નિર્મલા પુતુલ, ઝારખંડની એક કવિયત્રી / એક્ટિવિસ્ટ છે. તેના કાવ્યસંગ્રહો ‘नगाड़े की तरह बजते शब्द’ તથા ‘अपने घर की तलाश में’ છે. તેમની કવિતાઓ અનુવાદ અંગ્રેજી / મરાઠી / ઉર્દૂ / ઉડિયા / કન્નડ / નાગપુરી / પંજાબી / નેપાળી થયાં છે. નિર્મલાને સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર પણ મળ્યો છે.

આજની કવિયત્રીઓ જે કાંઈ કવિતા લખે છે એમાં સંવેદનો સાવ બદલાઈ ગયાં છે. નિર્મલા પુતુલનું આ કાવ્ય, તમે એન્જોય કરો :

પપ્પા, 

તમે મને એટલે દૂર નહીં પરણાવતા કે 

જ્યાં તમારે મને મળવા આવવું હોય તો 

ઘરની ગાયો-બકરિયું વેચવી પડે.

પપ્પા, 

તમે મને એવા ગામમાં નહીં પરણાવતા

જ્યાં માણસ કરતાં ઈશ્વરની સંખ્યા વધારે હોય !

જ્યાં જંગલ, નદી અને પહાડો ન હોય

એવા સ્થળે મારાં લગ્ન કરતા નહીં.

એ ઘર સાથે મારો સંબંધ  ક્યારે ય જોડતા નહીં 

કે જ્યાં ફળિયું ન હોય !

કૂકડાની બાંગથી જ્યાં સવાર ન પડતી હોય,

સાંજે પાછલા વરંડામાંથી ડૂબતો 

સૂરજ ન દેખાતો હોય.

એવા ઘરમાં મારે ક્યારે ય જવું નથી. 

મારા માટે એવો વર શોધતા નહીં કે જે 

કાહિલ હોય, નક્કામો હોય.

મેળામાંથી છોકરિયુંને ઉઠાવી જવામાં 

હોશિયાર હોય.

જે વાત વાતમાં લાઠી દંડાની વાત કરે,

તીર અને કુહાડી ઊંચકીને ફરતો હોય.

મારે એવું સૌભાગ્ય નથી જોઈતું, પપ્પા …

પપ્પા, 

તમે મારો હાથ એવા માણસના હાથમાં 

આપતા જ નહીં

કે જેણે પોતાના હાથથી એકેય વૃક્ષ 

વાવીને ઉછેર્યું નથી.

જો તમારે મને પરણાવવી હોય તો 

એવા ગામમાં પરણાવજો

કે જ્યાં સવારે જઈને પગપાળા 

ઘેર આવી શકાય !

[સૌજન્ય : કવિ અનિલ જોશી, 27 ડિસેમ્બર 2024]

સૌજન્ય : રમેશભાઈ સવાણીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

ઘણાં વર્ષો પહેલાં હું વઢવાણ ગયો હતો. જૂનું શહેર. લોકવાયકા છે કે પહેલાં એનું નામ વર્ધમાનનગર હતું ને અપભ્રંશ થઈને વઢવાણ થઈ ગયું. પાસેનાં સુરેન્દ્રનગરનો વિકાસ થયો અને વઢવાણ ત્યાંનું ત્યાં જ રહ્યું. ઘસાઈ જવાથી એવું લાગે જાણે કે તેની ભવ્યતા સામંતી ઇતિહાસનાં કોઈ જૂનાં પુસ્તકમાં બંધ થઈને રહી ગઈ હોય. મને કોઈએ કહ્યું કે ‘અહીંની જૂની પાંજરાપોળ જોવા જેવી છે. જ્યાં ગાય, ભેંસ,ઘોડા તો ઠીક; કોઈ જીવજંતુને ય મારી નાખવાનું પાપ કરવાને બદલે તેને ડબ્બીમાં સાચવી જીવદયા પ્રેમીઓ મૂકી જાય છે. અનાજ-લોટમાંથી વીણેલાં ધનેડાં પણ મૂકી જાય છે !’

