રમેશ ઓઝા

ધ્રુવીકરણ કયારે ય એક છેડાનું નથી હોતું. એક છેડે ધ્રુવીકરણ કરાવામાં આવે એટલે સામે છેડે ધ્રુવીકરણ આપોઆપ થાય. જો આ છેડાનું ધ્રુવીકરણ ઉઘાડું, આક્રમક અને સઘન હોય તો સામેના છેડે ધ્રુવીકરણ વધારે ઝડપથી થાય. આ સ્વાભાવિક ક્રમ છે. પ્રતિક્રિયા રૂપે સામેના છેડે થતાં ધ્રુવીકરણને રોકી પણ શકાતું નથી.

૨૦૧૩ અને ૨૦૧૪માં વડા પ્રધાનપદના ઉમેદવાર નરેન્દ્ર મોદીએ વિકાસના નામે મત માગ્યા હતા. સબ કા વિકાસ સબ કા સાથ ત્યારે સૂત્ર હતું. ત્યારે કહેવામાં નહોતું આવ્યું કે તેમનો સાચો એજન્ડા હિંદુ રાષ્ટ્ર છે. સંઘપરિવાર દાયકાઓથી કહે છે કે અને ૨૦૧૩-૧૪માં તો ખાસ કહેવામાં આવ્યું હતું કે ભા.જ.પ. પક્ષપાતી સેક્યુલરિઝમનો વિરોધ કરે છે અને પક્ષપાતરહિત સાચા સેક્યુલરિઝમમાં માને છે. ત્યારે કહેવામાં નહોતું આવ્યું કે ભા.જ.પ. હિન્દુ ધર્મ આધારિત બહુમતી રાષ્ટ્રવાદમાં માને છે અને સેક્યુલર રાષ્ટ્ર તેને સ્વીકાર્ય નથી. ૨૦૧૩-૧૪માં એમ પણ કહેવામાં નહોતું આવ્યું કે વિકાસ અને ગુજરાત મોડલ તો સત્તા સુધી પહોંચવા માટેનું એક બહાનું છે. વાસ્તવમાં સાચો એજન્ડા તો માથાભારે હિન્દુત્વ અને હિન્દુ રાષ્ટ્ર છે.

સત્તા સુધી પહોંચ્યા પછી અને સત્તાનો ઉપયોગ કરીને છૂપાવેલો એજન્ડા લાગુ થવા લાગ્યો ત્યારે સ્વાભાવિક રીતે જેમને માથાભારે હિન્દુ બહુમતી રાષ્ટ્ર કબૂલ નથી એવા લોકોનું, ખાસ કરીને ઉદારમતવાદી હિન્દુઓનું આસ્તે આસ્તે ધ્રુવીકરણ થવા લાગ્યું. તેઓ બુદ્ધિશાળી છે અને તેઓ જાણે છે કે આમાં કોઈનું ભલું નથી. હિંદુઓનું પણ ભલું થવાનું નથી. જે દેશોમાં, ખાસ કરીને મુસ્લિમ દેશોમાં, ધર્મ આધારિત બહુમતી રાષ્ટ્રવાદ લાગુ કરવામાં આવ્યો છે એ દેશો બરબાદ થઈ ગયા છે. સૌથી મોટી કિંમત બહુમતી કોમ ચૂકવી રહી છે. કાયદાનું રાજ ન હોય ત્યાં શાંતિ ન હોય અને જ્યાં શાંતિ અને સૌહાર્દ ન હોય ત્યાં વિકાસ ન હોય. આ બરબાદીનો માર્ગ છે અને તેની કિંમત આપણાં સંતાનોએ ચૂકવવી પડશે. કોઈના દ્વારા કોઈ પ્રયાસ કરવામાં નહોતો આવ્યો. ગોદી મીડિયા, ‘કાશ્મીર ફાઈલ્સ’ કે ‘કેરળ સ્ટોરી’નો આશરો લીધા વિના સ્વયંભુ પ્રજાની અંદર સામે છેડે ધ્રુવીકરણ થવા લાગ્યું.

