રિઝર્વ બેન્કના ગવર્નર ડૉ. ઉર્જિત પટેલે રાજીનામું આપ્યું છે અને તેમની જગ્યાએ ભૂતપૂર્વ નાણા સચિવ શક્તિકાન્ત દાસની ત્રણ વરસ માટે નિમણૂક કરી છે. ડૉ. ઉર્જિત પટેલે રાજીનામું આપવાનું કારણ રાજીનામાના પત્રમાં અંગત આપ્યું છે, પરંતુ આખું જગત જાણે છે કે તેમણે રાજીનામું શા કારણે આપ્યું છે. કેન્દ્ર સરકાર ડોશીની મરણમૂડીમાંથી સાડા ત્રણ લાખ કરોડ રૂપિયા સરકાવી લેવા માગતી હતી, અને ડૉ. ઉર્જિત પટેલ અને તેમના સાથી ડેપ્યુટી ગવર્નર વિરલ આચાર્ય તેનો વિરોધ કરતા હતા. આ મૂડી માત્ર અને માત્ર અસાધારણ સંજોગોમાં જ વાપરવામાં આવે છે. ફૂહડ દંપતીને સંસાર ચલાવતાં આવડતું ન હોય અને બાળકોની ગુલ્લક તોડે એની જેમ ફૂહડ શાસકોને રાજકાજ કરતાં આવડતું ન હોય અને રિઝર્વ બેન્કની ગુલ્લક ઉપર નજર કરે એ કેમ ચલાવી લેવાય ?

એમ કહેવાય છે કે ડૉ. ઉર્જિત પટેલ તો ગયા મહિને કેન્દ્ર સરકારે જ્યારે રિઝર્વ બેન્કના કામકાજમાં દરમ્યાનગીરી કરવાના કાયદાનો ઉપયોગ કર્યો ત્યારે જ રાજીનામું આપવાના હતા, પરંતુ ભારતની આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રતિષ્ઠાને ઝાંખપ ન લાગે એ માટે તેઓ અટકી ગયા હતા. એ પછીથી સમાધાન કરવાની અને રિઝર્વ બેન્કે સમાધાનકારી વલણ અપનાવવું જોઈએ જેવી વાતો થવા લાગી હતી અને ડૉ. પટેલને મનાવી લેવાનાં પ્રયાસો કરવામાં આવ્યા હતા. રિઝર્વ બેન્કના બોર્ડમાં સરકારી માણસો તો છે જ અને તેઓ દબાણ કરતા હતા. છેવટે ઉર્જિત પટેલે રાજીનામું ધરી દીધું.

સોમવારે તો એવી પણ અફવા હતી કે તેમની સાથે ડેપ્યુટી ગવર્નર વિરલ આચાર્યે પણ રાજીનામું આપ્યું છે. જગતમાં ભારતની પ્રતિષ્ઠાને અને બજારોમાં સેન્ટિમેન્ટને અસર ન થાય એટેલે તરત જ રિઝર્વ બેન્કે ખુલાસો કર્યો હતો કે વિરલ આચાર્યે રાજીનામું નથી આપ્યું. વાસ્તવમાં કેન્દ્ર સરકારની દખલગીરીનો વિરોધ કરવામાં વિરલ આચાર્ય ડૉ. ઉર્જિત પટેલ કરતાં વધુ મુખર હતા. ડૉ. ઉર્જિત પટેલ ઓછું બોલે છે અને સભા-સમારંભોમાં ઓછા જાય છે એટલે તેમની ઈમેજ વડા પ્રધાનના દરબારી તરીકેની બની હતી. આ ઉપરાંત તેઓ વિશ્વવિખ્યાત અર્થશાસ્ત્રી તરીકેની પ્રતિષ્ઠા ધરાવનારા રઘુરામ રાજનના અનુગામી હતા એ કારણે પણ તેઓ વિરાટ સામે વામન ભાસતા હતા. ઓછામાં પૂરું તેઓ ગવર્નર બન્યા એ પછી બે મહિનામાં જ નોટબંધી આવી હતી એટલે તેમની પ્રતિષ્ઠાને હજુ વધુ બટ્ટો લાગ્યો હતો. એક ભલો અને ઈમાનદાર માણસ સરકારી કઠપૂતળી તરીકે ઓળખાતો હતો.

