આપણા સમાજમાં સાસુ જુલમી અને વહુ શોષિત-પીડિત ગણાઈ છે. સાસુ લડાક જ હોય અને વહુ જુલમ વેઠવા જ જન્મી હોય એ પ્રકારની ફિલ્મો પણ ઘણી આવી છે. એવી આખી એક પરંપરા ઊભી થઈ જેમાં સાસુ, વહુને ત્રાસ આપવા જ હોય અને વહુ તો બિચારી ભલી ભોળી અને સાસરિયાંનો માર ખાવા જ હોય. એવું વાર્તા, કવિતા, નાટકોમાં પણ ચાલ્યું. એમાં સત્ય ન હતું એમ નહીં, પણ એટલું જ હતું એવું પણ નહીં. આમ થયું એમાં સમાજ અશિક્ષિત, અભણ હતો, એ મુખ્ય કારણ હતું. નવી વહુ આવી હોય તો તેનાં ભરણપોષણની જવાબદારી એ સંયુક્ત કુટુંબનાં વડીલની રહેતી. એમાં વડીલ અભણ હોય ને સાસુવહુ પણ અભણ હોય અને દીકરો થોડું ઘણું ભણેલો અને કામધંધો કરનારો હોય એવું ઘણું ખરું જોવા મળતું. પતિ ન કમાતો હોય તો બધો આર્થિક બોજ સસરા પર જ આવી પડતો. પતિ કે સસરા વ્યસની હોય એવું પણ બનતું. એથી આર્થિક અને આરોગ્યની જવાબદારીઓમાં વધારો જ થતો. આવી સંકડામણમાં વ્યસની પતિ કે સસરો ગુજરી જતો તો એ બધું જ વહુનાં આગમનને આભારી ઠરતું ને પરિણામ વહુની વધુને વધુ કનડગતમાં જ આવતું. ટૂંકમાં, વહુ અનેક રીતનાં શોષણનું નિમિત્ત જ બનતી.
એ પછી સમાજ શિક્ષિત થવા લાગ્યો. કન્યા કેળવણીનો મહિમા પણ વધ્યો. એને પરિણામે સ્ત્રીઓ ભણતી, નોકરી-વ્યવસાય કરતી થઈ. અનેક કોર્પોરેટ હાઉસિસ ચલાવતી થઈ. એથી એવું પણ બન્યું કે સ્ત્રીઓ લગ્નને નકારતી થઈ કે મોટી ઉંમરે પરણતી થઈ. કેરિયર જ્યાં કેન્દ્રમાં આવી ત્યાં લગ્ન નકારાયાં અથવા તો પાછળ ઠેલાયાં. લગ્ન, બાળઉછેર જેવી જવાબદારી સ્ત્રીને કારકિર્દી બનાવવામાં નડતરરૂપ લાગી. તે કેરિયર ઓરિએન્ટેડ થઈ. લગ્નને વિકલ્પે તે લિવ ઇન-રિલેશનશિપમાં માનતી પણ થઈ. તે એટલે કે એમાં જવાબદારીનું ભારણ ખાસ ન હતું. એના લાભ મળ્યા, એમ જ ગેરલાભ પણ મળ્યા. જો કે, અનેક પ્રશ્નો હોય તો પણ, લગ્ન સંસ્થાની બોલબાલા આજે પણ છે જ તેની ના પાડી શકાશે નહીં.
એ ખરું કે નોકરી કરતી વહુનું જુદું જ સ્ટેટસ ઘરમાં ને બહાર પણ છે. નોકરી-વ્યવસાયને કારણે તેનાં માનપાન ઘણાં ઘરોમાં વધ્યાં પણ છે, છતાં ઘરકામની તેની જવાબદારી ઘટી નથી. છોડવાની હોય તો નોકરી, ઘરકામ વહુ પાસેથી લગભગ છોડાવાતું નથી. નોકરી અને ઘરકામ ચોંટેલાં હોય એ સ્થિતિમાં ઘરમાં સંતાનની પધરામણી પણ મોડી થતી થઈ છે. એ કારણે વહુએ સંભાળવાનું ને સાંભળવાનું વધે છે. નોકરીને કારણે ઘરે આવવામાં વહેલુંમોડું થાય તો તે વાત સીધી વહુના ચરિત્ર સાથે સંકળાય છે ને કુટુંબને ટીકા કરવાનું બહાનું મળી જાય છે. દીકરી પણ નોકરી કરતી હોય તો તેનાં મોડાં વહેલાં આવવા અંગે એટલી પંચાત નથી થતી, પણ ઘરની વહુ મોડી પડે તો તેણે અનેક શંકા કુશંકાઓનો સામનો કરવાનો આવે છે અને બને છે એવું કે ઘરની દીકરી કોઈ સંબંધમાં હોવાનો અણધાર્યો આઘાત કુટુંબને આપતી હોય છે. બધે જ આવું છે, એવું નથી, પણ દીકરી અને વહુ વચ્ચે સમાન વ્યવહાર કુટુંબોનો ઓછો રહે છે ને એનાં પરિણામો છેવટે તો કુટુંબે જ ભોગવવાનાં આવે છે.