શા માટે સાચો એજન્ડા છૂપાવવામાં આવ્યો હતો અને શા માટે સત્તા સુધી પહોંચ્યા પછી અને સત્તાનો ઉપયોગ કરીને છુપાવેલો એજન્ડા લાગુ કરવામાં આવ્યો? તેમને એમ લાગતું હતું કે ભારત જેવા વિવિધતાવાળા દેશમાં અને જ્યાં પાછો વિવિધતાનો આદર કરવામાં આવતો હોય એવા દેશમાં સાચો એજન્ડા બોલી બતાવશું તો સત્તા સુધી પહોંચવા માટે જોઈએ એટલો ટેકો નહીં મળે. એક વાર સત્તા સુધી પહોંચ્યા પછી સત્તાનો ઉપયોગ કરીને હિન્દુઓનાં વિચાર અને વલણને પ્રભાવિત કરી શકાશે. તેઓ જે પ્રયાસ કરી રહ્યા છે એ તમારી સામે છે. તેણે સામે છેડે ધ્રુવીકરણ કરવાનું કામ કર્યું છે. 

હવે વિચાર કરો કે તેમનું હિંદુત્વ નરવું અને રચનાત્મક હોય તો? એનાં કેન્દ્રમાં હિન્દુ જાગરણ, હિન્દુ નવોત્થાન, હિન્દુઓનાં સંચિત સમૃદ્ધ વારસાનો વૈશ્વિક સ્તરે પુન: આવિષ્કાર, વિકાસ, કાયદાનું રાજ, હિન્દુ સ્ત્રીઓ અને વંચિતોને ન્યાય, હિન્દુ દર્શનની આધુનિક મૂલ્યો સાથેની સુસંગતતા સ્થાપિત કરવી વગેરે હોત તો? ટૂંકમાં સ્વામિ વિવેકાનંદે જે હિન્દુ અને હિન્દુસ્તાનની કલ્પના કરી હતી એવો એજન્ડા લાગુ કર્યો હોત તો? ૧૯મી અને ૨૦મી સદીનાં પ્રારંભનાં વર્ષોમાં ભારતીય નવજાગરણ(જે મૂળમાં હિંદુ નવજાગરણ જ હતું)માં જે વિમર્શ કરવામાં આવ્યો હતો અને જે મુદ્દા ઉપસ્થિત કરવામાં આવ્યા હતા તેને પકડીને સરકારે બહુમતી હિંદુઓના કલ્યાણની જહેમત કરી હોત તો? તો હિન્દુઓમાં સામેના છેડાનું ધ્રુવીકરણ ન થયું હોત. હિન્દુઓમાં સામેના છેડાનું ધ્રુવીકરણ એટલા માટે થઈ રહ્યું છે કે જે હિંદુત્વ નજરે પડી રહ્યું છે એ બુલડોઝર હિંદુત્વ છે. આ બીજાનું તો છોડો આપણા હિતની વિરુદ્ધ છે એમ પ્રગલ્ભ હિન્દુઓને લાગે છે.

અહીં ઇટાલિયન ફિલસૂફ એન્ટોનિયો ગ્રામાસીની યાદ આવે છે. તેની કલ્ચરલ હેગેમની નામની એક થિયરી છે. એન્ટોનિયો કહે છે કે સત્તા મેળવ્યા પછી જો સત્તાનો લાભ લઈને સત્તાને સહારે ચોક્કસ વિચારધારા આધારિત સમાજનિર્માણ કરવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવે તો સામે છેડે ધ્રુવીકરણ રોકી શકાતું નથી. એક જ પ્રજા બે છાવણીમાં વહેંચાઇ જાય. સત્તા દ્વારા પ્રયોજિત વિચારધારા અને વિચારધારા આધારિત રાજ્ય લાદવામાં આવે કે તરત તેનો એક વર્ગ દ્વારા  અસ્વીકાર થવા લાગશે. એન્ટોનિયોના મતે આવું શાસન બહુ લાંબો સમય ટકી શકતું નથી. તેનું પતન જલદી થાય છે કે કારણ કે તે આંતરિક ધ્રુવીકરણને નોતરે છે.