મૂંગા પશુઓ-જીવજંતુ તરફનો દયાભાવ, તેમને મારવું એ પાપ છે એવી ધાર્મિક ભાવનામાંથી, વિશેષ કરીને જૈન ધર્મમાં જે અહિંસાની વાત છે ત્યાંથી આવેલો છે. પ્રાણી, પક્ષી, મૂંગાજીવ પ્રત્યે દયાભાવ રાખવો એ ખોટું તો હરગીઝ નથી જ પણ પ્રશ્ન ત્યારે થાય કે આવી જ કોઈ પાંજરાપોળ જે વિશાળ જમીનમાં પથરાયેલી હોય કે ગામના ઢોર પશુઓના ચરાણ માટે ગૌચરની મોટી જમીન હોય અને ત્યાં કોઈ ધનપતિ, રાજકીય નેતાઓ અને સંચાલકોના મેળાપીપણામાં તેને ખરીદી લઈ ત્યાં મોટ્ટો મોલ કે કોમર્શિયલ બહુમાળી બિલ્ડિંગો ઊભા કરી દેવા માંડે ત્યારે કેટલા લોકો તેનો ભારોભાર વિરોધ કરવા, સત્તાધારીઓની સામે લડવા મેદાને પડે છે? અને આ ‘સોદા’ને લઈ આંખમિચામણા કરતાં લોકોને, ચૂપ રહેતાં લોકોને કોઈ ‘પાપી’ કહેશે ખરું ? કદાચ એવું જરૂર કોઈ કહેનાર ધાર્મિક વ્યક્તિ નીકળે કે ‘મૂંગા પશુઓની જગા વેચી નાંખનાર, પાપમાં પડનાર મૂઆ નર્કે જશે ! ઉપરવાળો બધું જુએ છે !’ પણ આ બધો ખેલ જોનારા જે આ અગાઉ પાપ ન લાગે એમ માની ખોડાઢોર કે ઘવાયેલાં પંખી કે પ્રાણીઓ પાંજરાપોળમાં મૂકવા ગયા હશે કે જતાં હશે યા આ પાંજરાપોળનાં રખરખાવ માટે નાણાંકીય મદદ કે ઘાસપૂળા ખરીદીને આપ્યાં હશે. એવાં બધાંની ચૂપકીદીને આપણે ‘પાપ’ કેમ નથી કહેતાં ? આ પ્રકારના સવાલ એટલા માટે ઊભા થાય છે કે સમાજમાં આવી ઘણી બાબતો છે. મંદિર બહાર કે રસ્તા પર ભીખ માંગતા કે ભૂખ્યા અજાણ્યા વ્યક્તિને ક્યારે ય આપણે કે કોઈક વાર તહેવારે દાન આપી, ખાવાનું આપી, આપણે સંતોષ અનુભવીએ છીએ કે ગરીબોને દાન આપવું, ભૂખ્યાને અન્ન આપવું એ ‘પુણ્ય’નું કામ છે, માનવતાનું કામ છે અને ધર્મમાં તે લખાયું છે, કહેવાયું છે. આ પ્રકારની માન્યતા અને ખ્યાલો માત્ર આપણા દેશમાં જ છે એવું નથી. દુનિયાના દરેક ખૂણામાં, દરેક ધર્મ પાળતાં લોકોમાં જોવા મળે છે. 

પણ ભીખારીઓ કેમ છે? કેમ આટલાં બધાં લોકો કામધંધા વગરનાં છે ? તમે રસ્તે લારી પર મિત્રો સાથે કંઈક ચટાકેદાર ખાતાં હો ત્યારે કોઈક બાળક ભૂખ્યા પેટે તમારી સામે ટગર ટગર જોયાં કરતું હોય ત્યારે કેમ આપણા મનમાં પ્રશ્ન નથી થતો કે આવાં બધાં બાળકોને કેમ રોજ તેમનાં પોતાનાં ઘરમાં બે ટાઇમ પેટ ભરીને ખાવાનું નહીં મળતું હોય? ધાર્મિક નેતા કે બાવા તો તરત આવા પ્રશ્નનો જવાબ આપી દેશે કે ‘એ તો એમનું ગયા જનમનું પાપ ! કંઈક પાપ કર્યું હશે તે એને ભગવાને આ જનમમાં આવી સજા આપી હશે !’

