૧૯૦૫ મુક્તકો તો અનુક્રમે ‘હે સખી! સંદર્ભ છે તારો અને …’ (૧૯૯૭), ’હે સખી! સોગંદ છે મારા તને …’ (૨૦૦૪), ’હે સખી! છે ઝંખના તારી મને…’ (૨૦૧૨). ’હે સખી! તું રક્તમાં મારા વહે છે…’ (૨૦૧૪), મુક્તક સંગ્રહોમાં પ્રગટ થઈ ચૂકેલાં છે. આ મુક્તકો સંખ્યાની રીતે તો માતબર છે જ, પણ કેટલાંક ગુણવત્તાની રીતે પણ ટકે એવાં છે. કોરોના કાળના કેટલાંક મુક્તકોમાંથી એક જોઈએ –

જિંદગીનું મૂલ્ય તો સમજાય છે,
મૃત્યુના ડરથી સમય ગભરાય છે,
સાબુથી હાથોને ધોઈ ધોઈને,
હસ્તરેખા ક્યાં હવે વંચાય છે?

કોરોનાની બીકે હાથો એટલા ધોવાયા છે કે હસ્તરેખા ય વંચાતી નથી એ કેવો વિપર્યાસ છે!

બીજું એક મુક્તક સ્વયં સ્પષ્ટ છે –

પ્રેમનું ડૂબી ગયેલું વ્હાણ છું,
હું ભંવર જેવી જ કોઈ તાણ છું,
જે નથી ક્યારે ય ભેગા થઈ શક્યા,
બે કિનારા વચ્ચેનું ખેંચાણ છું.

ને આ મુક્તકમાં એમણે લીધેલી વિદાયનો જ વર્ષો પહેલાં પડઘો પડ્યો હોય એવું લાગશે.

આમ જાણે છે નયન મારાં અભણ,
રેતમાં શોધ્યા કરે કોનાં ચરણ?
દોષ કોઈ અન્યનો એમાં નથી,
દૂર ચાલ્યો ક્યાંક હું મારાથી પણ!

દિલીપભાઈ અચાનક ગયા. એમની આવી વિદાયની કદી કલ્પના કરી ન હતી. વધારે શું કહું? એમનો આ શે’ર જ ઘણું કહે એમ છે –

તું નદી છે, તુજ કિનારે હું બળું –
પાત્ર પણ તુજ હાથમાં, હું ભસ્મ છું.

‘પંથ’ (૧૯૮૩), ’દાખલા તરીકે તું’ (૧૯૯૦), ‘અહેસાસ’ (૨00૭), ’નગર તારા વગર’ (૨૦૦૮), ‘એક અલ્લડ છોકરી’ (૨૦૦૮), ‘ઉમળકો’ (૨૦૧૦), ’લિખિતંગ સહી દસ્તક પોતે’ વગેરે એમના સંગ્રહો છે.

