કહું, મને કટેવ

આપણા મહામહિમ રાષ્ટ્રપતિશ્રી પ્રત્યે પૂરા આદર સાથે અને તેમના હોદ્દાની ગરિમાના જતન માટેની જરૂરી સભાનતા સાથે, તેમણે તાજેતરમાં ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાં જે દીક્ષાંત પ્રવચન આપ્યું તે વિશે થોડીક પેટછૂટી વાત કરવાનું યોગ્ય જણાતાં આ પ્રતિભાવ આપવાનું આવશ્યક લાગે છે. જો આમ ન કર્યું હોત તો મારી અધ્યાપક તરીકેની ફરજ ચૂકી જવાના અપરાધબોધથી પીડા અનુભવત.

માનનીય રાષ્ટ્રપતિજી નવ્ય પદવીધારીઓને કારકિર્દી અને જીવનઘડતર માટે સંઘર્ષનો મહિમા સમજાવતા પ્રેરણાપુરુષ તરીકે વડાપ્રધાન, ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ કલામ અને પક્ષપ્રમુખ અમિત શાહને નજર સમક્ષ રાખવા જણાવ્યું. મારી કૉલેજ કક્ષાએ ચાર દાયકાની અધ્યાપક તરીકેની કામગીરી દરમિયાન યોજાયેલા અનેક દીક્ષાંત સમારોહમાં કોઈ વક્તાએ ક્યારે ય જે તે સમયના વડાપ્રધાન, પક્ષ પ્રમુખ કે પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિના જીવનમાંથી પ્રેરણા લેવાની સલાહ આપી હોય તે સાંભરણમાં નથી. આ યુવક યુવતીઓને જેમનો બિલકુલ પરિચય નથી કે કદાચ અલ્પ પરિચય છે. છતાં જેમના વિશે વધુ જાણવા પ્રેરાય – જે સ્વયં તો પ્રસિદ્ધિથી વેગળા રહ્યા છે – તે લોકનાયક જયપ્રકાશ નારાયણ, દાદા ધર્માધિકારી, કાકાસાહેબ કાલેલકર, અટલ બિહારી વાજપેયી, રામ મનોહર લોહિયા, આચાર્ય કૃપાલાણી સરખા ‘મુઠ્ઠી ઊંચેરા માનવીઓ’માંથી કોઈનામાંથી ય પ્રેરણા લેવાનું કહ્યું હોત તો ઉચિત થાત (કોઈ અવમૂલ્યનની રીતે બિલકુલ નહીં પણ સમીક્ષાત્મક દૃષ્ટિએ કહીએ તો) ભલે તેમણે ચા ન વેચી હોય કે અખબારોનું વિતરણ ન કર્યું હોય પણ તેમના સંઘર્ષનું મૂલ્ય ઓછું આંકી શકાય તેમ નથી. દેશપ્રેમને કારણે ભેખ ધારણ કરી જીવી જનારા આવા મનેખને, વિશ્વ વિદ્યાલયના કાર્યક્રમમાં ય નજર અંદાજ કરાય તે કઠે જ.

આ લખી રહ્યો છું ત્યારે આપણા મોટા ગજાના સારસ્વત અને જાહેર જીવનના મોભી સદ્‌ગત ઉમાશંકર જોશીના વિચારો ટાંકવાનું મન થાય છે. તેમના મતે રાજકારણ જાહેરજીવનનો ભાગ છે, તે સર્વસ્વ નથી. આજે તો માનપત્રો, સમારંભો, વિમાની અવરજવરો, પાર્ટીઓ, ઉદ્‌ઘાટનો, શિલારોપણો – આ બધી વસ્તુઓનો જાણે કે રાસ ખેલાઈ રહ્યો છે. માનાર્હ પદવીઓ આપીને કોઈના ‘અહમ્‌’ને પંપાળવાનું અર્થહીન છે તે અંગે માર્મિક ટકોર કરતાં કહે છે : વલ્લભભાઈ પટેલને જનતા તરફથી પ્રાપ્ત બિરૂદ ‘સરદાર’ પર્યાપ્ત છે. એમને માટે ડૉ. વલ્લભભાઈ પટેલ બોલવું એ તો ફિલ્ડ માર્શલ રાધાકૃષ્ણન્‌ બોલવા જેવું કઢંગુ લાગે. આજની આપણી મૂર્તિપૂજા-વીરપૂજાથી તે શ્રેષ્ઠ નેતાઓને તો કોઈ હાનિ નથી પણ નીચેના ઇતરજનો પછી, એમનું જોઈને, સલુકાઈપૂર્વક માન ઉઘરાવવામાંથી ઊંચા ન આવે, એ જરૂર મોટી હાનિ છે.