એક બાજુ ભૂખ્યાંને જમાડવા એ પુણ્યનું કામ અને માનવતાનું કામ ગણાય, અને બીજી બાજુએ બધાં ભૂખ્યાં એટલે છે કે ગયા જનમમાં એ ભૂખ્યાઓએ પાપ કર્યા હશે ! આ બન્ને વાત એકબીજા સાથે મેળ ખાનારી છે ખરી ? આવાં પરસ્પર વિરોધી ઘણા મુદ્દાઓ આપણાં જીવનમાં ડગલે ને પગલે જોવા મળે છે. શાળામાં ભણતાં ગરીબ બાળકોને ચોપડીઓ નોટબુકો ફ્રીમાં વહેંચવી, કડકડતી ઠંડીમાં ફૂટપાથ પર સૂતાં મજૂરો કે ઘરવિહોણા લોકોને ધાબળા વહેંચવા જેવા ઘણા ‘માનવતાનાં કામ’ કરતાં લોકોને આપણે જોઈએ છીએ. આ કામ ખોટું છે કે સાચું, કરવું જોઈએ કે ના કરવું જોઈએ એવી ચર્ચામાં હું અહીં પડવા માંગતો નથી. ખરેખર ક્રૂર વાસ્તવિકતા તો એવી છે, જેમ કે આપણી આંખ સામે ઠંડીમાં ફૂટપાથ પર લોકો સૂતાં છે અને આપણે સ્વેટર-મફલરમાં સજ્જ થઈ ફૂટપાથ પર ફરીએ છીએ કે બંધ ઘરમાં આપણે રજાઈ ઓઢીને સૂતાં હોઈએ છીએ.

આવાં સમયે આપણા દિમાગમાં એવી સ્પષ્ટતા હોય કે આ સભ્યસમાજમાં, માણસજાતે જે વિકાસ સાધ્યો છે એવા સમયે જે જન્મે છે તે દરેકને નાનું કે મોટું શરીરના રક્ષણ માટે ઘર તો મળવું જ જોઈએ. માથે છાપરું તો સૌનો અધિકાર છે. પૂરતું પોષક ભોજન, પેટ ભરીને ખાવાનું દરેકને મળવું જ જોઈએ, એ સૌનો મૂળભૂત હક છે એવું જો આપણે માનતા હોઈએ અને તે માટે મથતાં હોઈએ અને સાથે સાથે આપણી સામે જો કોઈ ભૂખ્યો હોય, પૂરતાં કપડાં વિનાનો હોય એને આપણાં ખોરાકમાં, આપણાં કપડાંમાં હીસ્સેદાર બનાવીએ તો એને હું ધર્મમિશ્રિત માનવતાવાદી નહીં પરંતુ માનવવાદી કહેવાનું પસંદ કરીશ. સાથેસાથે એવું માનવતાનું કામ કરનાર વ્યક્તિએ ભગવાન કે ધર્મના ભયથી, પાપના ભયથી કે આવતા ભવમાં પોતાને સ્વર્ગ મળે એવાં સ્વાર્થથી કે આવતા ભવમાં ભીખારીનુ જીવન મળશે એવાં ભયથી ડરીને કંઈક દયાદાન કરતો હોય તો તેને માનવવાદી તો ન જ કહી શકાય. દુનિયાનો દરેક માણસ સમાન છે, સન્માન્ય છે. જાતિ, જ્ઞાતિ, ધર્મ, રંગ ને સ્ત્રી-પુરુષ એવાં ભેદભાવોની બાદબાકી કરી માણસમાત્ર સરખો છે, દરેકને જીવવાનો સમાન હક છે, દરેકને મુક્ત મને અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા છે, દરેકને ગૌરવપૂર્ણ જીવનનો અધિકાર છે એવું આપણે માનતા હોઈએ અને તે પણ કોઇના કહેવાથી નહીં, ક્યાંક વાંચવાથી નહીં પરંતુ વિજ્ઞાનના ટેકે, તર્ક-વિચારણાથી માપીને પારખીએ તો એને આપણે માનવવાદી કહીશું. સાથેસાથે કુદરતનાં દરેક જીવનું મહત્ત્વ છે અને પ્રકૃતિના સંતુલનમાં દરેક જીવની આગવી ભૂમિકા છે એ વૈજ્ઞાનિક સત્યનાં સ્વીકાર સાથે માણસ તરીકે જીવવાની પદ્ધતિને આપણે માનવવાદી કહીશું,માનવતાવાદી નહીં.