એમનો ગઝલ સંગ્રહ ‘અહેસાસ’ પ્રગટ થવાનો હતો તે વખતે એમણે કહ્યું કે મારે એમનો સંગ્રહ જોઈ-તપાસી આપવો. મેં એમને કહ્યું પણ ખરું કે કોઈ ન પૂછે ત્યાં સુધી હું મારો મત આપતો નથી. પરિણામ ગમે તે આવે પણ હું ઝીણું કાંતું છું ને જ્યાં સુધી મને લાગે કે હવે આનાથી વધારે સારું થઈ શકે એમ નથી ત્યારે હું અટકું છું. એમ કરવાથી બધું ઉત્તમ જ થાય છે એવું નથી, પણ એટલો સંતોષ સાથે હોય છે કે થાય એટલું સારું કરવામાં મેં દિલચોરી કરી નથી. એમણે કહ્યું કે એ જાણીને જ સંગ્રહ પ્રગટ થાય તે પહેલાં જોવાનું હું તમને કહું છું. એ પછી એ એકથી વધારે વખત ઘરે આવ્યા અને એકેએક ગઝલ અમે સાથે જોઈ, વાંચી, ચર્ચાઓ કરી. મેં કેટલાંક સૂચનો કર્યાં ને એમણે એ ગ્રાહ્ય પણ રાખ્યાં. એમણે ઠીક ઠીક શ્રમ લઈને ગઝલો મઠારી. સંગ્રહ પ્રગટ થયો. એનું સુભગ પરિણામ પણ આવ્યું. ‘અહેસાસ’ને ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ, અમદાવાદ તરફથી ‘શ્રી દિલીપ ચં. મહેતા પારિતોષિક’, ’હ્યુમન સોસાઈટી ઓફ ઇન્ડિયા’, નડિયાદ તરફથી ‘રસકવિ રઘુનાથ બ્રહ્મભટ્ટ એવોર્ડ’, અને ‘ગઝલસભા’ વડોદરા, તરફથી ૨૦૦૭નો શ્રેષ્ઠ ગઝલસંગ્રહ એવોર્ડ, એમ ત્રણ પુરસ્કારો એનાયત થયા. આ ઉપરાંત ગઝલ ક્ષેત્રે વિશિષ્ટ પ્રદાન બદલ ‘નર્મદ સાહિત્ય સભા’, અને સાહિત્ય સંગમ’, સુરત તરફથી ૨૦૦૮નું મનહરલાલ ચોકસી પારિતોષિક પણ એમને એનાયત થયું.

એમની ઘણી ખરી ગઝલોમાં તગઝ્ઝુલની સાથે ક્યારેક સહજ ચિંતન પણ ભળે છે એટલે તે વધુ આસ્વાદ્ય બને છે.

પ્રેમ જરૂરિયાત છે, તે ગઝલકારને અમસ્તો નથી જોઈતો. કહે છે –

છે મને એની ખરેખર બહુ જરૂર,
પ્રેમ ક્યાં મારે અમસ્તો જોઈએ?

એમ જ ગઝલકારને કિનારો પણ અમસ્તો નથી જોઈતો. એ જ ગઝલના શે’રમાં કહે છે –

હું રહ્યો છું ડૂબી મધદરિયે ‘દિલીપ’,
એટલા માટે કિનારો જોઈએ.

પ્રણયની અભિવ્યક્તિમાં મૌન સંમતિ સૂચક હોય કે પછી એ રીસનું પરિણામ પણ હોય. એ નક્કી કરવાનું ભાવકો પર છોડીને આ શે’ર માનીએ ને માણીએ –

એ રીતે પણ થઈ જશે સરભર હિસાબ,
તું ન બોલે કૈં અને હું બોલું છું.

અહીં બોલવા અને ન બોલવાને સામસામા છેડાના અર્થો પણ એક સાથે મળે છે તે ધ્યાનાર્હ છે.

સાધારણ રીતે તો ધુમાડો ગૂંગળાવનારો હોય, પણ એનો અર્થ એવો તો નહીં જ ને કે ધુમાડો ન થાય એટલે આગ ચાલુ રાખવી? આગ ઠારવાને લીધે ધુમાડો ઊઠે તો એનો વાંધો કેમ ઉઠાવાય?

આ ધુમાડો જોઇને મૂંઝાઈ ના જાશો તમે,
બહુ મુસીબતથી સમયની આગ ઠારી હોય છે.

દિલીપભાઈ માટે અને એમની કવિતાઓ માટે ઘણું કહી શકાય, પણ ક્યાંક તો અટકવું પડે એટલે છેલ્લે એક વેધક શે’ર દિલીપભાઈએ દશેક વર્ષ પર લખી રાખેલો તે અહીં મૂકું છું –

જિંદગીભર જે ન બનવી જોઈએ
એ જ ઘટના આંખ સામે છે ખડી!

સાચે જ દિલીપભાઈની વિદાયની ઘટના ન  જ બનવી જોઈતી હતી, પણ એ જ આંખ સામે આવીને ખડી થઈ છે ને એ જોયા, જીરવ્યા વિના છૂટકો નથી.

દિલીપભાઈને હૃદયાંજલિ!

૦

પ્રગટ : ‘શબ્દસૃષ્ટિ’, ઑગસ્ટ, 2020

e.mail : ravindra21111946@gmail.com