તેમના પુસ્તક ‘સમયરંગ’માં ‘સાંસ્કૃિતક શિક્ષણ’ હેઠળ લખેલી નોંધમાં, પૂના યુનિવર્સિટીના પદવીદાન સમારંભ પ્રસંગે ઉપકુલપતિ ડૉ. જયકરે વ્યક્ત કરેલા વિચારોને ટાંકતા જણાવે છે કે, ઉદારમતવાદી તરીકે એમણે માનવબુદ્ધિ પર નિયંત્રણો ન મૂકાય, રાજ્ય રાષ્ટ્ર સમગ્ર પર મહેતાજીગીરી કરવા ન લલચાય અને પ્રજામાં બૌદ્ધિક લોકશાહી પ્રવર્તે એની સંભાળ રાખે એ માટે અનુરોધ કર્યો છે.

ઉમાશંકર જોશીએ ભારપૂર્વક અને વારંવાર સત્તાધીશોને છેવાડાના માનવીની ચિંતા સેવવા જણાવ્યું છે અને વિશ્વવિદ્યાલયોને પણ વિદ્યાકીય વાતાવરણ જળવાઈ રહે તે માટે સાબદા રહેવા કહ્યું છે. આપણને આ પ્રકારના વિદ્યાપુરુષો કેમ માફક નહીં આવતા હોય?

એક વાર્તામાં ચોખાના વેપારીને સર્વત્ર ચોખા જ દેખાતા હતા તેના આ વલણ પર વ્યંગ કરતા લેખક (કદાચ આર.કે. નારાયણ) ક્રિયાપદોનો ધોધ વહેવડાવતાં લખે છે. ‘He ate rice, walked rice, talked rice, slept rice, dreamt rice, thought rice, ran rice etc.’ ‘એ ચોખા ખાતો, ચોખા ચાલતો, ચોખા બોલતો, ચોખા સૂતો, ચોખા સપનતો, ચોખા ચિંતવતો, ચોખા દોડતો વ.’ ‘રાઈસ’ની જગાએ, ગમે તે મૂકીને તમે વાંચી શકો.

મારા સદ્‌ગત અધ્યાપિકા, નારીવાદી કર્મશીલ ડૉ. ઇલાબહેન પાઠક ક્યાંક કશું અજુગતું જણાય તો ‘Just not done’ કહેતાં 9આમ ન થાય તે ન જ થાય.) આજે ઉમાશંકર જોશી, ડૉ. જયકર, આર.કે. નારાયણ, ડૉ. ઇલાબહેન પાઠક, મનુભાઈ પંચોળી વગેરેની કેમ તીવ્રપણે યાદ આવી રહી હશે?