ખરેખર માનવતાવાદી જેવો શબ્દપ્રયોગ છે જ નહીં. કેટલાક લોકો અજ્ઞાનવશ કે જાણકારીના અભાવમાં દરેક દયાદાન, કરુણા કે માનવતાના કામ કરનારને માનવતાવાદી ગણે છે. જ્યારે કેટલાક ચાલાક લોકો સભાનતાપૂર્વક માનવવાદનો સાચો અર્થ અને મહિમા લોકો સુધી પહોંચે નહીં અને માનવતાવાદને નામે ગૂંચવાડો ચાલુ રહે એવા આશયથી ‘માનવતાવાદી’ શબ્દ વાપર્યા કરે છે. માત્ર ધર્મ મિશ્રિત દયાદાન અને કરુણા જ માનવતા ન કહેવાય પરંતુ માણસજાતના પરસ્પર આધારિત અને સહજીવનને કારણે વિકસિત થયેલાં સહજ ગુણ તરીકે ‘માનવતા ‘ કે માણસાઈને જોવી ઘટે. કોઈ દિવ્ય કે ચમત્કારિક શક્તિ વિના માનવ જ માનવનો ઘડવૈયો છે, તેણે જ પોતાની મહેનતથી, પોતાની અક્કલથી, સહિયારાપણાની ભાવનાથી, સહિયારા અનુભવો અને સહિયારા શારીરિક અને માનસિક શ્રમથી આ દુનિયા, આ સુવિધાઓ, આ યંત્રો, આ આનંદ ઉલ્લાસ, આ ‘માનવતા’ ઘડી છે એવું સ્વીકારીએ તેને જ માનવવાદ કહેવાય.

વળી પોતાની જાતને અને અન્યોને સતત પ્રશ્નો પૂછતો રહે, મનુષ્યજીવન વિશે ભગવાનના ભય વિના પ્રશ્નો પૂછતો રહે અને માનવજીવનની સમસ્યાઓ યાતનાઓના નિરાકરણ માટે મથતો રહે, દુનિયાના દરેક મનુષ્યનું જીવન વધુને વધુ બહેતર, આનંદમય અને ખુશહાલ બની રહે તે માટે સપનાં સેવતો રહે, માત્ર પોતાનું જીવન નહીં પણ સમગ્ર માનવજીવન સુખમય બને તેવી ઈચ્છા રાખનારને જ માનવવાદી કહી શકાય. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો માનવવાદ એ એક જીવનદિશા છે, જીવનદૃષ્ટિ છે. અને એટલે જ હું કહું છું કે ‘હું માનવતાનો પૂજારી નહીં, પણ માનવવાદી છું !’ 

[સૌજન્ય : મનીષી જાની, ‘માનવવાદ’ પુસ્તકમાંથી]

સૌજન્ય : રમેશભાઈ સવાણીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

14 ફેબ્રુઆરી 2025ના રોજ અમદાવાદ ‘નવજીવન’ ખાતે મૈત્રી જૂથનાં થોડાં મિત્રો સાથે બે કલાક ચર્ચા-બેઠકનું આયોજન થયું હતું. તેમાં સુરેશ પ્રજાપતિ / હરગોવન પટેલ / હિતેશ પ્રજાપતિ / નરેન્દ્ર દેસાઈ / જિતેન્દ્ર વાઘેલા / મૂકેશ ઘેલાણી / દીપક પ્રજાપતિ / પારુલ અત્તરવાલા / વર્ષા પરમાર / જાગૃતિ ઠક્કર / ભાવિશાબહેન / રણજીત વાઘેલા / મહાદેવભાઈ પટેલે ભાગ લીધો હતો. 