મોકાણ નોટબંધીની છે. કોણે આવો ક્રાંતિકારી વિચાર વડા પ્રધાનને આપ્યો કે પછી એ વડા પ્રધાનની પોતાની ફળદ્રુપ ભેજાની યોજના હતી એ એક રહસ્ય છે. આ બેલ મુઝે માર જેવું થયું. એમ કહેવાય છે કે આ કલ્પના રઘુરામ રાજન સમક્ષ રાખવામાં આવી હતી અને રાજને તેને હસી કાઢી હતી. દેશનું ૮૪ ટકા ચલણ રાતોરાત રદ્દ ન કરાય. રાજન માનતા નહોતા એટલે તેમની પાછળ શ્વાન છોડવામાં આવ્યા હતા. બદનામીથી કંટાળીને ડૉ. રાજને જાહેરાત કરી હતી કે તેઓ મુદ્દત પૂરી થયે અમેરિકા પાછા ફરશે. તેમની જગ્યાએ ડૉ. ઉર્જિત પટેલની સરકારે ત્રણ વરસ માટે ગવર્નરપદે નિયુક્તિ કરી હતી. ડૉ.ઉર્જિત પટેલ પર નોટબંધીનું સંકટ અને બદનામી બન્ને આવી પડ્યાં હતાં. ૯૯.૩ ટકા જૂનું નાણું પાછું આવી ગયું છે, એ રહસ્ય રિઝર્વ બેન્ક છુપાવી શકે એમ હતી જ નહીં. એમ કહેવાય છે કે ખટરાગની શરૂઆત અહીંથી થઈ હતી. મહાન હિંમતબાજ અને ક્રાન્તિકારી પગલું હાસ્યાસ્પદ સાબિત થાય અને રિઝર્વ બેન્ક તેને સત્તાવાર મહોર મારે એ સરકાર કબૂલ કરવા તૈયાર નહોતી.

તમને ખબર છે સર્વોચ્ચ સ્થાનેથી કેટલા લોકોએ રાજીનામાં આપ્યાં છે? ડૉ. રઘુરામ રાજન જતા રહે એ માટેનો તખતો રચવામાં આવ્યો હતો અને તેઓ જતા રહ્યા. નીતિ આયોગના ભૂતપૂર્વ ઉપાધ્યક્ષ અરવિંદ પનગરિયા મુદ્દત પૂરી થાય એ પહેલાં જતા રહ્યા છે. કેન્દ્ર સરકારના આર્થિક સલાહકાર અરવિંદ સુબ્રમણ્યમ્‌ મુદ્દતપૂર્વે રાજીનામું આપીને જતા રહ્યા અને હવે ડૉ. ઉર્જિત પટેલ. હવે ખબર આવ્યા છે કે જાણીતા અર્થશાસ્ત્રી ડૉ. સુરજિત ભલ્લાએ વડા પ્રધાનની આર્થિક સલાહકાર પરિષદમાંથી રાજીનામું આપી દીધું છે. છેક ઉપરના સ્તરે દમદાર લોકો આ સરકાર સાથે કામ નથી કરી શકતા. ૨૦૧૫માં કેન્દ્ર સરકારે એ સમયનાં વિદેશ સચિવ સુજાથા સિંહને અચાનક કારણ આપ્યા વિના હોદ્દા પરથી દૂર કર્યાં હતાં.

એક તો નાનાં માણસોની સરકાર છે અને એમાં કદાવર અધિકારીઓ અને નિષ્ણાતો પણ ખપતા નથી. આ સ્થિતિમાં શાસનનો ઉલાળિયો ન થાય તો બીજું શું થાય? અરુણ જેટલી, સુષ્મા સ્વરાજ, નીતિન ગડકરી, રાજનાથ સિંહ, નિર્મલા સીતારામન્‌, રવિશંકર પ્રસાદ, પ્રકાશ જાવડેકર અને સ્મૃતિ ઈરાની સિવાય કોણ પ્રધાન છે અને કયું ખાતું સંભાળે છે એ જાણવા ગૂગલના શરણે જવું પડે છે. દેશ આવડા મોટા કૃષિસંકટનો સામનો કરી રહ્યો છે, પણ કૃષિ પ્રધાન કોણ છે એ કોઈ જાણતું નથી. આગળ જે નામ ગણાવ્યાં એ લોકો પ્રધાન બન્યા એ પહેલાંથી જાણીતાં હતાં એટલે પરિચિત છે, બાકી તેમને પણ સ્વતંત્ર રીતે કામ કરવાં મળતું નથી. વિદેશ પ્રધાન સુષ્મા સ્વરાજે વિદેશોમાં ફસાયેલોઓને વિઝા આપવા સિવાય કોઈ કામ આ સાડા ચાર વરસમાં કર્યું જ નથી. કરવા દેવામાં આવ્યું નથી. તેમનું બીજું કામ છે વિદેશથી પાછા ફરતા વડા પ્રધાનનું એરપોર્ટ પર સ્વાગત કરવાનું. તમને ખબર છે? કેન્દ્રના નાણા પ્રધાન અરુણ જેટલીને નોટબંધી કરવામાં આવી રહી છે એની જાણ કરવામાં આવી નહોતી. તેમને આપણા કરતાં કલાક વહેલી જાણ થઈ હતી.