ડીસા / અમદાવાદ

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ફેબ્રુઆરી 2018; પૃ. 01-02

જે.એન.યુ. કૅમ્પસના ઘટનાક્રમમાં શાસકપક્ષ દ્વારા વિદ્યાર્થીનેતા કન્હૈયાકુમારની ધરપકડ કરવામાં આવી. આ પગલાનો અહિંસક પ્રતિકાર કરવા માટે અને સાચો ‘રાષ્ટ્રવાદ’ કોને કહેવાય તે અંગેની વ્યાપક સમજ કેળવવા માટે, યુનિવર્સિટી સાથે સંકળાયેલા વર્તમાન અધ્યાપકોએ ‘વ્યાખ્યાનમાળા’નું આયોજન કરી શિક્ષકધર્મ અદા કર્યો. આ શ્રેણીમાં ભૂતપૂર્વ અધ્યાપકો અને દેશના અન્ય ભાગોમાં વિદ્વાનો અને અધ્યાપકોનું પણ નોંધપાત્ર યોગદાન રહ્યું. વક્તાઓ મુખ્યત્વે ઇતિહાસ, રાજનીતિશાસ્ત્ર, સમાજશાસ્ત્ર અને સાહિત્યના અભ્યાસ-અધ્યાપન સાથે જોડાયેલા હતા, આ વ્યાખ્યાનમાળાને અર્થપૂર્ણ બનાવનાર વક્તાઓમાં રોમિલા થાપર, મકરંદ પરાંજપે, ગોપાલ ગુરુ, નિવેદિતા મેનન, જી. અરુણિમા, અપૂર્વાનંદ જેવા સુખ્યાત અને સમર્પિત વિદ્વાનોનો સમાવેશ થયો, શેષ વક્તવ્યો પણ એટલાં જ પ્રભાવશાળી રહ્યાં.

હવે ‘વૉટ ધ નૅશન રિયલી નીડ્‌ઝ ટુ નો’ શીર્ષકથી ઉપલબ્ધ, આ મજાના પુસ્તકનું વાચન સંતર્પક અનુભવ પૂરો પાડે છે. (What the Nation Really Needs to Know, Harper Collins Publishers India) અહીં ‘રાષ્ટ્રવાદ’ને વિવિધ દૃષ્ટિકોણથી તપાસવાનો ઉપક્રમ છે. વક્તાઓએ તે સંજ્ઞાના ભૂતકાળમાં ડોકિયું કરી તેની સાથે વણાઈ ગયેલી સંકુચિતતા, ચોક્કસ તત્ત્વો દ્વારા ફેલાવાતી ગેરસમજ, તેના દુરુપયોગ વિશે પૂર્વગ્રહરહિત અને કશી દિલચોરી વિનાની વાત કરી છે.

પ્રારંભમાં, ભૂમિકા બાંધતાં જાનકી નાયર, દેશની અન્ય પ્રતિષ્ઠિત યુનિવર્સિટીઓએ પણ કેવાં વિઘાતક પરિબળોનો સામનો કરવો પડી રહ્યો છે, તેની વાત કરીને ભારતીય દંડસંહિતા (આઈ.પી.સી.)ની કલમ ૧૨૪-એ અંતર્ગત દેશવિરોધી પ્રવૃત્તિ બદલ કન્હૈયાકુમારની અટકાયત અને પતિયાલા હાઉસ કોર્ટમાં વકીલો દ્વારા જે.એન.યુ.ના ઉપસ્થિત અધ્યાપકો પર કરાયેલા હુમલાનો નિર્દેશ કરે છે. તેમના મતે, આ વ્યાખ્યાનો એક મહત્ત્વપૂર્ણ, સમકાલીન અગત્ય ધરાવતા પગલાં જેવાં છે. કારણ કે વર્ગખંડ બહાર પણ, પોતાના જ્ઞાનનો બાહ્ય વિશ્વને લાભ મળી રહે તે માટેનું ઉત્કૃષ્ટ ઉદાહરણ તે પૂરું પાડે છે, ‘ઇન્ટલેક્ચ્યુઅલ ટૅરરિસ્ટ’ની ઓળખ સાંપડવાની દરકાર વિના. તેમના જ શબ્દોમાં ‘… the nationalism lectures pioneered not only new ways of thinking about anticolonial and post-colonial nationalisms but about the possible future of nationalisms as well.’ રાષ્ટ્રવાદવિષયક આ (વ્યાખ્યાનોએ કેવળ સંસ્થાનવાદવિરોધી અને સંસ્થાનોત્તર રાષ્ટ્રવાદ અંગે નવી વિચારરૂખ જ નહીં, પરંતુ નાનાવિધ રાષ્ટ્રવાદોના સંભવિત ભાવિ વિશે પણ પહેલકારી ભૂમિકા રચી છે.)

તેમના મતે જે.એન.યુ.માં ડિબેટ-ડિસ્કશન અને ડિસેન્ટ દ્વારા સર્જાતો માહોલ અદકેરું મૂલ્ય ધરાવે છે.