એ સમજી શકાય એવું છે કે ઘરની વ્યક્તિઓ માટે કુટુંબને વિશેષ લાગણી હોય છે. એક પ્રકારનું મમત્વ કે વાત્સલ્ય હોય છે ને એ સ્વાભાવિક પણ છે, પણ એમાં ય ભેદ હોય છે. ભાઈને માટે હોય એટલી લાગણી બહેન માટે કુટુંબને અપવાદરૂપે જ હોય છે. તે એટલે કે કુટુંબ એવી માનસિકતા બનાવીને બેઠું હોય છે કે દીકરી તો સાસરે જવાની છે ને તે તો બીજાનો વંશ વધારવાની છે. તે કૈં પિયરને કામ લાગવાની નથી. આ માનસિકતા બદલવાની જરૂર છે, કારણ એ વ્યવસ્થા સમાજે જ ઊભી કરી છે કે દીકરી પરણે એટલે સાસરે જાય. એ વ્યવસ્થા દીકરીએ ઊભી કરી નથી. જો દીકરી, એ વ્યવસ્થા ઊભી કરતી ન હોય તો નાનેથી દીકરી-દીકરાના ઉછેરમાં ભેદ શું કામ હોવો જોઈએ? જો દીકરી બીજાનો વંશ વધારવા સાસરે જતી હોય હોય ને તેથી તેનાં તરફ ઓછી લાગણી બતાવાતી હોય તો વહુ માટે વિશેષ ભાવ કેમ નથી બતાવાતો? તે તેનું ઘર છોડીને વંશ વધારવા સાસરે આવી છે તો તેને માટે વિશેષ ભાવ હોવો જોઈએ, એવું નહીં? પણ, એવું થતું નથી. તે તો મોટે ભાગે સાસરે હડધૂત જ થતી હોય છે. શિક્ષણ ને સમજ વધતાં આ સ્થિતિમાં થોડો ફેર પડ્યો છે, પણ હજી ક્યાંક દીકરી અને વહુ વચ્ચે કુટુંબ સૂક્ષ્મ અંતર રાખતું હોવાનું અનુભવાય છે, કુટુંબ જે અંતર દીકરા અને દીકરી વચ્ચે રાખે છે એ જ ભેદ કદાચ દીકરી અને વહુ વચ્ચે પણ રાખે છે.
એમાં ચમત્કારિક ફેરફાર દીકરીનાં લગ્નથી આવે છે. દીકરી તેને સાસરે જાય છે એ સાથે જ મા માટે તે રાતોરાત મહાન થઈ જાય છે. જે ભાઈની તુલનામાં ક્યાં ય ન હતી તે બહેન પરણે છે કે પિયરનું માન તેને માટે વધી જાય છે. જે દાદી માટે તે પથરો હતી, તે દાદી તેનાં ગુણગાન ગાતાં થાકતી નથી. જે મા સૌથી વધુ ઠપકારતી હતી, તે તેની યાદમાં આંસુ સારતી રહે છે. પિતાને વખતોવખત ચીજવસ્તુઓ, દવાઓ એકી બૂમે હાજર કરતી હતી તે પિતાને પણ કશું નથી મળતું કે જડતું ત્યારે દીકરીની ખોટ લાગે છે. એ પછી દીકરો પરણે છે ને વહુ ઘરમાં આવે છે તો એક નારી પાત્રને ઘરમાં વધાવવાનું તો બને છે, પણ એ વધામણી લાંબી ટકતી નથી. ધીમે ધીમે વહુના વાંક દેખાવા લાગે છે. પિયરમાં કોઈ કેળવણી મળી જ નથી ને માબાપે એમ જ મોટી કરી દીધી છે – જેવું વહુને સંભળાવાયા કરે છે. એવું જ સાંભળવાનું જે દીકરી પરણીને ગઈ છે એને સાસરે પણ આવતું જ હોય છે ને જે ઘરમાંથી વહુ સાસરે આવી છે એ ઘરની વહુને પણ એ જ વીતે છે. હાલત ‘ઘેર ઘેર માટીના ચૂલા’ જેવી જ થાય છે. બહુ ફરક હોતો નથી. લગભગ દરેક સાસુ, વહુ આગળ દીકરીને