તેમાં એક પ્રશ્ન હતો કે ‘તમે રહો છો અમેરિકા અને ભારતની સમસ્યા વિશે કેમ લખો છો?’

જવાબ : 

[1] કોઈપણ વ્યક્તિનો જ્યાં જન્મ થાય, શિક્ષણ મેળવે, રોજગાર મેળવે, નિવાસસ્થાન બનાવે તે ભૂમિને મનમાંથી દૂર કરી શકે નહીં. એટલે સમાજની / દેશની સમસ્યાઓ અંગે તે મૌન રહી શકે નહીં. 

[2] આજે દુનિયા એક કુટુંબ જેવી બની ગઈ છે. ટેકનોલોજી / સંચાર ક્રાંતિએ વિશ્વના લોકોને નજીક નજીક કરી દીધા છે. એટલે તમે ઈચ્છો તો પણ અલગ રહી શકો તેવી સ્થિતિ નથી. 

[3] બંધુત્વ / આઝાદી / ન્યાય / સમાનતા / વ્યક્તિનું ગૌરવ વગેરે માનવમૂલ્યોએ વિશ્વને એક કરી દીધું છે. વિશ્વના લોકોને એકબીજા સાથે જોડી દીધાં છે. એટલે આજે કોઈ એક દેશની સમસ્યા તે દેશ પૂરતી સીમિત રહેતી નથી તે વિશ્વના લોકોની સમસ્યા બની જાય છે. એટલે જ અમેરિકાના લોકો ઈઝરાયલ-હમાસ વચ્ચેના યુદ્ધનો વિરોધ કરી રહ્યા છે. ભારતમાં લોકશાહી સંસ્થાઓ પર સરકારી ભરડાનો વિરોધ અમેરિકા / UK / કેનેડામાં થઈ રહ્યો છે. દેશની સીમાઓ વળોટીને માનવવાદી વિચારો આગળ ધપી રહ્યા છે. ત્યારે દેશની સમસ્યાઓ પ્રત્યે મૌન રહી શકાય નહીં. લોકશાહીના અંચળા હેઠળ ક્રોની કેપિટલિસ્ટ દેશના સંસાધનો પર પ્રભુત્વ જમાવી દે ત્યારે ચૂપ રહી શકાય નહીં. સત્તાના ભ્રષ્ટાચારને ખૂલ્લો પાડવાની કોઈ તક નાગરિકો પાસે ન હોય; રવિશકુમારને બોલતા બંધ ન કરાવી શકે તો આખી ચેનલ કોર્પોરેટ મિત્ર ખરીદી લે; બે નાનકડા રૂમમાં ચાલતા ન્યૂઝ ક્લિક પર પોલીસ દરોડો પાડી તેના એડિટર / પત્રકારને જેલમાં પૂરી દે; કોઈ સ્વતંત્ર ન્યૂઝ ચેનલ / અખબારને સરકારી જાહેરાતો આપવામાં ન આવે; માત્ર સત્તાની સ્તુતિ કરે તેમને જ સરકારી જાહેરખબરો મળે; સ્વતંત્ર પત્રકારો સામે બદનક્ષીના કેસો થાય વગેરે મોડસ ઓપરેન્ડી દ્વારા લોકોનો અવાજ કચડવા આવે ત્યારે એટલા માટે બોલવું પડે કે નાગરિકો આર્થિક / રાજકીય / સામાજિક ગુલામીનો ભોગ ન બને. 

બીજા પ્રશ્નો હતા : 

[1] છળકપટ પુસ્તક લખવાનું કારણ શું છે?  

[2] શું તમારા પર કોઈ દબાણ આવતું નથી? 