સામે છેડે એક માર્ગ એવો પણ છે જેમાં સત્તા પાછળ રહે છે. પાછળ નહીં, ખૂબ પાછળ રહે છે. સૌ પહેલાં ચોક્કસ પ્રકારનાં જીવનદર્શન અને મૂલ્યવ્યવસ્થાને પ્રજાની સમક્ષ લઈ જવામાં આવે, તેમાં રહેલા પ્રજાના શ્રેયની તેમને ખાતરી કરાવવામાં આવે, એમાં સમાજનો પ્રત્યેક વર્ગ એક સરખો ભાગીદાર હશે તેની બાંયધરી આપવામાં આવે, જે દાવા કરવામાં આવે એ પ્રામાણિક છે કે નહીં તેના વિષે ચકાસણી કરવામાં આવે, સમાજમાં સાંગોપાંગ વિમર્શ કરવામાં આવે અને છેવટે જ્યારે પ્રજા પોતે એકંદરે એમ માનતી થાય કે આ માર્ગ મહદ્દ અંશે શ્રેયસ્કર છે ત્યારે તેના પર આધારિત રાજકારણ અને રાજ્યની રચના કરવામાં આવે તો એવું રાજ્ય (શાસન) લાંબો સમય ટકી શકે છે. કારણ કે એમાં સામેના છેડે ધ્રુવીકરણ બહુ ઝડપથી થતું નથી. જેટલા ભાગીદાર વધુ અને ભાગીદારીનો અહેસાસ વધુ એટલી આવરદા વધુ. જેટલા ભાગીદાર ઓછા અને ભાગીદારીનો નકાર વધુ એટલી આવરદા ઓછી. 

એન્ટોનિયો આને કલ્ચરલ હેગેમની કહે છે. હેગેમનીનો અર્થ અહીં દાદાગીરી નથી થતો, પણ મહાજની સંસ્કૃતિ થાય છે. એકના પગલે બીજો ચાલે, બીજાના પગલે ત્રીજો એમ સ્વીકાર થતો જાય અને ભાગીદારો વધતા જાય. ટૂંકમાં પહેલાં સ્વીકૃતિ અને પછી શાસન. આવું શાસન લાંબો સમય સુધી ટકી શકે. પાંચ હજાર માઈલ્સ દૂરથી આવ્યા હોવા છતાં અને પરાયા હોવા છતાં અંગ્રેજોનું શાસન દોઢસો વરસ સુધી ટકી શક્યું એનું કારણ કલ્ચરલ હેગેમની હતું. બ્રાહ્મણથી લઈને હરિજન સુધી ભારતની પ્રજાને એમ લાગવા માંડ્યું કે આમાં આપણું શ્રેય છે. અહીં કાયદો છે, કાયદાનું રાજ્ય છે, જવાબદાર શાસન છે, ન્યાય આપનારી વ્યવસ્થા છે, કોઈક સાંભળે છે વગેરે. ટૂંકમાં પહેલાં કલ્પનાનો સ્વીકાર અને પછી શાસન.

કોઈ પણ શાસનની ચિરંજીવીતા તેમાં કેટલા ભાગીદારો છે અને ભાગીદારીનો કેટલો અહેસાહ ધરાવે છે એના પર છે. ભાગીદાર વધુ એટલી આવરદા વધુ અને ભાગીદાર ઓછા એટલી આવરદા ઓછી.