કોઈક પ્રકારની લઘુતાગ્રંથિથી અત્યારના શાસકો પીડાય છે. સ્વતંત્રતા અને તેજસ્વીતા તેઓ ખમી શકતા નથી. એટલે તો મોટી આશા પેદા કર્યા પછી નરેન્દ્ર મોદી ફ્લોપ શો સાબિત થયા છે. ગલઢાં ગાડાં વાળે, જેનું કામ જે કરે અને સંઘબળ(ટીમ સ્પિરિટ)ને લગતી લોકવાર્તાઓ વડા પ્રધાને સાંભળી હોય એમ લાગતું નથી. શ્રેયમાં કોઈ ભાગીદાર ન બનવું જોઈએ એની લ્હાઈમાં આવી સ્થિતિ પેદા થઈ છે.

રિઝર્વ બેન્કના નવા ગવર્નર શક્તિકાંત દાસ વિષે પણ તમે બહુ ખાસ નહીં જાણતા હો, પણ તેમનો ચહેરો તમને જરૂર જાણીતો લાગશે. નોટબંધી વખતે રોજ સાંજે પત્રકારોને મળીને બ્રીફિંગ આપનારા અને થઈ રહેલી ક્રાંતિના ગુણગાન ગાનારા. ગવર્નરપદ તેમને શિરપાવ તરીકે મળ્યું લાગે છે. કદાચ એવું પણ બને કે સંજોગો બદલાય એ પછી કે નિવૃત્તિ પછી શક્તિકાંત દાસ પણ મોઢું ખોલે.

સૌજન્ય : ‘કારણ-તારણ’, નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 13 ડિસેમ્બર 2018

નરેન્દ્ર મોદી માટે ઢાળ તો નથી જ, કપરાં ચઢાણ નજરે પડી રહ્યાં છે

૨૦૧૪ની લોકસભાની ચૂંટણી પછી અત્યાર સુધીમાં બાવીસ રાજ્યોમાં વિધાનસભાઓની ચૂંટણીઓ યોજાઈ ચૂકી છે, પરંતુ અત્યારે યોજાયેલી પાંચ રાજ્યોની ચૂંટણી અદકેરું મહત્ત્વ ધરાવે છે. એનાં ત્રણ મુખ્ય કારણ છે; એક તો એ કે આ પાંચ રાજ્યોની ચૂંટણી લોકસભાની સામાન્ય ચૂંટણીની પૂર્વસંધ્યાએ યોજાઈ છે એટલે લોકોનો મૂડ કેવો છે એનો એમાંથી અંદાજ આવે છે. બીજું કારણ એ છે કે આ પાંચ રાજ્યોમાંથી મધ્ય પ્રદેશ, રાજસ્થાન અને છત્તીસગઢ એમ ત્રણ રાજ્યો ઉત્તર અને પશ્ચિમ ભારતનાં છે જે બી.જે.પી.નો ગઢ મનાય છે. ૨૦૧૪માં આ રાજ્યોની લોકસભાની કુલ ૬૫ બેઠકોમાંથી બી.જે.પી.એ ૬૨ બેઠકો મેળવી હતી. ત્રીજું મહત્ત્વનું કારણ એ છે કે બાકીનાં બે રાજ્યોમાંથી એક રાજ્ય તેલંગણા દક્ષિણનું છે અને મિઝોરમ પૂર્વનું છે જ્યાં બી.જે.પી. પ્રવેશવા માંગે છે. બી.જે.પી. ઉત્તર ભારત અને પશ્ચિમ ભારતમાંની સંભવિત ઘટ દક્ષિણ અને પૂર્વ ભારતમાં પ્રવેશીને ઘટની પૂર્તિ કરવા માગે છે.

વાત નીકળી જ છે તો પરિણામોનું વિવરણ કરતાં પહેલાં સમવાય ભારતમાં યોજાતી વિધાનસભાઓની ચૂંટણીઓ વિષે વાત કરી લેવી જોઈએ. હમણાં કહ્યું એમ ૨૦૧૪ની લોકસભાની ચૂંટણી પછી અત્યાર સુધીમાં બાવીસ અને અત્યારે યોજાયેલી પાંચ રાજ્યોની વિધાનસભાઓની ચૂંટણી એમ કુલ ૨૭ રાજ્યોની વિધાનસભાઓની ચૂંટણી યોજાઈ છે. બે લોકસભાની ચૂંટણી વચ્ચે જો અંદાજે અઢી ડઝન રાજ્યોની વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ યોજાતી હોય તો શાસકોએ તેને કઈ રીતે જોવી જોઈએ? આપણા અનોખા વડા પ્રધાને વડા પ્રધાન તરીકેનો તેમનો ઓછામાં ઓછો દસથી ૧૫ ટકા ટકા સમય રાજ્યોમાં ચૂંટણી પ્રચાર કરવામાં ખર્ચ્યો છે જે એક રેકોર્ડ છે. આવું આ પહેલાં ક્યારે ય બન્યું નથી. વડા પ્રધાન ચૂંટણી-પ્રચારકના મૉડમાંથી બહાર જ નથી આવી શક્યા. ચૂંટણી પ્રચારમાં જીત મહત્ત્વની હોવાથી, ગમે તેમ બોલવાની લાલચ રોકી શકાતી નથી, જેમાં સરવાળે વડા પ્રધાનની આબરૂ ખરડાઈ છે. આ ફેડરલ ઇન્ડિયા છે જેમાં રાજ્યોમાં ચૂંટણીઓ યોજાયા જ કરે, જગત આખામાં લોકશાહી દેશોમાં પ્રાંતોમાં ચૂંટણી યોજાતી રહે છે એટલે તેને પ્રતિષ્ઠાના જંગ તરીકે કે લોકપ્રિયતાના બેરોમીટર તરીકે નહીં જોવી જોઈએ.

પણ આપણે ત્યાં રાજ્યોની દરેક ચૂંટણીને દિલ્હીના રાજમાર્ગમાં આવતા ખાડા ટેકરા કે ઢાળ તરીકે જોવામાં આવે છે અને એમાં આ તો લોકસભાની સામાન્ય ચૂંટણીની પૂર્વસંધ્યાએ યોજાયેલી ચૂંટણીઓ! ચૂંટણીનાં પરિણામોની ચર્ચા કરનારાઓ દર બીજા વાક્યે ૨૦૧૯માં પહોંચી જાય છે અને એ સ્વાભાવિક પણ છે. શું સૂચવે છે આ પરિણામો? અને ૨૦૧૯માં એની શું અસર પડી શકે છે?

યોગાનુયોગ એવો છે કે આજથી બરાબર એક વરસ પહેલા ૧૧મી ડિસેમ્બરે રાહુલ ગાંધીની કૉન્ગ્રેસના પ્રમુખ તરીકે તાજપોશી થઈ હતી. એ પછી બરાબર એક અઠવાડિયા પછી ગુજરાત વિધાનસભાની ચૂંટણીનાં પરિણામો આવ્યાં હતાં. ત્યારે એમ લાગતું હતું ગુજરાત કૉન્ગ્રેસને તોફા તરીકે મળશે, પરંતુ નરેન્દ્ર મોદીએ એટલું જોર લગાડ્યું હતું કે બી.જે.પી. ભલે હાંફી જઈને પણ ગોલ-પોસ્ટ સુધી પહોંચી ગઈ હતી અને પાતળી બહુમતી સાથે જીતી ગઈ હતી. એ પછી રાજસ્થાન, મધ્ય પ્રદેશ અને બિહારમાં લોકસભાની અને વિધાનસભાઓની જેટલી પેટા-ચૂંટણીઓ યોજાઈ તેમાં કૉન્ગ્રેસને અથવા તો તેના સાથી પક્ષોને વિજય મળ્યો હતો. આ વરસની મધ્યે કર્ણાટક વિધાનસભાની ચૂંટણી યોજાઈ હતી જેમાં પણ કૉન્ગ્રેસને વિધાનસભામાં સૌથી વધુ બેઠકો મળી હતી.

રાહુલ ગાંધી માટે અને કૉન્ગ્રેસ માટે સૌથી મોટી કસોટી મધ્ય પ્રદેશ, રાજસ્થાન અને છત્તીસગઢમાં થવાની હતી. રાહુલ ગાંધી અને કૉન્ગ્રેસને આ ત્રણેય રાજ્યો હાથ લાગ્યાં છે. રાહુલ ગાંધી માટે આ સૌથી મોટી રાહત આપનારી ઘટના છે. કૉન્ગ્રેસ પ્રમુખ રાહુલ ગાંધીને તેમની પ્રમુખ તરીકેની વર્ષગાંઠે મોટો તોફો મળ્યો છે. જો કે પરિણામો અપેક્ષા મુજબનાં નથી એ નોંધવું રહ્યું. રાજસ્થાનમાં ચૂંટણી જાહેર જાય એ પહેલાંથી જ માનવામાં આવતું હતું કે ત્યાં કૉન્ગ્રેસને પ્રચંડ વિજય મળે એમ છે, પરંતુ એવું બન્યું નથી. કૉન્ગ્રેસ માંડ સોનો આકંડો પાર કરી શકી છે અને તેને માત્ર એક બેઠકની બહુમતી મળી છે. આમ થવાનું મુખ્ય કારણ રાજસ્થાનના ભૂતપૂર્વ મુખ્ય પ્રધાન અશોક ગેહલોત અને કૉન્ગ્રેસના યુવા નેતા સચિન પાયલોટ વચ્ચેનો અણબનાવ હતો. ચૂંટણીમાં મોટી સંખ્યામાં કૉન્ગ્રેસના અસંતુષ્ટ ઉમેદવારોએ અપક્ષ તરીકે ઉમેદવારી કરી હતી જેમાંથી ૨૦ ઉમેદવારો ચૂંટાઈ આવ્યા છે. બળવો કરનારાઓ અને ચૂંટાઈ આવનારાઓમાંના મોટાભાગના ઉમેદવારો અશોક ગેહલોતના ટેકેદારો છે. રાહુલ ગાંધી પક્ષ અંતર્ગત ખેંચતાણ મેનેજ કરી શક્યા નહોતા અને એટલે તો વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં ગેહલોત તેમ જ પાયલોટ એમ બન્નેને ઉમેદવારી કરવાનું કહેવામાં આવ્યું હતું. હવે રાહુલ ગાંધી કોને મુખ્ય પ્રધાન બનાવે છે એ જોવાનું રહે છે.