તો વખાણતી જ રહે છે ને એમ કરીને વહુમાં જે ખૂટે છે તે ચીંધી પણ બતાવતી રહે છે. આમ તો દીકરી પિયરમાં હતી ત્યારે કૈં એવી વિશેષતા તેનામાં જણાઈ ન હતી, પણ વહુને નીચી પાડવા ગેરહાજર દીકરીનો સાસુ ઉપયોગ કરી લેતી હોય છે, બાકી, દીકરી એને સાસરે કેટલી પોંખાતી હશે તે તો તેનું મન જ જાણતું હશે. એમાં સિવાય પીડા, હાથમાં કૈં આવતું નથી, પણ ખોટનો ધંધો બધાં જ કરતા રહે છે. એને જ ઘણાં તો સંસાર કહે છે ને એમાં તો એમ જ હોય એમ પણ મનાતું રહે છે. એમ જ શું કામ હોય એવો સવાલ બહુ ઓછાંને થાય છે ને જેમને થાય છે તે વિચારે છે કે બદલવા મથે છે ને થોડું ઘણું બદલાય પણ છે, પણ એની ગતિ બહુ ધીમી હોય છે.
બહુ ધીમો પણ સુધારો આવ્યો તો છે જ. સાસુ, દીકરીની જગ્યા વહુને આપતી થઈ છે. વહુ પણ સાસુમાં માને જોતી થઈ છે. એવાં ઘણાં ઘરો છે જ્યાં વહુ નોકરીએ ગઈ હોય ને ઘરનું કામ સાસુએ ઉપાડી લીધું હોય. એક સમય હતો જ્યારે વહુને નોકરીની છૂટ ન હતી ને ભણેલું ઘરકામ ને બાળઉછેરમાં જ ખોઈ નાખવાનું થતું અથવા તો તે વહુની જ ગરજ હોય તેમ તેને ઘરકામ પતાવીને જ નોકરી કરવાની છૂટ મળતી હતી, પણ હવે વાત બદલાઈ છે. સાસુ, વહુની સગવડો સાચવતી થઈ છે ને ઘરકામ હવે સંયુક્ત જવાબદારીની રીતે ઉપાડી લેવાય છે. રજાના દિવસોમાં વહુ પણ સાસુને આરામ આપવા મથે છે. ક્યારેક ચણભણ પણ થાય, પણ સરવાળે તો સાસુ-વહુ એકબીજાને સમજતી-સાચવતી થઈ છે.
કોણ જાણે કેમ પણ આપણને ઈર્ષા, નિંદા, ફરિયાદ વગર ચાલતું જ નથી. એના વગર પણ આનંદથી રહી શકાય, પણ એવું બહુ ઓછું જ જોવા મળે છે. આપણો ઘણો બધો સમય, કૂથલીમાં જ પૂરો થતો હોય છે. એ સ્ત્રીઓ-સ્ત્રીઓ વચ્ચે જ ચાલે છે એવું નથી. પુરુષો-પુરુષો પણ મોટે ભાગે તો એ જ ધંધો કરતાં હોય છે. આપણે વાતો તો મોટી મોટી કરતાં હોઈએ છીએ, પણ રોજિંદા વ્યવહારમાં આપણને નિંદા વગર ભાગ્યે જ ચાલે છે. આપણને ખબર હોય છે કે એમ કરવાથી કૈં જ હાથમાં આવતું નથી, પણ ટીકા, નિંદા વગર આપણને ખાવાનું પચતું નથી. એ ટીકા કે નિંદા સાચી હોય તો ય સમજ્યા, પણ એવું ય હોતું નથી. એમ જ એ ન ચાલવો જોઈતો કારભાર ચાલ્યા કરે છે. જો કે, એટલું થયું છે કે કેટલાંક કુટુંબો સાચી રીતે જીવતાં, એકબીજાને સમજતાં, સાચવતાં થયાં છે. એ સારી નિશાની છે. પોતાનામાં ઊગતા આનંદનું કારણ મોટે ભાગે સામેથી આવતું હોય છે, એટલું સમજાય તો સામે ઊગતા આનંદનું નિમિત્ત, આપણે પણ હોઈ શકીએ. એટલું થાય તો કેટલી બધી રાહત સૌને મળે એ કહેવાની જરૂર છે?
000
e.mail : ravindra21111946@gmail.com
પ્રગટ : ‘સ્ત્રી સશક્તિકરણ’ નામક લેખકની કટાર, ‘મેઘધનુષ’ પૂર્તિ, “ગુજરાત ટુડે”, 01 જાન્યુઆરી 2023
ગુજરાતમાં પ્રાથમિક શિક્ષણની તાસીર સપાટી પર જુદી અને ભીતર જુદી છે. શિક્ષણને મામલે આખું રાજ્ય અનેક સ્તરે પછાત છે, પણ સપાટી પર બધું સરસ સરસ ચાલી રહ્યું હોવાનો દેખાવ થતો રહે છે. ટૂંકમાં, હાલત બતાવવાના અને ચાવવાના જુદા-જેવી છે. એવું એટલે બને છે કારણ મોટે ભાગે યોગ્ય વ્યક્તિ અયોગ્ય જગ્યાએ અને અયોગ્ય વ્યક્તિ યોગ્ય જગ્યાએ મુકાય એની કાળજી રખાય છે. હવે તો નવી શિક્ષા નીતિ પણ આવી ગઈ છે. જો કે, શિક્ષા નીતિમાં ભાગ્યે જ કૈં કહેવાપણું હોય છે. મૂળ સમસ્યા તો નીતિ લાગુ કરવાની હોય છે. ક્યાંક જીવ રેડીને કામ થતું જ હશે, પણ મોટે ભાગે તો અધિકારીઓ અને શિક્ષકો કામ કરવા ખાતર જ કરતા હોય છે, એમાં જીવંત રસ ઓછો જ હોય છે. હવે જ્યાં આવું હોય ત્યાં નીતિ ગમે એટલી ઉત્તમ હોય, તો પણ પરિણામો ઉત્તમ મળવા અંગે શંકા રહે. એમાં ય ખુશામતખોરી અત્યારે તો આખા રાજ્યનો લઘુત્તમ સાધારણ અવયવ છે. એને લીધે સારું દેખાય, પણ સારું હોય નહીં એમ બને. આમ તો કોઈ જ ક્ષેત્ર ખુશામતખોરીથી બચ્યું ન હોય ત્યાં શિક્ષણ પણ શું કામ બાકી રહી જાય? જો કે, પ્રાથમિક શિક્ષણ બધી જ રીતે દયનીય સ્થિતિમાં રહે એ માટે આખું શિક્ષણ ખાતું તનતોડ મહેનત કરી રહ્યું છે. સાચું કોઈ કહે નહીં ને સાચું કોઈ સાંભળે નહીં એવી રાજકીય સગવડો ઊભી કરાઈ છે. મોટે ભાગનો કારભાર જી હજૂરિયાઓ અને મજૂરિયાઓથી ચાલે છે. સાચું તો એ છે કે પ્રાથમિક શાળાનો આચાર્ય પ્રમાણિક મત રજૂ કરી શકે એવી મોકળાશ તેને ભાગ્યે જ હોય છે. એમ તો શિક્ષણ જગતમાં યુનિયનો પણ છે જ, પણ તે અવાજ રજૂ કરવા નહીં, અવાજ દબાવી દેવામાં વધુ પાવરધા છે. પગાર વધારા સિવાય કે આર્થિક સવલતો સિવાય શિક્ષણનું સાચું ચિત્ર રજૂ ન થઈ જાય તેની કાળજી બધાં જ યુનિયનો રાખે છે. સાધારણ શિક્ષક તો ઉપરી અધિકારીઓથી દબાયેલો રહે જ છે, પણ તેણે તો યુનિયનના સાહેબોથી પણ ડરવાનું રહે છે. કેટલી ય સ્કૂલોમાં પૂરતા શિક્ષકો નથી, પૂરતા ઓરડાઓ નથી, જરૂરી સામગ્રી નથી એ અંગે ઉપરી અધિકારીઓ સુધી વાત લગભગ પહોંચતી જ નથી. આજની તારીખે પણ કેટલીક સ્કૂલોને પાઠ્ય પુસ્તકો, ગણવેશ વગેરે પહોંચવાના બાકી હોય તો નવાઈ નહીં !