[3] તમારી પોલીસ સર્વિસ દરમિયાન તમે કરેલ કોઈ કામ જે બીજાને પ્રેરણા આપે? 

[4] અભિવ્યક્તિના તમામ માર્ગો સાંકડાં બની રહ્યા છે ત્યારે શું કરવું? 

[5] શું વિરોધપક્ષ નબળો નથી? 

[6] શું ભારત હાલની સ્તુતિકાળની સ્થિતિમાંથી બહાર નીકળી શકશે? 

જવાબ : 

[1] છળકપટ પુસ્તક લખવાનું કારણ એ છે કે આ સંપ્રદાય સમાજજીવનમાં ભાગલા પડાવે છે. અસ્પૃશ્યતા ઊભી કરે છે. કેટલાંક સત્સંગીઓ પોતાનાં સગા ભાઈ / સગી બહેનનાં ઘેર જમતા નથી કે પાણી પીતા નથી ! પોતાના આર્થિક લાભ માટે રામ / કૃષ્ણ / શિવ / પાર્વતી / હનુમાન વગેરેને સહજાનંદજીના સેવક બનાવી દીધાં છે. આ બધા દેવોને સહજાનંદની સ્તુતિ કરતા કરી મૂક્યા છે. આ સંપ્રદાય વર્ણવ્યવસ્થાનું ભયંકર સમર્થન કરે છે. આ સંપ્રદાયના સાધુઓ દલિતોનું અપમાન વારંવાર કરે છે. કેટલાંક ભક્તો કહે છે કે ‘સહજાનંદજીએ ગુજરાતને વ્યસનમુક્ત કર્યું !’ પરંતુ શું સહજાનંદજીના જન્મ પહેલા ગુજરાતના લોકો જંગલી હતા? વ્યસની હતા? અને સહજાનંદજીના જન્મ પછી ગુજરાત વ્યસનમુક્ત બની ગયું? સહજાનંદજીએ પોતાના ગુરુ રામાનંદને સ્થાન આપ્યું નથી પણ પોતાના માતાપિતાની મૂર્તિ મંદિરમાં પધરાવેલ છે. એનું શું કારણ? શિક્ષાપત્રીમાં શૂદ્રોએ ઉપલા ત્રણ વર્ણોની સેવા કરવી એવો આદેશ કરેલ છે તે યોગ્ય છે? વિધવા મહિલાએ ભક્તિ કરી જીવન વ્યતીત કરવું તેમ સહજાનંદજીએ કહેલ છે, તે યોગ્ય છે? મહિલા પુનર્લગ્ન ન કરી શકે? મહિલાઓએ પિરિયડ દરમિયાન ફરજિયાત અસ્પૃશ્યતા પાળવી એવું સહજાનંદજી કહે છે તે ઉચિત છે? અતિ શૂદ્રોએ તિલક ન કરવું તેવો આદેશ સહજાનંદજીએ કરેલ છે તે ઉચિત છે? જન્મે બ્રાહ્મણ હોય તે જ દીક્ષા આપી શકે તેવી જોગવાઈ સહજાનંદજીએ કરી છે, તે યોગ્ય છે? સહજાનંદજીની સ્તુતિ રામ / કૃષ્ણ / શિવ / હનુમાનજી કરતા હતા તેવું સાહિત્ય શામાટે બનાવ્યું છે? ભારતમાં વરસો સુધી અંગ્રેજી શાસન ટકી રહે તેવા આશીર્વાદ આપનાર સહજાનંદજીને સંત / સર્વોચ્ચ ભગવાન કહી શકાય? આવા પ્રશ્નોનો પર્દાફાશ આ પુસ્તક કરે છે. 

[2] ધર્મસત્તા / સામાજિક સત્તા / આર્થિક સત્તા / રાજકીય સત્તાનો એક સ્વભાવ હોય છે કે તે ભિન્ન મત સહન કરી શકતો નથી. એટલે દબાણો તો આવે જ. પણ આગળ વધવું પડે. 