ગોપાલ ગુરુના મતે, કેટલાંક જમણરી ઝોક ધરાવતાં રાજકીય પરિબળો, ઘરઆંગણે રાષ્ટ્રવાદનો ઉપયોગ, તેમની ચોક્કસ રાજકીય વિચારધારાને ગતિશીલ બનાવવા, લોકોની ભાવનાઓને જગાડવાના હેતુથી કરે છે.

સામાન્યપણે આપણને સલાહ આપવામાં આવે છે કે, રાષ્ટ્ર તમારા માટે શું કરી શકે તેમ છે તે નહીં પણ તમે રાષ્ટ્ર માટે શું કરી શકો તેમ છો, તે અંગે વિચારો. ગુરુ આ સાથે કદાચ સંમત નથી. તેમને લાગે છે કે ત્રસ્ત માનવજાત પ્રત્યે રાષ્ટ્રની પણ નૈતિક ફરજ છે, નાગરિકોને તેમના નસીબ પર છોડી શકાય નહીં.

નિવેદિતા મેનન કંઈક વ્યંગમાં, કંઈક આક્રોશમાં પૂછે છે કે, શાસકોને મુઠ્ઠીભર લોકોના સૂત્રોચ્ચારથી આટલો ભય શા માટે લાગવો જોઈએ ‘इतना डर कि चार लडकोंने कोई स्लोगन उठाया तो राष्टृ राज्य हिल गया ? तो जाहिर है राष्टृ-राज्य इतना मजबूत नहीं है जितना हम समझते है।’

તેમના મતે તે ‘ઇમેજિન્ડ કૉમ્યુિનટી’ છે, જેની રચના અનેક આશાઓ, જાતજાતની આકાંક્ષાઓ, માગણીઓને સાથે રાખીને થાય છે. શાળાઓમાં  સાચો ઇતિહાસ ભણાવાતો નથી, તે તેમની ચિંતાનો વિષય છે. જો ઇતિહાસ આપણે જાણી જઈએ તો ઘણાં રહસ્યો અનાવૃત્ત થઈ જાય. માટે બની બેઠેલા રાષ્ટ્રવાદીઓ ઇતિહાસ પર આક્રમણ કરે છે.

અર્થશાસ્ત્રનાં વિદુષી જયંતી ઘોષના મતે સરકારી નીતિઓનો વિરોધ કરનારને ‘રાષ્ટ્રવિરોધી’ માની લેવામાં આવે છે. આનાં દૃષ્ટાંત આપતાં તે કુડાનકુલમ અણુમથકનો વિરોધ કરનારા, માનવ-અધિકારો અને વિસ્થાપિત નાગરિકોના હક માટે લડત આપનારા, સ્થાનિક રહેવાસીઓને વળતર ચૂકવ્યા વિના, પર્યાવરણને નુકસાન પહોંચાડી, રહીશોનું જીવતર દોઝખ જેવું બનાવતી ખનિજકંપનીઓ શરૂ કરનારાં તત્ત્વો સામે અવાજ ઉઠાવનારા પ્રત્યે અંગુલિનિર્દેશ કરે છે. સત્તાધીશો અને એમનાં હિતોની જાળવણી કરનારા સંદેશાવ્યવહારનાં માધ્યમોને મન સરકારનો પ્રતિકાર એટલે રાષ્ટ્રદ્રોહ. પદ્ધતિઓ કે નીતિઓ રાષ્ટ્રવિરોધી હોઈ શકે, પણ વ્યક્તિઓ નહીં.

હિંદીના જાણીતા વિવેચક, અપૂર્વાનંદ, ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ અને દાર્શનિક ડૉ. રાધાકૃષ્ણનના મંતવ્યને વ્યક્ત કરે છે : “બુદ્ધિશાળી વ્યક્તિનો ક્યારે ય એવો દાવો નથી હોતો કે તે દરેક વિષય પર કંઈ ને કંઈ સલાહ આપી શકે છે. તેનામાં વ્યાપક દૃષ્ટિ, વિચારોની સ્વાધીનતા અને બીજા મનોભાવો સમજવાની શક્તિ હોય છે. જેની સાથે મતભેદ હોય તે વિચારો સાથે સહાનુભૂતિ રાખવા તે સદૈવ તત્પર હોય છે.”

બદ્રીનારાયણના મતે, આર.એસ.એસ. દ્વારા ગામડાંઓમાં ‘સામાજિક સમરસતા અભિયાન’ શરૂ થયેલ છે, જે હકીકતમાં ‘સામાજિક ઘૃણા અભિયાન’ સાબિત થયું છે. વક્તાના મતે, આ અભિમાન અંતર્ગત દલિતો સાથે ભોજન લેતાં લેતાં, ગીતના માધ્યમથી તેમને તેમના મહાન, શૂરવીર પૂર્વજોની યાદ અપાવવામાં આવે છે, જેમણે મુસ્લિમ શાસકોને પરાજિત કર્યા હતા. તેમના મલિન ઇરાદાઓને નાકામયાબ બનાવ્યા હતા. ધર્મની સાથે રાષ્ટ્રને જોડવાથી ‘ભારતનો વિચાર’ (આઇડિયા ઑફ ઇન્ડિયા) ખંડિત થાય છે.

પ્રો. આનંદકુમાર દેશવિદેશનાં અનેક વિશ્વવિદ્યાલયોમાં સમાજશાસ્ત્રના અધ્યાયનનો બહોળો અનુભવ ધરાવે છે. તેમના મતે આપણે ત્યાં રાષ્ટ્રવાદના સર્જન અને ઓળખની વિચારણામાં  ‘ડોમિનન્ટ આઇડેન્ટિટી’ને પ્રાધાન્ય આપવામાં આવ્યું. ગુરુ ગોળવલકરનું અવતરણ આપતાં કહે છે : ‘ભારતની રાષ્ટ્રીયતા, હિંદુ રાષ્ટ્રના સપનાની આજુબાજુ બની છે. અને તેના ત્રણ દુશ્મન છે. મુસ્લિમ, ખ્રિસ્તી અને સામ્યવાદી.’ સંસદીય લોકશાહીમાં નાણાં, કાળાં નાણાં અને ન્યુસન્સ વૅલ્યુને કારણે અપરાધી, ગુંડાતત્ત્વો પણ સંસદમાં જતાં હોઈ તે અપ્રસ્તુત બની ગઈ છે. ‘There is a need to move towards decentralization.’ (વિકેન્દ્રીકરણ ભણી વળવાની જરૂર છે.) આનંદકુમારનો પ્રણયપ્રકોપ ભાગ્યે જ કોઈને ગેરવાજબી લાગે! हिन्दुस्तान की मौजुदा कैबिनेट में, हिन्दुस्तान में रुलिंग अलायंस में, इनमें से कितने लोग हैं, जिनका एक पाँव भारत में और जिनका भविष्य़ विदेश में है। विदेशों में बसे हुए बच्चों से लेकर के विदेशों में जमा खातों तक के बिलकुल आर्टिफिशयल, फेंक और डेन्जरस किस्म के देशभक्त है।

સતીશ દેશપાંડે કહે છે કે જે.એન.યુ.ના વાર્ષિક બજેટ ૩૦૦ કરોડ રૂપિયાનો સરકારને દુર્વ્યય થતો લાગે છે, તો સામે કહી શકાય કે, ભારતમાતાના એક સપૂત વિજય માલ્યા પાસે બાકી લેણા નીકળતા ૯૦૦૦ કરોડ રૂપિયા અને કૉર્પોરેટ કંપનીઓમાં ફસાયેલા બૅંકોના ૧,૧૪,૦૦૦ કરોડ રૂપિયા વસૂલ કરી શકાય, તો જે.એન.યુ. અને બીજા કેટલાં વિશ્વવિદ્યાલયો કેટલાં વર્ષો સુધી ચલાવી શકાય?

જો હું એંસી વર્ષની વયની મારી માતાને કહું, ‘હે માતુશ્રી, મને તમારા માટે અપાર પ્રેમ છે. મારી નસેનસમાં તમારા માટે છલોછલ પ્રેમ ભર્યો છે.’ તો તેને લાગશે કે હું ગાંડો થઈ ગયો છું. તેવું જ ભારતમાતાની બાબતમાં. દેશભક્તિ-દેખાડાની કે પ્રદર્શનની નહીં, પુરવાર કરવાની બાબત છે.’

આ પુસ્તકમાં શુષ્ક વિગતો નથી, તેની સાથે વેદના વણાઈ છે. દેશની તમામ યુનિવર્સિટીઓના અધ્યાપકો પોતાને અને વિદ્યાર્થીઓને થતા અન્યાય, ગુજારવામાં આવતા અકારણ અમાનુષી અત્યાચારો સામે, ખોટી રાજકીય સ્વાર્થપ્રેરિત નીતિઓ, ફેલાવાતાં જુઠાણાં સામે, જે.એન.યુ.ની જેમ મેદાને પડે, તો ઘણું સિદ્ધ થઈ શકે. ભારતીય સંસ્કૃિતની દુહાઈ દેતા શાસકો, ‘ગુરુના આશ્રમમાં પગ મૂકતાં પહેલાં વિનયપૂર્વક પરવાનગી માગે, શક્ય તેટલા છેટા રહે એ જ ઇષ્ટ.’ આ વ્યાખ્યાનમાળાએ સહજપણે પ્રો. માવળંકરની યાદ તાજી કરાવી, જેમણે ‘આ તો ન જ ચાલે’, કહી વિરોધનો સૂર નિર્ભિકપણે વ્યક્ત કર્યો હતો. ‘હા જી હા’ના જમાનામાં માવળંકર ક્યાં શોધવો ?

ડીસા / અમદાવાદ

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ફેબ્રુઆરી 2018; પૃ. 03-04

જાપાનના વડાપ્રધાન એબેના તાજેતરની મુલાકાતથી જે હર્ષોલ્લાસની છોળો ઊછળી, ‘વિકાસ’નો રથ ઝડપથી દોડવાનાં સ્વપ્નો જોતા થયા, ત્યાં મૂળ જાપાનના જ પણ ઇંગ્લૅન્ડમાં સ્થાયી થયેલા કાઝુઓ ઇશિગુરોને સાહિત્યનું સર્વોચ્ચ સન્માન, નોબેલ પુરસ્કાર પ્રાપ્ત થવાથી, જાપાને સાધેલા આ ‘વિકાસ’માં ક્યારેક સહભાગી થવાની શક્યતાના સ્વપ્નો જોવાનો આનંદ પ્રાપ્ત થયો. આ એ ઇશિગુરો છે જે વિશ્વયુદ્ધને કારણે છિન્નભિન્ન થઈ ગયેલા પરિવારોની તેના કારણે બદલાયેલી અંગત જીવનશૈલીની, સ્થળાંતરની પીડાની વાત, વધુ સ્ફુટ થયા વિના કરે છે. તેમની પ્રત્યેક નવલકથામાં આ જ સ્મરણો વાગોળાતાં જોવા મળે છે. નાગાસાકીમાં જન્મેલા, આ પ્રથમ પંક્તિના સર્જકની કૃતિઓ તેમની વિશિષ્ટ ગદ્યશૈલીના કારણે ધ્યાનાર્હ બની છે. તેમણે ક્યારેક ગીતકાર અને ગાયક બનવાની, સંગીતક્ષેત્રે કારકિર્દી ઘડવાની-મહત્ત્વાકાંક્ષા સેવી હતી, જે ભલે અપૂર્ણ રહી પણ તેમની આ પ્રતિભાનો સરવાળે ફાયદો તો સાહિત્યને જ થયો.

ઇશિગુરોને રૉયલ સોસાયટી ઑફ લિટરેચર દ્વારા અપાતું વિનિફ્રેડ હોલ્ટબી પ્રાઇઝ, બુકર પ્રાઈઝ, સમકાલીન શ્રેષ્ઠ યુવા બ્રિટિશ સર્જકોની યાદીમાં સમાવેશ એમ વિવિધ રીતે નવાજવામાં આવ્યા છે, પણ આ બધી બાબતોમાં તે સાવ નિર્લેપ છે. પોતાની કૃતિઓમાં માત્ર જાપાનના વારસાને વ્યક્ત કરવાને બદલે બૃહદ્દ માનવજાતની સમસ્યાઓ, વંદના અને નિસબત લઈ આવવામાં સર્જકધર્મ સમજે છે. તસલીમા નસરીનની જેમ, ભલે સ્થાપિત હિતો તેમની ઓળખ મર્યાદિત કરી નાખે પણ એક સર્જકની દૃષ્ટિએ, અનુકંપા, સંવેદન સમગ્ર બ્રહ્માંડને આવરી લે છે.

ઇશિગુરો પોતાને પ્રભાવિત કરનાર દોસ્તોવેસ્કી અને કાફકા, ચેખોવનો ઋણસ્વીકાર કરવાની સાથે જેમણે દેશનિકાલનો સામનો કરવો પડ્યો હતો તે મિલાન કુંદેરા, બેકેટ અને હેન્રી પ્રત્યેના આકર્ષણનો ય ઉલ્લેખ કરે છે. તેમણે સ્વયં પોતાની exile હોવાનો ક્યારે ય ઉલ્લેખ કર્યો નથી પણ દેશવટાનું કથાવસ્તુ તેમની ઘણી કૃતિઓમાં ડોકાયા કરે છે. તેમની નવલકથાઓ જાસુસી, વિજ્ઞાન, ફૅન્ટસી, સ્વપ્નલોક, અતિ વાસ્તવવાદ, મૅજિક રિયાલિઝમ એમ વિવિધ ક્ષેત્રોમાં વિહરે છે.

શૈશવકાળમાં, જાહેર ગ્રંથાલયમાં શેરલોક હોમ્સ અને વોટ્‌સનના વાચનથી શરૂ થયેલી આ સાહિત્યિક ખેપ, તેમના લખાણને ઉત્તરોત્તર લોકપ્રિય બનાવતી ગઈ અને સ્વીકૃતિની ક્ષિતિજો વિસ્તરતી ચાલી.

‘A Pale view of Hills’, ‘The Remains of the Day’, ‘Never Let Me Go’, ‘When we were orphans’, ‘An Artist of the Floating World’, ‘The Buried Giant’ જેવી ઇશિગુરોની નવલકથાઓમાં નાયક, કથક કે મુખ્ય પાત્ર પોતાની જાતને એવા ભૂતકાલીન વિશ્વમાં ખેંચી જાય છે, જે ક્યારે ય પુનઃજીવિત થવાનું નથી. અહીં કોઈ માતા, પોતાની પુત્રી જે આપઘાત કરી જીવનનો અંત લાવી બેઠી છે તેને યાદ કરી વિલાપ કરે છે. કોઈ વૃદ્ધ દંપતી ખોવાઈ ગયેલા પુત્રની શોધમાં વતન છોડી નીકળી પડતાં જોવા મળે છે, ગેરસમજનો ભોગ બનેલ કોઈ સદ્‌ગૃહસ્થ દેશદ્રોહીમાં ગણના પામે છે. યુદ્ધ કેટલાં સમીકરણો બદલી નાંખે છે!

ઇશિગુરોના વાચકોને સૌથી વધારે સ્પર્શી જતી કૃતિ ‘The Remains of the Day’ છે. જેમાં સ્ટિવન્સ નામનો બટલર, જ્યાં વર્ષો લગણ કામ કર્યું છે, તે Darlington Hall, તેના અવસાન પામેલા મૂળ માલિક, નવા માલિક શ્રીમાન ફેરેડ, પોતે જેની સાથે આ વિશાળ મકાનમાં નોકરી કરી હતી, તે કેન્ટન નામની મહિલા, અન્યત્ર કાર્યરત બટલર્સ સાથેના સંબંધોને આ સ્થળની મુલાકાત દરમિયાન સ્મરે છે અને અકથ્ય પીડા અનુભવે છે. અહીં ક્યારેક યોજાતી રહેતી પેલી ભવ્ય મિજબાનીઓ, મુલાકાતે આવતા મહાનુભાવો, તેમની ચર્ચાઓ ‘तेहिनो दिवसा: गता’ ન્યાયે બધું જ ભૂતકાળની ગર્તામાં દટાઈ ગયું. એક રશિયન કવિની સલાહ પ્રમાણે One Should not visit the place where one spent his childhood, કારણ કે ભૂતકાળનાં દૃશ્યો અને વ્યક્તિઓ હવે મુખોમુખ ન થવાથી પીડા સિવાય કશાયની ભેટ મળતી નથી. એવું જ જ્યાં જિંદગીનાં ઉત્તમ વર્ષો નોકરીના ગાળ્યાં હોય, કોઈ તેની બાબતમાં, સ્ટિવન્સની આંખો ઘણું બધું શોધી રહી પણ વ્યર્થ.

વ્યવસાયે સામાન્ય બટલર પણ નિષ્ઠા, સમર્પણને લાગેવળગે છે, ત્યાં સુધી તે ઉચ્ચ શિખરો સર કરે છે. તેને વિશ્વયુદ્ધ ચાલુ હતું તે ગાળાનો અને ત્યાર બાદનો પણ અનુભવ છે. તેને કેન્ટન માટે કૂણી લાગણી છે, જે અવ્યક્ત રહે છે. કેન્ટન બીજાને પરણી ગઈ છે પણ તેમનું દાંપત્યજીવન પ્રસન્ન નથી અને તે ડાર્લિંગ્ટન હૉલમાં નોકરી મેળવવા ઉત્સુક છે, તે સ્ટિવન્સ પોતાને મળેલા તેના પત્ર પરથી સમજી શકે છે. કેન્ટન એકરાર કરે છે કે સ્ટિવન્સને પરણીને તે નિશ્ચિતપણે સુખી થઈ હોત-પોતે, તે ન મળવાથી કેટલી વ્યગ્રતા અનુભવે છે, તે સ્ટિવન્સ જણાવા દેતો નથી અને અન્યોન્ય લાગણી અકબંધ રાખી બંને છૂટાં પડે છે.

ઇશિગુરોનાં પાત્રો વાચકની સહાનુભૂતિ મેળવવામાં સફળ થાય છે, કારણ કે એક યા બીજા કારણે થતું સ્થળાંતર સ્વજનોનો વિરહ, પ્રણયાનુભૂતિ, સમર્પણ, ગેરસમજ વગેરે આપણા પોતીકા ય અનુભવો ક્યાં નથી બની રહેતા?

અમેરિકા અને ઉત્તર કોરિયાના સત્તાભૂખ્યા વિકૃત મનોદશા ધરાવતા એકબીજાને પાઠ શીખવવા તત્પર, વિશ્વયુદ્ધને કારણે વેરાનારા વિનાશથી વિચલિત ન થનારા શાસકો, થોડો સમય ઇશિગુરો માટે ફાળવે તો કેવું સારું? સત્તાધીશોનો નહીં –  સાહિત્યકારોનો, સંસ્કૃિતના રક્ષકોનો સભ્ય – સમાજના નિર્માણ માટે મથનારાના વિકાસનો આપણે ખપ છે. કહેવાતા ‘વિકાસ’ના વાયુમંડળમાં વિહરતા, પ્રસિદ્ધ ભૂખ્યા સત્તાધીશોને, માનવજરૂરિયાતો બસ આટલી જ છે તે, કોણ સમજાવે?

‘Some food, some clothes, some fun and someone’ આટલું મળે, એટલે પત્યું મારા ભૈ! ઇશિગુરોએ નોબેલ પ્રાઇઝ મળવાની અપેક્ષા જ રાખી નહોતી, ઊલટાનું એમણે તો આંચકો અનુભવ્યો.

‘If I had even a suspicion, I would have washed my hair this morning’ પૂરી પાત્રતા હોવા છતાં ય, માન-અકરામ ન મળવાથી વિચલિત ન થનારા છવાઈ જવા વલખાં ન મારનારા, પોતાના સર્જનને ન બોલવા દેનારાની જમાત કદાચ નાની તો નથી જ.

‘ઊગતા સૂર્યના દેશ’ના આ સૂરજનું અજવાળું વિશ્વભરમાં પ્રકાશ પાથરતું રહે, એમ આપણે ઇચ્છીએ.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 નવેમ્બર 2017; પૃ. 06