મધ્ય પ્રદેશમાં શિવરાજ સિંહ ચોહાણે મોટી લડત આપી હતી. ત્રણ ત્રણ મુદ્દતની એન્ટિ ઇન્કમ્બન્સી, વ્યાપમ કૌભાંડ, ખેડૂતોની નારાજગી, કેન્દ્ર સરકારે લાગુ કરેલી નોટબંધી અને જી.એસ.ટી. જેવા પ્રતિકૂળ સંજોગો વચ્ચે શિવરાજ સિંહ ચોહાણે મુકાબલો કર્યો હતો. એમ કહેવું જોઈએ કે શિવરાજ સિંહ ચોહાણ હારીને પણ જીતી ગયા છે. છત્તીસગઢનાં પરિણામો પણ અનપેક્ષિત છે. એક તો છત્તીસગઢમાં કૉન્ગ્રેસ પાસે મુખ્ય પ્રધાનપદનો કોઈ કદાવર ઉમેદવાર નહોતો અને ઉપરથી ત્યાં અજીત જોગી અને માયાવતી વચ્ચે ગઠબંધન થયું હતું. અંદાજ એવો હતો કે કૉન્ગ્રેસ થોડા માટે વિજયથી દૂર રહી જશે, પરંતુ પરિણામો ધારણા કરતાં જુદાં આવ્યાં છે. કૉન્ગ્રેસે છતીસગઢની કુલ ૯૦ બેઠકોમાંથી ૬૫ બેઠકો મેળવી છે. બી.જે.પી.ને માત્ર ૧૬ બેઠકો મળી છે. બી.જે.પી.એ ૩૩ બેઠકો ગુમાવી છે અને કૉન્ગ્રેસે ૨૬ બેઠકો મેળવી છે. જોગી-માયાવતીને આઠ બેઠકો મળી છે. એમ લાગે છે કે જોગી-માયાવતીના ગઠબંધને કૉન્ગ્રેસને જેટલું નુકસાન પહોંચાડ્યું છે એના કરતાં બી.જે.પી.ને વધારે નુકસાન પહોંચાડ્યું છે. જો રાજસ્થાન, મધ્ય પ્રદેશમાં અને છત્તીસગઢમાં માયાવતીના બહુજન સમાજ પક્ષ સાથે સમજૂતી થઈ હોત તો પરિણામ હજુ ઘણાં જુદાં હોત.

તેલંગણામાં તેલંગણા રાષ્ટ્ર સમિતિએ ભવ્ય વિજય મેળવ્યો હતો. આઠ મહિના વહેલી ચૂંટણી યોજીને ટી.આર.એસ.ના નેતા અને મુખ્ય પ્રધાન કે. ચન્દ્રશેખર રાવે જુગાર ખેલ્યો હતો. તેમનો જુગાર ફળ્યો છે. કૉન્ગ્રેસે આંધ્રપ્રદેશના મુખ્ય પ્રધાન ચન્દ્રબાબુ નાયડુના પક્ષ તેલગુ દેશમ પાર્ટી સાથે ગઠબંધન રચ્યું હતું, પરંતુ તેમાં તેને સફળતા મળી નથી. એક સમયે એમ લાગતું હતું કે કૉન્ગ્રેસનું ગઠબંધન ટી.આર.એસ.ને ભારે પડશે. મુખ્ય પ્રધાન કે. ચન્દ્રશેખર રાવ છેલ્લા બે અઠવાડિયા દરમ્યાન થોડા નર્વસ પણ નજરે પડતા હતા. મિઝોરમમાં કૉન્ગ્રેસનો પરાજય અપેક્ષિત છે.

આ પાંચેય રાજ્યોનાં પરિણામો એક સાથે જોઈએ તો એમ સમજાય છે કે રાહુલ ગાંધી માટે અત્યારે નથી સીધાં ચઢાણ કે નથી ઢાળ. થોડી અનુકૂળતા છે અને થોડી પ્રતિકૂળતા છે. અનુકૂળતા નરેન્દ્ર મોદીની ઘટતી લોકપ્રિયતા અને લોકોની તેમના પરત્વેની નિરાશા છે તો પ્રતિકૂળતા કૉન્ગ્રેસ પાસે જમીન પર કામ કરનારાં કાર્યકર્તાઓનો અભાવ છે. ચૂંટણી લડવા અને જીતવા માટેની યંત્રણા કૉન્ગ્રેસે પાસે નથી. ઘર ઘર સંપર્ક અને બુથ મેનેજેન્ટ આજના યુગમાં ચૂંટણી જીતવા માટેની અનિવાર્ય જરૂરિયાત છે. કૉન્ગ્રેસ અહીં માર ખાય છે. આ ઉપરાંત પક્ષ અંતર્ગત યાદવાસ્થળી પણ એક કારણ છે જે રાહુલ ગાંધી મેનેજ કરી શકતા નથી.

રાહુલ ગાંધીએ ચૂંટણી-પ્રચારમાં વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીને નિશાન બનાવ્યા હતા. ખેડૂતોની હાલાકી અને દેવાં સિવાય કોઈ સ્થાનિક મુદ્દાઓને ચૂંટણીના પ્રચારમાં સ્પર્શવામાં નહોતા આવ્યા. સામે પક્ષે નરેન્દ્ર મોદીએ પણ રાહુલ ગાંધીને અને નેહરુ-ગાંધી પરિવારને નિશાન બનાવ્યા હતા. આ સિવાય હળવું હિન્દુત્વ, જ્ઞાતિ, ગોત્રજ, જનોઈ જેવા બાલીશ મુદ્દે પ્રચાર કરવામાં આવતો હતો. ટૂંકમાં કહીએ તો રાહુલ ગાંધીએ અને નરેન્દ્ર મોદીએ ચૂંટણી-પ્રચારને હાસ્યાસ્પદ બનાવી મૂક્યો હતો. એમાં બન્નેની બાલીશતા નજરે પડતી હતી.

૨૦૧૯ માટે જેમ રાહુલ ગાંધી માટે ઢાળ નથી તો નરેન્દ્ર મોદી માટે પણ ઢાળ નથી, પરંતુ થોડા પ્રમાણમાં સીધાં ચઢાણ જેવી સ્થિતિ બની રહી છે. બી.જે.પી. સામે પ્રતિકૂળતાઓ વધી રહી છે અને તેને માટે વડા પ્રધાન પોતે જવાબદાર છે. ખાડે ગયેલું અર્થતંત્ર, મોંઘવારી, બેરોજગારી, કૃષિસંકટ, ખેડૂતોનો અસંતોષ, યુવાનોનો અસંતોષ, પેટ્રોલના ભાવ, ડોલર સામે રૂપિયાનું તૂટવું જેવા નાગરિકોના સુખાકરીને લગતા પ્રશ્નો તરફ વડા પ્રધાન આંખ આડા કાન કરી રહ્યા છે અને તેની જગ્યાએ લીન્ચિંગ, સમાજમાં વિભાજનો પેદાં કરવાં, રામમંદિર, જે તે સ્થળોનાં નામ બદલવાં, ચેતક ઘોડાનું કુળ અને નેહરુ-ગાંધી પરિવાર પાછળ આદુ ખાઈને પડી જવું જેવાં વલણે નુકસાન પહોંચાડ્યું છે. લોકો વડા પ્રધાન વડા પ્રધાન તરીકે વર્તે એ જોવા આતુર છે. લોકો ૨૦૧૪માં આપેલાં વચનો સાકર થતાં જોવા આતુર છે. કમસેકમ પ્રયત્નો તો કરવામાં આવે! વડા પ્રધાન ચારે કોર જે અશુભ બની રહ્યું છે એ બાબતે એક શબ્દ ન બોલે અને એક પત્રકાર પરિષદ ન લે એ હવે લોકોને વડા પ્રધાન તરીકે સ્વીકાર્ય નથી લાગતું.

પાંચેય રાજ્યોનાં પરિણામો બી.જે.પી. માટે ચિંતા પેદા કરનારાં છે. એક તો ૨૦૧૪માં બી.જે.પી.ને જે ૨૮૨ બેઠકો મળી હતી તેમાં ૨૩૦ બેઠકો ઉત્તર અને પશ્ચિમ ભારતમાં થોકમાં મળી હતી. આ ત્રણ રાજ્યોમાં લોકસભાની કુલ ૬૫ બેઠકોમાંથી બી.જે.પી.ને ૬૨ બેઠકો મળી હતી. ઉત્તર પ્રદેશમાં ૮૦માંથી ૭૧ બેઠકો મળી હતી. પરિણામો એમ સૂચવે છે કે ૨૦૧૯માં ઉત્તર અને પશ્ચિમના રાજ્યોમાં બી.જે.પી.ને મોટો માર પડવાનો છે. જો ૫૦ ટકાનો માર પડે તો પણ બી.જે.પી. ૧૫૦ બેઠકો સુધી ન પહોંચી શકે. એ ઘટની પૂર્તિ કરવા માટે બી.જે.પી.એ પૂર્વ ભારતમાં અને દક્ષિણમાં વિસ્તરવું જોઈએ અને છ મહિના પહેલાં યોજાયેલી કર્ણાટક વિધાનસભાની ચૂંટણી તેમ જ તેલંગણા અને મિઝોરમનાં પરિણામો એમ બતાવે છે કે ત્યાં પણ બી.જે.પી. માટે બહુ અનુકૂળતા નથી. આમ ધીરે ધીરે બી.જે.પી. માટે અને અંગત રીતે નરેન્દ્ર મોદી માટે પ્રતિકૂળતાઓ આકરી બની રહી છે.વિધાનસભાઓની ચૂંટણીનાં પરિણામોનાં અન્ય પક્ષો પણ આકલન કરશે. ઘણાં લોકો પ્રશ્ન કરતા હતા કે કૉન્ગ્રેસે માયાવતી, અખિલેશ યાદવ અને ગોન્ડવાણા ગણતંત્ર પાર્ટી સાથે સમજૂતી કેમ નહીં કરી? કૉન્ગ્રેસે સમજૂતી કરવી જોઈતી હતી એમ કહેવામાં આવતું હતું. આનું દેખીતું કારણ પાણી માપવાનું હતું. જો ખૂબ સારો કે ઠીકઠીક સારો દેખાવ કરવામાં આવે તો ૨૦૧૯માં રચનારા સંભવિત મોરચામાં કૉન્ગ્રેસ એક ભાગીદાર તરીકે બાર્ગેનિંગ કરી શકે. જો સફળતા ન મળે તો કાંડા તો કાપી આપવાના છે જ, પણ અત્યારથી પાણી માપ્યા વિના શા માટે કાંડા કાપી આપવા? ગઠબંધનમાં દસ બેઠકો વધુ મળે એનું પણ મહત્ત્વ હોય છે. કૉન્ગ્રેસે ઠીકઠીક સફળતા મેળવી છે એટલે તેની બાર્ગેનિંગ શક્તિ વધશે.

આ ચૂંટણી પછી વિરોધ પક્ષોની એકતાની પ્રક્રિયા જોર પકડશે અને તેમાં કૉન્ગ્રેસ એક મહત્ત્વના પક્ષ તરીકેની ભૂમિકા ભજવી શકશે. પરિણામોની પૂર્વસંધ્યાએ વિરોધ પક્ષોના નેતાઓની સંયુક્ત બેઠક મળી હતી એ સૂચક છે. બીજી બાજુ નરેન્દ્ર મોદી માટે, અમિત શાહ માટે, બી.જે.પી. માટે અને એકંદરે દેશ માટે આવતા ત્રણ મહિના નિર્ણાયક નીવડવાના છે. એ કઈ રીતે એ હવે પછી સ્પષ્ટ થતું જશે.

સૌજન્ય : ‘કારણ-તારણ’, નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 12 ડિસેમ્બર 2018

કાર્ટૂન સૌજન્ય : "ધ ટાઇમ્સ ઑવ્ ઇન્ડિયા", 12 ડિસેમ્બર 2018

આજે પાંચ રાજ્યોની વિધાનસભાઓની ચૂંટણીનાં પરિણામો આવવાનાં છે અને તે ૨૦૧૩માં આમાંના ચાર રાજ્યોમાં યોજાયેલી વિધાનસભાઓની ચૂંટણી કરતાં પણ વધુ મહત્ત્વ ધરાવે છે. ૨૦૧૩માં તેલંગણા રાજ્ય હજુ નવું નવું અસ્તિત્વમાં આવ્યું હતું અને તેની વિધાનસભાની ચૂંટણી લોકસભાની સાથે ૨૦૧૪ના મે મહિનામાં યોજાઈ હતી. તેલંગણાના મુખ્ય પ્રધાન કે. ચન્દ્રશેખર રાવે નવ મહિના વહેલી વિધાનસભાનું વિસર્જન કરાવી ચૂંટણી માથે મારી છે. તેમનો દાવ કેટલો સફળ થાય છે એની પણ આજ જાણ થશે.