પ્રગટ : ‘કારણ તારણ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રસ રંગ પૂર્તિ’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 04 જૂન 2023

રમેશ ઓઝા

ચીને માગણી કરી છે કે ભારતે લદાખમાં ભારત-ચીન સરહદે ૨૦ કિલોમીટરનો બફર ઝોન રચવો જોઈએ. બફર ઝોન એટલે એવો પ્રદેશ જ્યાં લોકો ભલે રહેતા હોય, ભલે તેમને નાગરિક સુવિધાઓ પૂરી પાડવામાં આવે, પણ જ્યાં સુધી બે દેશ વચ્ચે સીમા સમજૂતી ન થાય ત્યાં સુધી વ્યાપક પ્રમાણમાં લશ્કરી કે મુલ્કી બાંધકામ (ઇન્ફ્રાસ્ટ્રકચર) કરવામાં ન આવે. આ માગણી ચીને ભારત ચીન સરહદી મંત્રણાના અઢારમાં રાઉન્ડમાં કરી હતી જે ૨૩મી એપ્રિલે યોજાઈ હતી. પાંચ અઠવાડિયા કરતાં વધુ સમય થઈ ગયો પણ તમને આ વાતની જાણ હતી? આ બાબતે ભારતે શું કહેવાનું છે એ તો પછીની વાત છે, અહીં તો વાટાઘાટોમાં શું મુદ્દા ઉપસ્થિત થઈ રહ્યા છે તેની જાણકારી જ આપવામાં નથી આવતી. ચીની કે બીજા દેશોના મીડિયા દ્વારા આપણને ખબર પડે છે કે ચીન શું કરી રહ્યું છે.

સામ્યવાદી ચીને તિબેટ પર આક્રમણ કર્યું એ પછી ૭મી નવેમ્બરે સરદાર વલ્લભભાઇ પટેલે વડા પ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુને લાંબો પત્ર લખીને સલાહ આપી હતી કે તિબેટ ભારત અને ચીન વચ્ચે બફર સ્ટેટ બની રહેવું જોઈએ. નેહરુ વિરોધી રાષ્ટ્રવાદીઓ આ પત્રની યાદ હંમેશાં કરાવે છે. આવો એક પત્ર એ સમયના કૃષિ અને અન્ન પુરવઠા પ્રધાન કનૈયાલાલ મુનશીએ પણ લખ્યો હતો. એ વાત સાચી છે કે આવું સૂચન સરદાર અને મુનશીએ કર્યું હતું, પરંતુ એ કઈ રીતે થાય તેની કોઈ રૂપરેખા બેમાંથી કોઈએ આપી નથી. તિબેટ ૧૭૨૦ની સાલથી વ્યવહારમાં ચીનના કબજામાં હતું. વાચકોએ હેનરિક હેરરનું ‘સેવન યર્સ ઇન તિબેટ’ નામનું પુસ્તક વાંચવું જોઈએ અથવા એ જ નામથી બનેલી ફિલ્મ જોવી જોઈએ. (આ પુસ્તક ગુજરાતીમાં પણ ઉપલબ્ધ છે. મહેન્દ્રભાઈ મેઘાણીએ તેનો અનુવાદ કર્યો છે) તિબેટ દુનિયાના અંધારે ખૂણે પડેલું, દુનિયામાં શું બની રહ્યું છે એની જાણકારી વિનાનું, એકલું અટૂલું, ઉપેક્ષિત, અવિકસિત, જગત કરતાં લગભગ ૫૦૦ વરસ પાછળ એવું એક રાષ્ટ્ર હતું. ૧૯૦૩માં લોર્ડ કર્ઝનના કહેવાથી કર્નલ ફ્રાન્સીસ યંગહસબંડના નેતૃત્વ હેઠળ સૈનિકોની એક ટુકડીએ તિબેટમાં પ્રવેશ કર્યો ત્યારે તિબેટના ૧૩માં દલાઈ લામા ડરીને મોંગોલિયા નાસી ગયા હતા.

ગાંધીજીએ તેમનાં દક્ષિણ આફ્રિકાનાં વર્ષો દરમિયાન પડછંદ કાયા ધરાવતા કાળાઓને એકલા અટૂલા ગોરાને જોઇને નાસી જતા જોયા હતા અને એવા નિર્ણય પર આવ્યા હતા કે જ્યાં સુધી પ્રજાની અંદર આત્મવિશ્વાસ પેદા ન થાય ત્યાં સુધી કોઈ પ્રજા બે પગે ઊભી ન રહી શકે, આઝાદી તો બહુ દૂરની વાત છે. માટે તેમણે કહ્યું હતું કે કાળાઓની મુક્તિ માટેની લડતને હજુ વાર છે. તેમનું બીજું તારણ એ હતું કે બળ બાવડામાં નથી, આત્મામાં છે.

આમ સરદાર અને મુનશીએ કહ્યું તો ખરું કે તિબેટને બફર સ્ટેટ તરીકે જાળવી રાખવું જોઈએ પણ એ કઈ રીતે તેનો કોઈ માર્ગ બતાવ્યો નહોતો. કારણ કે એવો કોઈ માર્ગ હતો જ નહીં. કાળા આફ્રિકનોની માફક તિબેટીઓ પણ પોતાની જાતઓળખ ધરાવતા નહોતા. બે પગે ઊભા રહી શકે એમ નહોતા. પણ રાષ્ટ્રવાદીઓ એવો દેખાવ કરે છે કે સરદારે રામબાણ ઉપાય સૂચવ્યો હતો જે નેહરુએ અજમાવ્યો નહોતો.

હવે ચીને એ જ ભારતના એ જ સરદારના કહેવાતા રાષ્ટ્રવાદી રાજકીય અનુયાયીઓને કહ્યું છે કે લદાખમાં ભારત અંકુશ રેખાને લાગીને એટલે કે ભારતની તરફ ૨૦ કિલોમીટરનો બફર ઝોન રચે. સરદારનાં સૂચનથી બરાબર ઊલટું. તિબેટને બફર ઝોન બનાવવાની જગ્યાએ તિબેટની આ બાજુએ ભારતમાં લદાખમાં બફર ઝોન રચવાની માગણી ચીને કરી છે. પણ ન ચૂં કે ચા. પ્રજાને જાણકારી જ આપવામાં નથી આવતી. બહારથી ખબર પડે છે કે ચીન શું કરી રહ્યું છે. ૬૪માંથી ૨૭ પેટ્રોલિંગ સ્ટેશન ભારતે ગુમાવી દીધાં છે એની જાણ બહારથી થઈ. ભારત કહી શક્યું હોત કે એ શક્ય નથી. અમે એક ઇંચ પણ જમીન જતી નહીં કરીએ. હા, સરહદ સમજૂતી માટે તૈયાર છીએ. ભારત કહી શક્યું હોત કે જો બફર ઝોન રચવા જ હોય તો અંકુશ રેખાની બન્ને તરફ બન્ને દેશો ઝોન રચે. આવું કહ્યું હોત તો જનતાને ૫૬ ઈંચની છાતીનો પરિચય પણ થાત. જાહેરસભાઓમાં મર્દાનગી જોઇને જો કેટલાક લોકો ગદગદિત થઈ જતાં હોય તો કલ્પના કરો કે ચીનને મોઢામોઢ આમ કહ્યું હોત તો તો તેમનાં ઘરે લાપશીના આંધણ મૂકાયા હોત. પણ ન ચૂં કે ન ચા.

બીજું ચીને બફર ઝોનની માગણી માત્ર લડાખ સરહદે કરી છે, અરુણાચલ પ્રદેશમાં નથી કરી. શા માટે નથી કરી? ભારતે કહેવું જોઈતું હતું કે આપણે બન્ને સમગ્ર સરહદે બન્ને તરફ બફર ઝોન રચીએ. પછીથી નિરાંતે વાટાઘાટો કરીશું અને ધીરે ધીરે વિવાદનો અંત લાવશું. યુદ્ધની સંભવના નહીં રહે અને કારણ વિનાના લશ્કરી ખર્ચાઓથી બન્ને દેશને રાહત મળશે. એ પૈસા લોકોના વિકાસ પાછળ ખર્ચી શકાશે. ચીને અરુણાચલ પ્રદેશમાં બફર ઝોનની માગણી એટલા માટે નથી કરી કે તે અરુણાચલ પ્રદેશને વિવાદિત સમજતું જ નથી. સંપૂર્ણ અરુણાચલ પ્રદેશ પર ચીન દાવો કરે છે. બને કે વાટાઘાટો દરમિયાન ભારતે બન્ને તરફ અને સમગ્ર સરહદે બફર ઝોન રચવાની માગણી કરી પણ હોય અને ચીને તે સાંભળતાની સાથે જ ઠુકરાવી દીધી હશે.

જે હોય તે, ભારત પોતાની ભૂમિકા સ્પષ્ટ કેમ નથી કરતું? શા માટે પ્રજાને વિશ્વાસમાં લેવામાં નથી આવતી? રાહુલ ગાંધી જ્યારે પૂછે છે કે ચીન સાથે શું ચાલી રહ્યું છે અને આપણે આપણો કેટલો પ્રદેશ ગુમાવ્યો છે એ દેશની જનતાને વિશ્વાસમાં લઈને કહો ત્યારે તેમને દેશદ્રોહી જાહેર કરવામાં આવે છે. દેશહિતમાં પ્રશ્ન પૂછનાર દેશદ્રોહી અને મૂંગા રહેનાર દેશપ્રેમી! બુદ્ધિનું આવું તળિયું આ પહેલાં ક્યારે ય જોવા મળ્યું નથી.

એની વે, ચીને ઉપર કહી એવી લદાખમાં થોડો ઘણો નહીં, વીસ કિલોમીટરનો બફર ઝોન રચવાની માગણી કરી છે અને એ પણ માત્ર લદાખમાં, અરુણાચલ પ્રદેશમાં નહીં. ભારત ચૂપ છે. આ ભારતના ભડવીર શાસકોની આજના દિવસની વાસ્તવિકતા છે. માટે ગાંધીજીએ કહ્યું હતું કે સાચી તાકાત કાળજામાં હોય છે, બાવડામાં કે હથિયારોમાં નથી હોતી. કૃતિ વિનાના ઠાલા શબ્દોમાં તો જરા ય નથી હોતી.

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 04 જૂન 2023

રમેશ ઓઝા

ચીનના સરમુખત્યાર શી ઝિંગપિંગે યુવાનોને સલાહ આપી છે કે યુવાનોએ અઘરી જિંદગી જીવતાં શીખવું જોઈએ. જિંદગી કયારે ય સરળ હોતી નથી. માર્ગમાં કાંકરા અને કાંટા પથરાયેલા હશે, અનેક અવરોધો અને પડકારો હશે વગેરે વગેરે. જિંદગીની ફિલસૂફી ડહોળ્યા પછી તેમણે છેવટે જે કહ્યું એ મહત્ત્વનું છે. તેમણે કહ્યું હતું કે જિંદગીની આકરી વાસ્તવિકતા સ્વીકારતા શીખવું જોઈએ અને કડવી ગોળી ખાતાં પણ શીખવું જોઈએ.

મુદ્દો આ છે. જિંદગીની ફિલસૂફી અને આજકાલ જેની ફેશન છે એ કહેવાતી પોઝિટિવ થીંકિંગ તો લોકો મૂંગા રહીને સહન કરતાં રહે એ માટેની છેતરપિંડી છે. આજે આટલા બધા બાવાઓ અને મોટીવેશનલ ગુરુ ફૂટી નીકળ્યા છે એનું કારણ છે અન્યાયી પ્રસ્થાપિત વ્યવસ્થા સામે લોકો વિરોધ ન કરે અને એ બને એટલો લાંબો સમય ટકી રહે. તેઓ સ્થાપિત હિતો માટે કામ કરે છે. 