[3] 2002ના કોમી તોફાનો દરમિયાન હું DCP ઝોન-5 હતો. મારા સુપરવિઝન નીચે 5 પોલીસ સ્ટેશન હતા : ગોમતીપુર / રખિયાલ / બાપુનગર / ઓઢવ / અમરાઈવાડી. અમે મુસ્લિમ નેતાઓને કહ્યું કે તમારે તોફાનીઓનો પ્રતિકાર કરવાનો નથી, એ કામ પોલીસ કરશે. તમે મોબાઇલ પર કોલ કરો અને 5 મિનિટમાં પોલીસ પહોંચી જશે. આ રીતે અમે સંઘર્ષ ટાળી શક્યા. રાત્રે જ અમે 400થી વધુ મુસ્લિમોને પોલીસના વાહનોમાં સ્થળાંતરિત કર્યા, જેથી ઝોન-4માં ગુલબર્ગ / નરોડા પાટિયા / નરોડા ગામ જેવી સામૂહિક હત્યાઓ થઈ તેવી કોઈ ઘટના ઝોન-5માં બની નહીં. 

[4] અભિવ્યક્તિ પર હવે કોર્પોરેટ કંપનીઓનો કબજો થઈ ગયો છે. અભિવ્યક્તિનાં સંસાધનો પર મૂડીપતિઓનો કંટ્રોલ છે. નાના નાના દાબ-જૂથો બનાવી લડત આપવી પડે. બોલતા રહેવું પડે. 

[5] વિરોધપક્ષ નબળો નથી, પરંતુ સત્તાપક્ષે તેને નબળો કરી મૂક્યો છે. ચૂંટણી ટાણે જ વિપક્ષનું બેન્ક એકાઉન્ટ ફ્રિજ કરવામાં આવે છે. IT / ED / CBI વગેરે એજન્સીઓ હડકાયા કૂતરાની માફક વિપક્ષના નેતાઓ પાછળ પડી જાય છે. વિપક્ષના આર્થિક સ્રોત નિયંત્રિત કરવામાં આવે છે. વિપક્ષના નેતા વિરોધ / પ્રદર્શન કરે તો પોલીસ રાત્રે ઉપાડી જાય છે. સત્તાપક્ષના IT Cell તથા ગોદી મીડિયા દ્વારા વિપક્ષનું સતત ચરિત્રહનન કરવામાં આવે છે. ચૂંટણીમાં ધર્મનો દુરુપયોગ કરાય છે. કોર્પોરેટ કથાકારો / ધર્મગુરુઓ / સ્વામીઓ / મહારાજો / ડાયરા કલાકારો / ગોદી લેખકો-પત્રકારો વિપક્ષને ખલનાયક, દેશદ્રોહી, ધર્મદ્રોહી ચીતરે છે અને મોદીજીને અવતાર ! એટલે લોકો ભ્રમિત થાય છે. 

[6] ભારત હાલની સ્તુતિકાળની સ્થિતિમાંથી બહાર જરૂર નીકળશે. સત્તાપક્ષમાં અંદરોઅંદર ઝઘડા છે જ. એ એના ભારે જ ભાંગશે. સત્તાપક્ષમાં શિસ્ત દેખાય છે તે સ્વાર્થની છે, એટલે સૌ ચૂપ છે. યાદ રહે, જાગૃત લોકોએ સક્રિયતા જાળવી રાખવી પડશે.

બસ ત્યારે 16 ફેબ્રુઆરી 2025ના રોજ રાત્રે 22.10 વાગ્યે અમદાવાદ-દિલ્હીથી Newark-New York તરફ જઈ રહ્યો છું. ગુજરાતમાં પ્રવાસ દરમિયાન અત્રતત્રસર્વત્ર મુખ્ય મંત્રી તથા વડા પ્રધાનના ફોટા જોવા મળ્યા. અમદાવાદ એરપોર્ટમાં પણ મુખ્ય મંત્રી તથા વડા પ્રધાનના ફરજિયાત દર્શન કરવા પડ્યા ! વતનની ચિંતા તો રહેશે જ !

સૌજન્ય : રમેશભાઈ સવાણીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર