૨૦૧૩-૨૦૧૪માં નરેન્દ્ર મોદી વડા પ્રધાનપદના ઉમેદવાર તરીકે પોતાની જાતને પ્રોજેક્ટ કરતા હતા ત્યારે તેમના માટે પુષ્કળ અનુકૂળતાઓ હતી

લાલ કિલ્લા પરથી સત્તાવાર રીતે રાષ્ટ્રને સંબોધવાનો અવસર વરસમાં એક વાર વડા પ્રધાનને મળે છે. આમ તો વડા પ્રધાન સેંકડો ભાષણો કરતા હોય છે કે રૅલીને સંબોધતા હોય છે; પરંતુ એ ખાનગી, સરકારી કે પક્ષીય કાર્યક્રમ હોય છે, રાષ્ટ્રીય નથી હોતા. સત્તાવારપણે રાષ્ટ્રને સંબોધવાનો અવસર પંદરમી ઑગસ્ટનો આઝાદી દિનનો છે. એટલે જવાહરલાલ નેહરુએ પંદરમી ઑગસ્ટે રાષ્ટ્ર સાથે સહચિંતન કરવાની પરિપાટી શરૂ કરી હતી. રાજકીય સ્વાર્થ કે પક્ષાપક્ષી છોડીને તેઓ દેશ સામે શું પ્રશ્નો છે, જગતના રાજકીય પ્રવાહો દેશ માટે કેટલા અનુકૂળ છે અને કેટલા પ્રતિકૂળ છે એની વાત કરતા. ટૂંકમાં રાષ્ટ્રીય અવસરને રાષ્ટ્રીય તરીકે જ લેવો જોઈએ અને એ મુજબ વાત કરવી જોઈએ. પંદરમી ઑગસ્ટને પક્ષીય પ્રચારનો અને રાજકીય લાભનો અવસર બનાવવાનું ઇન્દિરા ગાંધીએ શરૂ કર્યું હતું.

નવી સરકાર રચાય એ પછીનું વડા પ્રધાનનું લાલ કિલ્લા પરથી આપવામાં આવતું પહેલું ભાષણ આશાઓથી ભરેલું હોય છે. લોકોની હજી અપેક્ષા હોય છે અને વડા પ્રધાન પણ શાસક તરીકે કંઈક કરી બતાવવા ઉત્સુક હોય છે. બીજા વરસે લોકોની ઘટતી આશા જળવાઈ રહે એ માટે એક બાજુ અનુનય અને બીજી બાજુ કૃતનિયતાનું પ્રદર્શન કરનારું હોય છે. ત્રીજા વરસથી લાલ કિલ્લા પરનાં ભાષણો ચૂંટણીસભા જેવાં થવા લાગે છે. વિપક્ષોને આડે હાથે લેવાના, નિષ્ફળતાઓને છાવરવાની, હું તો દેશ માટે બધું કરી છૂટવા માગું છું, પરંતુ વિપક્ષો કામ કરવા નથી દેતા એવી ચાટી કૂટવાની વગેરે. વડા પ્રધાનના તેમની મુદતના છેલ્લા ભાષણમાં વળી નમ્રતા આવી જાય છે, કારણ કે સામાન્ય ચૂંટણી નજીક હોય છે. વાચકોએ નોંધ્યું હશે કે વડા પ્રધાનનું તેમની મુદતનું છેલ્લું ભાષણ આ રીતનું હતું. જુમલાઓ વિનાનું, વિપક્ષો પર પ્રહારો વિનાનું, સરકારની સિદ્ધિઓ વર્ણવનારું, નિષ્ફળતાઓ તરફ આંખ આડા કાન કરનારું અને એકંદરે અનુનય કરનારું.

૨૦૧૩-૨૦૧૪માં નરેન્દ્ર મોદી વડા પ્રધાનપદના ઉમેદવાર તરીકે પોતાની જાતને પ્રોજેક્ટ કરતા હતા ત્યારે તેમના માટે પુષ્કળ અનુકૂળતાઓ હતી. ડૉ. મનમોહન સિંહની સરકાર તેમની બીજી મુદત દરમ્યાન સરિયામ નિષ્ફળ નીવડી હતી. આર્થિક ગતિરોધ અને ભ્રષ્ટાચારની ઘટનાઓએ દેશમાં નિરાશા પેદા કરી હતી. આ બાજુ નરેન્દ્ર મોદી ચુટકી વગાડતાં વિકાસ કેમ થાય એના સફળ મૉડલ તરીકે ગુજરાતને પેશ કરતા હતા. એક તરફ ઊંડો રોષ અને નિરાશા અને બીજી બાજુ આશાઓનો મહાસાગર. લોકોએ ત્યારે નરેન્દ્ર મોદીના શબ્દો પર ભરોસો મૂકીને ભારતીય જનતા પાર્ટીને સ્પષ્ટ બહુમતી આપીને ચૂંટી હતી. એ પછી જે બન્યું એ ઇતિહાસ છે. આશાઓ ઠગારી નીવડી છે. કોઈ મોરચે સરકાર સફળતાનો કોઈ મોટો દાવો કરી શકે એમ નથી. ઊલટું દુસ્સાહસો મોંઘાં પડ્યાં છે. સરકારની સાડાચાર વરસની સિદ્ધિઓ વર્ણવતાં વડા પ્રધાને નોટબંધીનો ઉલ્લેખ સુધ્ધાં નહોતો કર્યો એ સૂચક છે.

માત્ર ચાર વરસ થયાં, પણ ૨૦૧૪ તો જાણે ક્યાં ય પાછળ છૂટી ગયું હોય એમ લાગે છે અને ૨૦૧૯ અનિિશ્ચત ભાસે છે. જાદુગરીના રાજકારણનું આ પરિણામ છે. હવે શો ક્લોઝિંગ તરફ આગળ વધી રહ્યો છે ત્યારે વડા પ્રધાન નવર્‍સનેસ અનુભવતા હોય એ સ્વાભાવિક છે. વિદ્વાન સમીક્ષકો ભારતને રિપબ્લિક ઑફ ફિયર તરીકે ઓળખાવે છે. દેશમાં ઇમર્જન્સી લાદ્યા વિના ઇમર્જન્સી જેવું વાતાવરણ છે. લઘુમતી કોમ ડરેલી છે. તેમની રાજકીય રીતે ઉપેક્ષા થઈ રહી છે. કાયદો અને વ્યવસ્થાના નામે લિન્ચિંગની ઘટનાઓ બની રહી છે. હિન્દુત્વવાદીઓ કાયદો હાથમાં લઈને મનમાની કરે છે. ૨૦૧૩ની ર્નિભયાની ઘટના પછી બળાત્કારની ઘટનાઓમાં ઘટાડો થવાની જગ્યાએ વધારો થયો છે. ટૂંકમાં દેશમાં અસુરક્ષાનું વાતાવરણ છે, પરંતુ વડા પ્રધાને તેમના ભાષણમાં આ બધી બાબતોનો ઉલ્લેખ નહોતો કર્યો, માત્ર બળત્કારની વધતી ઘટનાઓનો ઉલ્લેખ કર્યો, પણ એ ઉલ્લેખ નૈતિકતાના દૃષ્ટિકોણથી હતો, કાયદો અને વ્યવસ્થાના દૃષ્ટિકોણથી નહીં.

૨૦૧૯ની સામાન્ય ચૂંટણી શું કહીને લડવી એ બાબતે વડા પ્રધાન અસમંજસમાં લાગે છે. ૨૦૧૪માં પૂરપાટ દોડી શકાય એવી અનુકૂળતા હતી. ૨૦૧૯માં ખૂબ પ્રતિકૂળતા છે અને એમાંની કેટલીક પ્રતિકૂળતાઓ તો સરકારે અને શાસક પરિવારે સામે ચાલીને પેદા કરી છે. રિપબ્લિક ઑફ ફિયર આમાં મુખ્ય છે. ઇમેજ એટલી હદે ખરડાઈ છે કે હવે એમાં સુધારો થઈ શકે એમ નથી. જો સુધારવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવે તો હિન્દુ મતદાતાઓના મત ગુમાવવા પડે એનો ભય છે. આ સ્થિતિમાં વડા પ્રધાને ચૂપ રહેવાનું અને નજર ફેરવી લેવાનું વલણ અપનાવ્યું હતું. તેમના ૯૦ મિનિટના ભાષણમાં માત્ર એક વાર એક શબ્દ આવે છે કાયદાનું રાજ્ય. બસ.

વડા પ્રધાને દેશમાં અત્યારે જે વાતાવરણ પેદા થયું છે એની નિંદા કરવી જોઈતી હતી. વડા પ્રધાન તરીકે એમાં તેમની શોભા હતી. કદાચ ઇમેજ સુધારવામાં એ ઉપયોગી પણ થાત. જે લોકોએ વિકાસની વાત પર ભરોસો મૂકીને ૨૦૧૪માં મત આપ્યા હતા એ કદાચ બીજી વાર ચાન્સ પણ આપે. હવે હાથમાં જે થોડા મહિનાઓ બચ્યા છે એનો ઉપયોગ દેશમાં પેદા કરવામાં આવેલી કોમી તિરાડો પૂરવા માટે વાપરવા જોઈએ, પરંતુ વડા પ્રધાને આવો પ્રયાસ નથી કર્યો. તેમને કદાચ એમ લાગે છે હવે વિકાસના નામે મત મળે એમ નથી ત્યારે કોમી તિરાડો તારી શકે. ટૂંકમાં વડા પ્રધાનના ભાષણમાં આત્મવિશ્વાસની જગ્યાએ અસમંજસતા અને થોડી નર્વસનેસ નજરે પડતાં હતાં.

સૌજન્ય : ‘કારણ-તારણ’ નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 16 અૉગસ્ટ 2018

મેં વિદ્યાધર સૂરજપ્રસાદ ઉર્ફે વિદ્યા નાયપૉલનું સાહિત્ય વાંચ્યું નથી, પરંતુ મને તેમના બિન સાહિત્યિક લખાણોમાં હંમેશાં રસ પડ્યો છે. આપણને ન ગમે પણ વિચારતા કરી મૂકે એવા ધારદાર નિરીક્ષણો હોય. ભાષાના સ્વામી તો હતા જ, એટલે આપણને જે કહેતાં ફકરા જેટલી જગ્યા જોઈએ એટલી વાત એ એક વાક્યમાં કરી દે. આવી બીજી વ્યક્તિ હતી નીરદ ચૌધરી. ચીડ ચડે તો પણ વાંચવા જ પડે એવા. નાયપૉલ અને નીરદ ચૌધરીની સરખામણી કરીએ તો નીરદબાબુ ચડિયાતા લાગે.

નીરદ ચૌધરીનો જન્મ ૧૮૯૭માં પૂર્વ બંગાળમાં થયો હતો અને ૧૦૧ વરસની ઉમંરે બ્રિટનમાં ઓક્સફર્ડમાં તેમનું અવસાન થયું હતું. મુસ્લિમ બહુમતી ધરાવતા પ્રાંતમાં તેમનો જન્મ થયો હતો, મુસલમાનોની પડોશમાં તેમનો ઉછેર થયો હતો, સરત ચન્દ્ર બોઝના અંગત સચિવ તરીકે તેમણે કૉંગ્રેસીઓને અને કૉંગ્રેસનું રાજકારણ નજીકથી જોયું હતું. બંગાળી ભદ્રવર્ગને બહુ નજીકથી જોયો હતો. બંગાળી અને અંગ્રેજી એમ બન્ને ભાષા પર એક સરખું પ્રભુત્વ હોવાના કારણે તેમ જ વિચક્ષણ મેધા હોવાના કારણે ભારતીય સંસ્કૃિત અને પાશ્ચાત્ય સંસ્કૃિતના દરેક પાસાં તેઓ સારી પેઠે જાણતા હતા. અભિપ્રાય વ્યક્ત કરવામાં કોઈની પરવા ન કરે.

૧૯૫૧માં નીરદ ચૌધરીની ‘ધ ઓટોબાયોગ્રાફી ઓફ એન અનનૌન ઇન્ડિયન’ નામની આત્મકથા પ્રકાશિત થઈ અને દેશમાં દેશપ્રેમનો દેકારો મચી ગયો. તેમણે તેમની આત્મકથા ભારતમાં રહેલા બ્રિટિશ સામ્રાજ્યને અર્પણ કરી હતી. તેમણે પુસ્તક અર્પણ કરતાં લખ્યું હતું કે બ્રિટિશ સામ્રાજ્યએ આપણને રૈયત તો બનાવ્યા, પણ નાગરિકત્વ આપ્યું નહોતું જેના પર આપણો અધિકાર છે. કારણ કે આપણી અંદર જે કાંઈ સારપ છે એ બ્રિટિશ સામ્રાજ્યને કારણે છે. એ પછી તેમની સરકારી નોકરી ગઈ હતી, પેન્શન અને બીજા બેનિફિટ રોકી દેવામાં આવ્યા હતા, લેખક તરીકે બ્લેક લિસ્ટ કરવામાં આવ્યા હતા, વગેરે. નીરદ ચૌધરી ની:સંકોચ કહેતા હતા કે તેઓ બ્રિટીશપ્રેમી (એન્ગલોફાઈલ) છે. ૧૯૮૨માં નીરદ ચોધરી ઓક્સફર્ડ રહેવા જતા રહ્યા હતા અને ૧૯૯૯માં ત્યાં તેમનું અવસાન થયું હતું. દાયકા પહેલાં વટલાયેલા હિન્દુત્વવાદી દેશપ્રેમી અને રાજ્યસભાના સભ્ય સ્વપ્ન દાસગુપ્તા તેમના શિષ્ય હતા. મારું એવું માનવું છે કે જે વિવેક નથી કરી શકતા એવા લોકો એક અંતિમેથી બીજા અંતિમે ફંગોળાતા રહે છે.

આપણે વાત વિદ્યા નાયપૉલની કરી રહ્યા છીએ એની મને જાણ છે. ૧૯૭૭માં ‘ઇન્ડિયા અ વુન્ડેડ સિવિલાઈઝેશન’ પ્રકાશિત થયું અને ઈલસ્ટ્રેટેડ વીકલી ઓફ ઇન્ડિયામાં ખુશવંત સિંહે તેનો રિવ્યુ કર્યો હતો. ખુશવંત સિંહે આકરી ટીકા કરી હતી એવું મને સ્મરણ છે. એ સમયે હું હજુ અણસમજુ દેશપ્રેમી હતો એટલે દેશદ્રોહીઓ સામે ચીડ ચડે એ સ્વાભાવિક છે. એ સમયે લેબલ ચોડવાની અને રસ્તા પર ઊતરી પડીને કાયદો હાથમાં લેવાની અસંસ્કારિતા હજુ વિકસી નહોતી. મને યાદ છે ત્યાં સુધી ખુશવંત સિંહનો રિવ્યુ વાંચ્યો ત્યારે ખબર પડી કે નીરદ ચૌધરીની ‘ધ ઓટોબાયોગ્રાફી ઓફ અનનૌન ઇન્ડિયન’માં આના કરતાં પણ વધારે ભારતની નિંદા કરવામાં આવી છે, અને નાયપૉલનું આ પહેલાં ‘એરિયા ઓફ ડાર્કનેસ’ નામનું પુસ્તક આવી ચૂક્યું છે જે ભારતની નિર્દયી ચિકિત્સા કરનારું પહેલું પુસ્તક હતું અને વુન્ડેડ તો તેની સિકવલ તરીકે લખાયેલું બીજું પુસ્તક હતું.

કેટલાક લોકો પોતાના મૂળને, પોતાને મળેલા સાંસ્કૃિતક પરિવેશને, તેમાં રહેલી મર્યાદાઓને, બીજી સભ્યતાઓની ખૂબીઓ અને ખામીઓને, સભ્યતાઓના સંઘર્ષોને તટસ્થતા અને નિર્દયતાથી જોઈ શકે છે તો કેટલીકવાર બીજા અંતિમેથી પહેલા અંતિમને સમજવાનો પ્રયાસ કરે છે. વી.એસ. નાયપૉલનો જન્મ ત્રિનિદાદમાં ૧૯મી સદીમાં ભારતથી મોકલવામાં આવેલા ગિરમીટિયા પરિવારમાં થયો હતો. મૂળને નામશેષ કરી નાખનારી મૂડીવાદી-સાંસ્થાનિક નિર્દયતા તેમણે અનુભવી હતી. તેમને એટલી જાણ હતી કે તેમનાં મૂળ ભારતમાં છે, પરંતુ તેઓ જ્યારે ભારતીય સભ્યતાને સમજવા મથે છે, ત્યારે તેમને ધ્યાનમાં આવે છે કે એ મૂળ અને તેની અસ્મિતાઓ પણ ક્યાં ગૌરવ લઈ શકાય એવી છે.

નાયપૉલે તેમની ભારત વિશેની શ્રેણીનું ત્રીજું પુસ્તક ‘ઇન્ડિયા: અ મિલિયન મ્યુિટનીઝ નાઉ’ લખ્યું ત્યારે નાયપૉલ આવતા-જતા લગભગ એક મહિનો મુંબઈમાં રહ્યા હશે. હું એ સમયે ‘સમકાલીન’માં હતો અને ચારુદત્ત દેશપાંડે ‘ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ’માં રિપોર્ટર હતા. ચારુદત્ત નાયપૉલ માટે હિન્દી અને મરાઠી ભાષાના દુભાષિયા તરીકે મદદ કરતા હતા. નાયપૉલ મુંબઈમાં હોય, ત્યારે રાતે ઘરે જતાં ટ્રેનમાં ચર્ચાનો વિષય નાયપૉલ હોય. એકવાર નાયપૉલ અત્યંત જાણીતા દલિત સાહિત્યકારને મળવા ગયા. માલવણીમાં દોઢ ખોલીના ઘરને જોઇને નાયપૉલે તેમને પૂછ્યું કે ‘આટલી નાનકડી જગ્યામાં પરિવારના સભ્યોની વચ્ચે સેક્સનો સુપૂર્ણ આનંદ કઈ રીતે મળે? માનવીય ગૌરવ માટે જરૂરી પર્યાપ્ત પ્રાઈવસીના અભાવમાં સેક્સની અતૃપ્ત વાસના તમારા સાહિત્ય સર્જનને પ્રભાવિત નથી કરતું?’

એ સાહિત્યકાર માટે આ અનપેક્ષિત પ્રશ્ન હતો, પણ નાયપૉલ માટે સ્વાભાવિક પ્રશ્ન હતો. તેમને એવું લાગ્યું નહોતું કે આવો પ્રશ્ન પૂછીને તેમણે કોઈ બોમ્બ ફેંક્યો છે. પેલા વિદ્રોહી દલિત સાહિત્યકારે પ્રામાણિક ઉત્તર નહોતો આપ્યો. દલિત અને વિદ્રોહી હોવા છતાં. એ પછી ચારુદત્તની સાથે તેઓ એક બીજા વયોવૃદ્ધ મરાઠી સાહિત્યકારને મળવા ચાલમાં આવેલા તેમના ઘરે ગયા હતા. અહીં સવર્ણ સાહિત્યકારની નાનકડી ખોલી જોઇને નાયપૉલે પૂછ્યું હતું કે પ્રત્યેક માણસ માટે હોવી જોઈતી મોકળાશ અને પ્રાઈવસીનો અભાવ તમારી સર્જકતાને પ્રભાવિત કરે છે ખરી અને કરે છે તો કઈ રીતે કરે છે? પેલા સાહિત્યકારે સાદગી, અસંગ્રહ, ઊંચા વિચાર અને ઓછી જરૂરિયાત વિષે ભાષણ આપ્યું હતું.

નાયપૉલને અને નીરદ ચૌધરીને ભારતની આવી દાંભિકતા સામે અણગમો હતો. અભાવને, શંકા અને સવાલ નહીં કરનારી નપુંસકતાને પરંપરાનો કે સંસ્કૃિતનો અંચળો કેમ ઓઢાડી શકાય? હિન્દુત્વવાદીઓ વાંચે ઓછું એટલે નીરદ ચૌધરી અને નાયપૉલનાં પુસ્તકો તેમના ધ્યાનમાં નહીં આવ્યાં હોય, પણ નાયપૉલનું ઇસ્લામ અને મુસ્લિમ સમાજની ચિકિત્સા કરનારું પુસ્તક ‘એમંગ ધ બિલીવર્સ: એન ઇસ્લામિક જર્ની’ જોઇને તેઓ ગેલમાં આવી ગયા હતા. અટલ બિહારી વાજપેયી જ્યારે વડા પ્રધાન હતા, ત્યારે મુસ્લિમ દેશોમાં ત્રાસવાદ તેની ચરમસીમાએ હતો અને એ અરસામાં જ આ પુસ્તક આવ્યું હતું. હિન્દુત્વવાદીઓ એટલા રાજી થઈ ગયા હતા કે પહેલા પ્રવાસી ભારતીય દિવસના સંમેલનમાં નાયપૉલને બોલાવવામાં આવ્યા હતા. નાયપૉલે તેમના ભાષણમાં હિન્દુત્વવાદીઓને સલાહ આપી હતી કે ‘અતીત અને ઇતિહાસનો વધારે પડતો પ્રેમ મેધાને કુંઠિત કરે છે. ઇતિહાસમાં કેદ થયેલા સમયને શોધવા કરતાં ભવિષ્યના ઊઘડતા જતા સમયને પકડવો જોઈએ. પુરુષાર્થ એમાં છે.’

આપણને વિચારતા કરી મૂકે એવા હચમચાવી દેનારા વિચારનું સ્વાગત કરવું જોઈએ. એવા લોકો આપણને ગમે એવું બોલવાના નથી એટલે ન ગમે એવું સાંભળવાના સંસ્કાર વિકસાવવા જોઈએ.

સૌજન્ય : ‘કારણ તારણ’ નામક લેખકની દૈનિક કટાર, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 14 અૉગસ્ટ 2018

આ કોલમમાં મેં મેહુલ ચોકસી અને નીરવ મોદીને કઈ રીતે દેશની બહાર જવા દેવામાં આવ્યા અને કઈ રીતે તેઓ જગતના જવાબદાર અને સમૃદ્ધ દેશોમાં ફરીને ધંધો કરી રહ્યા છે એની વિગતો આપી હતી. બહાર આવેલી વિગતો એટલી જડબેસલાક છે કે હજુ સુધી સરકાર પક્ષે તેનો કોઈએ જવાબ આપ્યો નથી. જવાબ આપવાની જરૂર પણ શું છે જ્યારે તેઓ સ્વયંસિદ્ધ દેશપ્રેમીઓ હોય. જેઓ લોકોને દેશપ્રેમના અને દેશદ્રોહના સર્ટિફિકેટ આપતા હોય ત્યારે કોઈની મજાલ છે કે તેમની દેશભક્તિ વિષે કોઈ સવાલ કરે? એટલે તો દેશપ્રેમીઓની દેશભક્તિ વિશેની બીજી જડબાતોડ વિગતો પ્રકાશમાં આવી ત્યારે બે-ચાર અપવાદ છોડીને મીડિયાએ ચુપકીદી સેવી હતી.

ભ્રષ્ટાચાર તો કોંગ્રેસીઓ કરે દેશભક્તો ઓછા કરે? તેમના દેશપ્રેમ વિષે શંકા જ કરવાની ન હોય અને જો કોઈ શંકા કરે તો તેમને દેશદ્રોહીનું લેબલ ચોડી દેવાનું જે રીતે સામ્યવાદી દેશોમાં શાસકો સામે શંકા કરનારાઓને મૂડીવાદી દેશોના એજન્ટ અને સર્વહારાના દુશ્મન તરીકે ઓળખાવવામાં આવતા હતા અને સાઈબેરિયામાં ગાયબ થઈ જતા હતા.

હા તો જડબાતોડ વિગતો ડાસ્સો એવિયેશન નામની કંપની સાથે કરવામાં આવેલા રાફેલ લડાકુ વિમાનના સોદાની છે. બે દિવસ પહેલાં ભૂતપૂર્વ કેન્દ્રીય પ્રધાન અરુણ શૌરી, યશવંત સિન્હા અને જાણીતા વકીલ પ્રશાંત ભૂષણે એક પત્રકાર પરિષદ બોલાવી હતી અને તેમાં દસ્તાવેજો ખુલ્લા કરવામાં આવ્યા હતા. આવડું મોટું કૌભાંડ અને તેનાથી પણ વધારે અકળાવનારી ચુપકીદી. ભાગ્યે જ કોઈ મીડિયાએ તેની નોંધ લીધી હતી એટલે તમને તો આ ઘટનાની જાણ પણ નહીં થઈ હોય. મીડિયા અને ભક્તો દેશપ્રેમના યજ્ઞના સમિધા બની ગયા છે. પહેલાંને પૈસા મળે છે અને બીજાને મનગમતું સુખ. [આ પત્રકાર પરિષદનો ઉપલબ્ધ વીડિયો લેખને અંતે આપાયો છે. − વિ.ક.]

હવે સોદાની વિગતો તપાસીએ. ૨૦૦૬માં હવાઈ દળે સંરક્ષણ મંત્રાલયને કહ્યું હતું કે મીગ-૨૧ લડાકુ વિમાનો જૂનાં થઈ ગયાં છે એટલે મીડિયમ મલ્ટી રોલ કોમ્બેટ એરક્રાફ્ટ (એમ.એમ.આર.સી.એ.)ની જરૂર છે. ૨૦૦૭માં ભારત સરકારે ૧૨૬ એમ.એમ.આર.સી.એ .ખરીદવા માટે ઇન્ટરનેશનલ  ટેન્ડર બહાર પાડ્યું હતું. કુલ સાત કંપનીઓએ ટેન્ડર ભર્યા હતા, જેમાંથી લશ્કરી અધિકારીઓએ ફ્રેંચ કંપની ડાસ્સોના રાફેલ અને અમેરિકન ટાયફૂનને શોર્ટ લીસ્ટ કરવામાં આવ્યા હતા. એ પછી વાટાઘાટો થઈ હતી અને છેવટે યુ.પી.એ. સરકારે રાફેલ વિમાનો ખરીદવાનો નિર્ણય લીધો હતો. ભાવ પણ તેના બીજી કંપનીઓ કરતાં ઓછો હતો.

૨૦૧૪માં લોકસભાની ચૂંટણી યોજાઈ એના મહિના પહેલાં ૧૩મી માર્ચે ભારત સરકારની હિન્દુસ્તાન એરૉનેટિક લિમિટેડ (એચ.એ.એલ.) અને રાફેલ વિમાન બનાવનાર ડાસ્સો વચ્ચે ભાગીદારીનો કરાર થયો હતો. કરારમાં સમજૂતી એવી હતી કે ભારત સરકાર રાફેલના ૧૮ વિમાન ફ્લાય અવે કન્ડિશનમાં એટલે કે લશ્કર તાત્કાલિક ઉપયોગમાં લઈ શકે એ રીતે આપશે. ૧૨૬માંથી બાકીના ૧૦૮ વિમાનોનું ઉત્પાદન ભારતમાં થશે જેને માટે ડાસ્સો હિન્દુસ્તાન એરૉનોટિકને ટેકનોલોજીને વિમાન બનાવવાની ટેકનોલોજી આપશે. આ રીતે રાફેલ વિમાનોનું ૭૦ ટકા ઉત્પાદન ભારતમાં એચ.એ.એલ. કરશે અને ૩૦ ટકા કામ ડાસ્સો કરશે. વાચકને જાણ હશે કે એચ.એ.એલ. ભારત સરકારની માલિકીની છે અને વિમાન બનાવવાનો ૬૦ વરસનો અનુભવ છે.

૨૦૧૪ના મેં મહિનામાં નરેન્દ્ર મોદી વડા પ્રધાન બને છે અને અનેક સૂત્રોની માફક મેક ઇન ઇન્ડિયાનું સૂત્ર આપે છે. અમને તમારી મૂડી, ટેકનોલોજી અને નફા સામે વાંધો નથી; ઉત્પાદન ભારતમાં કરો એ મેક ઇન ઇન્ડિયાનું તાત્પર્ય છે. એના દ્વારા રોજગારી મળશે, પૂર્જાઓની સપ્લાય કરનારાઓને ધંધો મળશે અને સરકારને કરવેરાની આવક થશે. હવે રાફેલ વિમાનોનું તો ૭૦ ટકા ઉત્પાદન ભારતમાં થવાનું હતું અને ઉપરથી ટેકનોલોજી(નો હાઉ)નો લાભ મળવાનો હતો. માત્ર ૧૮ વિમાન ખરીદવાના અને ૧૦૮ ભારતમાં બનાવવાના.

યુ.પી.એ. સરકારે સોદાને આખરી સ્વરૂપ નહોતું આપ્યું, પરંતુ સોદાની સમજૂતી બની ગઈ હતી. પ્રારંભમાં અરુણ જેટલી સંરક્ષણ પ્રધાન હતા અને તેમણે ક્યારે ય નહોતું કહ્યું કે રાફેલ સોદાની સમજૂતી વિષે ફેરવિચાર કરવામાં આવશે. એ પછી નવેમ્બર ૨૦૧૪માં મનોહર પર્રીકરને સંરક્ષણ પ્રધાન બનાવવામાં આવ્યા હતા અને તેમણે પણ ક્યારે ય નહોતું કહ્યું કે રાફેલ સોદા વિષે પુનર્વિચાર કરવાની જરૂર છે. બધું જ બરોબર ચાલતું હતું અને ૧૦મી એપ્રિલ ૨૦૧૫ના રોજ વડા પ્રધાનની ફ્રાંસની મુલાકાતની તૈયારી ચાલી રહી હતી.

૨૫મી માર્ચે ડાસ્સો કંપનીના સી.ઈ.ઓ.એ અંતિમ સોદાની તૈયારી વિષે સંતોષ વ્યક્ત કરતા કહ્યું હતું કે તેમની એચ.એ.એલ.ના અધ્યક્ષ સાથેની વાતચીત સફળ રહી હતી. બધી જ તૈયારીઓ થઈ ગઈ છે અને સમજૂતીની વિગતો સ્પષ્ટ થઈ ગઈ છે. તેમના શબ્દોમાં: ‘હું કેટલો ખુશ છું એની કલ્પના તમે કરી શકો છો. ડાસ્સો અને એચ.એ.એલ.ની જવાબદારીઓની ભાગીદારી (ટેકનોલોજી આપવાની અને ૭૦ ટકા ઉત્પાદન એચ.એ.એલ. ભારતમાં કરશે)ની બાબતમાં અમે પ્રતિબદ્ધ છીએ. મને હવે ખાતરી છે કે બહુ જલદી સોદા પર હસ્તાક્ષર થવાના છે અને એ વાતે હું ઉત્સાહિત છું.’ આ નિવેદન વડા પ્રધાન ફ્રાંસ જાય એના ૧૬ દિવસ પહેલાનું છે.

વડા પ્રધાન ફ્રાંસ જવાના હતા એના એક અઠવાડિયા પહેલાં ભારત સરકારના વિદેશ સચિવ શું કહે છે જુઓ: ના ના, તેમણે સૂર બદલ્યો હતો એવા અનુમાન પર તમે પહોંચ્યા હો તો તમે ભૂલ કરો છો. તેમણે પણ એ જ વાત કરી હતી જે ડાસ્સોના સી.ઈ.ઓ.એ કરી હતી. તેમણે કહ્યું હતું કે રાફેલ વિમાન બનાવનારી ફ્રેંચ કંપની, દેશનું સંરક્ષણ મંત્રાલય અને હિન્દુસ્તાન એરૉનેટિક લિમિટેડ સોદાને આખરી ઓપ આપી રહ્યા છે. આ ભારતના વિદેશ સચિવનું નિવેદન છે.

૧૦મી એપ્રિલ ૨૦૧૫ના રોજ વડા પ્રધાન ફ્રાંસ જાય છે અને રાફેલના કરવામાં આવેલા સોદામાંથી હિન્દુસ્તાન એરૉનેટિક કંપની ગાયબ થઈ જાય છે. જે કંપની ભારત સરકારની માલિકીની છે અને ૬૦ વરસથી વિમાનો બનાવવાનો અનુભવ ધરાવે છે એ સોદામાંથી સાવ ગાયબ થઈ જાય છે. અચાનક. કોઈ ખુલાસા વિના. નવા સોદા મુજબ ભારત સરકાર ૩૬ વિમાનો રેડી ટુ ફ્લાયની કન્ડિશનમાં ખરીદશે. કેટલા રૂપિયામાં? યુ.પી.એ. સરકારે ઠરાવેલા ભાવ કરતાં બમણી કિંમતે. વડા પ્રધાન ૧૦મી એપ્રિલે ફ્રાંસ હતા અને ૧૩મી એપ્રિલે એ સમયના સંરક્ષણ પ્રધાન મનોહર પર્રીકરે દૂરદર્શનને આપેલી મુલાકાતમાં કહ્યું હતું કે ૧૨૬ વિમાનો ખરીદવાનો સોદો ૯૦ હજાર કરોડ રૂપિયાનો હશે.

ખેલની ચરમસીમા હવે આવે છે. રિલાયન્સ ડિફેન્સ (મૂળ નામ પીપાવાવ શિપયાર્ડ લિમિટેડ, એ પછી નામ બદલીને પીપાવાવ ડિફેન્સ એન્ડ ઓફશોર એન્જિનિયરિંગ કંપની લિમિટેડ, એ પછી નામ બદલીને રિલાયન્સ ડિફેન્સ એન્ડ એન્જિનિયરિંગ લિમિટેડ અને હવે તાજું નામ રિલાયન્સ નેવલ એન્ડ એન્જિનિયરિંગ લિમિટેડ)ના અધ્યક્ષ અનીલ અંબાણી પાછળ પાછળ ફ્રાંસ જાય છે અને રાફેલ વિમાન બનાવવા માટે જોઈન્ટ વેન્ચર કંપનીની રચના કરે છે. કાગળ પર રચના કરે છે, સ્થાપના તો થાય ત્યારે. રિલાયન્સને વિમાન બનાવવાનો શૂન્ય અનુભવ છે. જેમ મોટાભાઈની જીઓ યુનિવર્સિટીને તેની સ્થાપના થાય એ પહેલાં એક્સ્લન્સીનો દરજ્જો આપી દેવામાં આવ્યો હતો એમ નાનાભાઈને કંપની સ્થપાય એ પહેલાં ભારત સરકાર માટે વિદેશી કંપની સાથે મળીને વિમાન બનાવવાનો સોદો આપી દીધો.

કેવો ધગધગતો દેશપ્રેમ! રાષ્ટ્રવાદ હો તો આવો હજો! મેક ઇન ઈન્ડિયા માટે કેવી પ્રતિબદ્ધતા. સરકારના વડા તરીકે પોતાની માલિકીની કંપની માટે કેવો અનુરાગ! હવે જ્યારે સવાલ ઊઠાવવામાં આવે છે ત્યારે સંરક્ષણ પ્રધાન નિર્મલા સીતારામન્‌ કહે છે કે ફ્રાંસ સરકાર સાથેનો ગુપ્તતાનો ક્લોઝ વચ્ચે આવે છે, એટલે સરકાર વિગતો જાહેર કરી શકતી નથી. ગુપ્તતા? ચૂંટણી પહેલાં તો પારદર્શકતાની વાતો કરવામાં આવતી હતી, તો આ ગુપ્તતા ક્યાંથી આવી? શા માટે સામે ચાલીને કાંડાં કાપી આપ્યાં? દેશદ્રોહી અને ભ્રષ્ટ યુ.પી.એ.ના શાસકોએ તો કાંડાં કાપીને નહોતા આપ્યાં તો દેશભક્તોને એની શી જરૂર પડી?

દેશભક્તિ એક અમલ છે જે બેવકૂફ ભક્તોને કેફમાં રાખે છે. જો સુરતમાં હો તો આટલા સવાલ પૂછી જુઓ:

એક. યુ.પી.એ. સરકારે કરેલી સમજૂતી ખામીવાળી છે એમ નરેન્દ્ર મોદીની સરકારના સંરક્ષણ પ્રધાને, સંરક્ષણ મંત્રાલયની સંસદીય સમિતિએ, લશ્કરી અધિકારીઓએ, સુરક્ષા નિષ્ણાતોએ કે બીજા કોઈએ કહ્યું હતું ખરું?

બે. હિન્દુસ્તાન એરૉનોટિક વિમાનો બનાવવાની ક્ષમતા નથી ધરાવતી એવો ઊહાપોહ કોઈએ કર્યો હતો ખરો?

ત્રણ. મનોહર પર્રીકરે સોદાની કિંમત ૯૦ હજાર કરોડ રૂપિયા બતાવી છે એ વિષે ખુલાસો કેમ કરવામાં નથી આવતો? કમસેકમ રદિયો તો આપો? આનો અર્થે થયો કે દેશના સંરક્ષણ પ્રધાનને સુધ્ધા રિલાયન્સના થઈ રહેલા પ્રવેશની જાણ નહોતી.

ચાર. રિલાયન્સે બહુ અદ્ભુત ટેકનોલોજી હાંસિલ કરી છે અને તે ડિફેન્સ પ્રોડક્શનમાં ક્રાંતિ કરવાની છે એવું કોઈએ કહ્યું છે ખરું? અહીં તો એવું પણ નથી.

પાંચ. જો જો હિન્દુસ્તાન એરૉનોટિકને હટાવી દેવાની હતી તો તેના અધ્યક્ષ વડા પ્રધાન ફ્રાંસ ગયા એના પખવાડિયા પહેલા સુધી ડાસ્સો વાતચીત શા માટે કરતા હતા? શું તેમને પણ અંધારામાં રાખ્યા હતા?

છ. વડા પ્રધાન ફ્રાંસ ગયા એના અઠવાડિયા પહેલાં ભારત સરકારના વિદેશ સચિવ એચ.એ.એલ.નો ઉલ્લેખ કરે છે. ભારતના વિદેશ સચિવને પણ અંધારામાં રાખવામાં આવ્યા હતા?

સાત. હવે કહો તો ખરા કે ભારતને ચોક્કસ શું ભાવે વિમાનો પડવાના છે?

આને ગેમ કરી નાખી કહેવાય. તમે આ નહોતા જાણતા ને?

સૌજન્ય : ‘કારણ તારણ’ નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 13 અૉગસ્ટ 2018

Press conference by Swaraj Abhiyan National President Prashant Bhushan, Yashwant Sinha & Arun Shourie on the biggest defence Scam of our Country i.e. "BJP's Bofors" #Rafale.,

https://www.youtube.com/watch?v=3pYnDNSadq8