ભારત વિશ્વગુરુ છે. આપણને કહેવામાં આવ્યું અને આપણામાંથી કેટલાકોએ માની પણ લીધું. એ કેટલાકને ભક્ત તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. જો તમે તેમને યાદ અપાવશો કે ઓસ્ટ્રેલિયાની સરકારે ભારતના કેટલાંક રાજ્યોના વિદ્યાર્થીઓને પોતાને ત્યાંની યુનિવર્સિટીઓમાં પ્રવેશ આપવા સામે પ્રતિબંધ મૂક્યો છે અને તેમાં જેને મોડેલ તરીકે પ્રોજેક્ટ કરવામાં આવ્યું હતું એ ગુજરાતનો પણ સમાવેશ થાય છે તો તેઓ વિચારમાં નહીં પડી જાય, બીજી જ ક્ષણે તમને દેશદ્રોહી તરીકે ઓળખાવશે. આંખ તો નહીં જ ખોલે. તેમને વરવી વાસ્તવિકતાથી ભાગવું છે અને કોઈક પ્રકારની આભાસી દુનિયામાં લપાઈ જવું છે. નેતાઓ, બાવાઓ, મોટીવેશનલ ગુરુઓ, જી હજૂરી કરનારા ગોદી મીડિયા અને પૈસા લઈને કોઇને પણ પ્રમોટ કરવામાં શરમ કે સંકોચ નહીં અનુભવનારા કહેવાતા મહાનુભાવો પોતપોતાની રીતે લોકોને ક્લૉરોફોર્મ આપવાનું કામ કરે છે.

હવે તમે જેમાં ગુરુ છો એમાં ચીન મહાગુરુ છે. હકીકતમાં પ્રજાને પોઢાડી કેમ રખાય એ ચીને જ જગતને શીખવાડ્યું. ચીન મોડેલનાં આટલાં લક્ષણો છે : સૌ પહેલાં તો નાગરિકોનાં અધિકારોની તેમ જ શાસક તરીકેની મર્યાદા સભ્યતા વગેરેની ઐસીતૈસી કરીને તેને દબાવી રાખવાની. દરેક દેશવાસીઓના મનમાં ડર પેદા કરવાનો. નાગરિકના મનમાં આશા પેદા થાય તો એના જેવું રૂડું એકેય નહીં પણ જો કેટલાક બુદ્ધિશાળી નાગરિકોનાં મનમાં આશા પેદા ન થતી હોય તો ડર તો પેદા થવો જ જોઈએ. પ્રજાને મહાનતાનો અમલ પીવડાવવાનો. આપણે મહાન છીએ અને આ જગતમાં એવો કોઈ માઈનો લાલ પેદા નથી થયો જે આપણી મહાનતાને નકારી શકે એવા હાકલા પડકારા કરવાના. એ પછી દરેકને ઊઘાડી રીતે નજરે પડે એવા મેગા પ્રોજેક્ટ કે ભવ્ય ઉપક્રમો હાથ ધરવાના. બુલેટ ટ્રેન, રિવર ફ્રન્ટ, કોરિડોર, બાહ્ય સુશોભિકરણ, મંદિર, ભવ્ય ઇમારતો વગેરે. લોકોને ચકાચોંધ રાખવાના. આ છે ચીન મોડેલ.

આપણે ત્યાં અને જગતના કેટલાક દેશોમાં જે આજે જોવા મળી રહ્યું છે એ ચીન ત્રણ દાયકાથી કરે છે. આ બાબતે ચીન વિશ્વગુરુ છે. રોલ મોડેલ છે. પણ અહીં એક બીજી વાત પણ સમજી લેવી જોઈએ. ચીને માત્ર આભાસી દુનિયા નથી બનાવી, વાસ્તવિક દુનિયા પણ બનાવી છે. ચીને ઔદ્યોગિક ઉત્પાદનમાં અને નિકાસમાં જગતમાં સહેજે આંબી ન શકાય એવું સ્થાન મેળવ્યું છે. ચીન વાસ્તવમાં જગતની આર્થિક મહાસત્તા છે. ચીને લશ્કરી તાકાત પણ હાંસલ કરી છે. આ વાસ્તવિક તાકાત છે, આભાસી નથી. તો આનો અર્થ એ થયો કે ચીની મોડેલ સાવ પ્રચાર દ્વારા સ્થાપિત કરવામાં આવ્યું હોય એવું ખોખલું નથી. એનું એક નક્કર પાસું પણ છે.

તો વાત એમ છે કે ચીને વાસ્તવિક તાકાત અને આભાસી તાકાતની દુનિયા બનાવી હોવા છતાં અને એ બન્નેમાં ચીન જગતના કોઈ પણ દેશ કરતાં ત્રણ દાયકા આગળ હોવા છતાં શી ઝિંગપિંગે ચીની યુવાનોને કહેવું પડ્યું કે તેમણે આકરી વાસ્તવિકતાનો સ્વીકાર કરતાં શીખવું જોઈએ અને કડવી ગોળી ખાતાં પણ શીખવું જોઈએ. શા માટે? ૧૯૭૯માં ચીનમાં આર્થિક સુધારાઓ થયા એ પછી પહેલીવાર ચીનના શાસકે કહ્યું છે કે મુશ્કેલીનો સ્વીકાર કરો અને મુશ્કેલીની સાથે જીવતાં શીખો.

કારણ બહુ સ્પષ્ટ છે. ચીનનાં અર્થતંત્રનું ચરમ બિંદુ (સેચ્યુરેશન પોઈન્ટ) આવી ગયું છે. હવે ચીનનું અર્થતંત્ર નવી રોજગારી પેદા કરી શકે તેમ નથી અને જે છે તે રોબોટાઈઝેશન છીનવી રહી છે. આવું જ જગત આખામાં બની રહ્યું છે. યુવાનોને આપવા માટે કામ નથી. ક્યાં સુધી નકલી ગૌરવ(ફોલ્સ પ્રાઈડ)ના નામે તેમને નશામાં રાખી શકાય? એક દિવસ ધીરજ ખૂટે અને વિસ્ફોટ થાય એ પહેલાં યુવાનોને કહી દેવું જોઈએ કે બેરોજગારીની આકરી વાસ્તવિકતા સ્વીકારતા શીખો અને જે મળે એ કામ કરો. કામ ન મળે તો અભાવમાં જીવતાં શીખો. આમ કહેતા પહેલાં તેમણે યુવાનોને ઝોર કા ઝટકા ધીરે સે લગે એ માટે જિંદગીની ફિલસૂફી ડહોળી હતી.

થોડા દેશોને બાદ કરો તો આખા જગતની સ્થિતિ ચીન જેવી જ છે. ભારતની સ્થિતિ ચીન કરતાં જરા ય સારી નથી. રોજગારી ઉત્પન્ન કરી શકે એવું અર્થતંત્ર નથી અને ઉપરથી ટેકનોલોજીનો માર પડી રહ્યો છે. હાથ નવરા પડી રહ્યા છે અને એ નવરા હાથોમાં ક્યાં સુધી ઇલેક્ટ્રોનિક ગેજેટ પકડાવી રાખીને ધૂણાવતા રહેશો? ગમે ત્યારે વિસ્ફોટ થઈ શકે છે. વિશ્વમાં કોઈ અર્થશાસ્ત્રીએ આજના આર્થિક સંકટનો ઈલાજ બતાવ્યો હોય એવું મારા જોવામાં આવ્યું નથી. ૨૦૧૪માં ૧૮ વરસના યુવાને જિંદગીમાં પહેલીવાર મતદાન કરીને નરેન્દ્ર મોદીએ બતાવેલાં સપનાનાં ભારતનો સ્વીકાર કર્યો હતો, તેને અનુમોદન આપ્યું હતું તેને આજે ૨૭ વરસની ઉંમરે શું હાથમાં આવ્યું એ વિષે વિચારવું જોઈએ.

પ્રગટ : ‘વાત પાછળની વાત’, નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતમિત્ર”, 01 જૂન 2023