૨૦૧૩માં રાજસ્થાન, મધ્ય પ્રદેશ અને છત્તીસગઢની વિધાનસભાઓની યોજાયેલી ચૂંટણી કરતાં પણ આ વખતની ચૂંટણી અનેકગણી નિર્ણાયક નીવડવાની છે. ૨૦૧૩માં કૉન્ગ્રેસનાં વળતાં પાણી હતાં. ૨૦૧૧નું પ્રચંડ કહી શકાય એવું સફળ અણ્ણા આંદોલન, ૨૦૧૧ પછીથી યોજાયેલી વિધાનસભાઓની ચૂંટણીનાં કૉન્ગ્રેસ વિરોધી પરિણામો, કૉન્ગ્રેસના નેતાઓની હતાશા અને દિશાહીનતા, બી.જે.પી. અને નરેન્દ્ર મોદીનો આક્રમક પ્રચાર જોઇને સ્પષ્ટ થઈ ગયું હતું કે ૨૦૧૪ની લોકસભાની ચૂંટણીમાં કૉન્ગ્રેસનો પરાજય નિશ્ચિત છે. કૉન્ગ્રેસ ૪૪ બેઠકો સુધી નીચે જશે અને બી.જે.પી.ને ૨૮૨ બેઠકો સાથે સ્પષ્ટ બહુમતી મળશે એવું કોઈએ હજુ ત્યારે ધાર્યું નહોતું. એમાં જરાય આશ્ચર્ય ન થવું જોઈએ કે ૨૦૧૩માં કૉન્ગ્રેસે રાજસ્થાન ગુમાવી દીધું હતું અને મધ્ય પ્રદેશ તેમ જ છત્તીસગઢમાં બે મુદતની એન્ટી ઇન્કમબન્સી (શાસકો સામે મતદાતાઓની નારાજગી) હોવા છતાં બી.જે.પી.નો સર્વત્ર વિજય થયો હતો અને એ વિજય ભવ્ય હતો.

આમ ૨૦૧૩માં રાજસ્થાન, મધ્ય પ્રદેશ અને છત્તીસગઢમાં કૉન્ગ્રેસનો પરાજય અપેક્ષિત હતો અને ૨૦૧૪નાં પરિણામો પણ ઓછાંવત્તાં પ્રમાણ સાથે અપેક્ષિત હતાં, પણ આ વખતે આ રાજ્યોનાં પરિણામો ૨૦૧૩ કરતાં પણ વધારે નિર્ણાયક નીવડવાના છે, એનું કારણ એ છે કે નરેન્દ્ર મોદીનો લોકપ્રિયતાનો ધ્વજ અરધી કાઠીએ ફરકી રહ્યો છે. અરધી કાઠીએ એટલે એક્ઝેક્ટલી ક્યાં એ આજે નક્કી થશે. આ ત્રણ રાજ્યોનાં ચૂંટણીનાં પરિણામો નિર્ણાયક છે એની હજુ વધુ એક કારણ એ છે કે આ ત્રણ રાજ્યોની લોકસભાની કુલ ૬૫ બેઠકો છે અને ૨૦૧૪ની લોકસભાની ચૂંટણીમાં બી.જે.પી.એ ૬૫ બેઠકોમાંથી ૬૨ બેઠકો મેળવી હતી. માત્ર ત્રણ બેઠકો કૉન્ગ્રેસને ફાળે ગઈ હતી. એક છત્તીસગઢમાં અને બે મધ્ય પ્રદેશમાં. રાજસ્થાનમાં તમમાં ૨૫ બેઠકો બી.જે.પી.એ જીતી લીધી હતી.

સુજ્ઞ વાચકને સમજાઈ ગયું હશે કે આ ઘનતા (ડેન્સિટી) બી.જે.પી. માટે ૨૦૧૪માં મોટો એડવાન્ટેજ હતો જે અત્યારે ડિસ-એડવાન્ટેજમાં ફેરવાઈ રહ્યો છે. નરેન્દ્ર મોદી અને બી.જે.પી.ની લોકપ્રિયતાનો ધ્વજ કાઠી પરથી જેટલા પ્રમાણમાં નીચે આવશે એટલા પ્રમાણમાં ઉત્તરનાં રાજ્યોમાંની ઘનતા ઘટશે. આખા દેશમાં છૂટીછવાઈ બેઠકો મળી હોય તો વાંધો ઓછો આવે, જયારે અહીં તો બી.જે.પી.એ ઉત્તર ભારતમાં અને પશ્ચિમ ભારતમાં સુંડલામોઢે બેઠકો મેળવી હતી અને એ ટકશે કે કેમ એની કસોટી થવાની છે. આજનાં પરિણામો ૨૦૧૩ની વિધાનસભાઓની ચૂંટણી કરતાં પણ નિર્ણાયક નીવડવાનાં છે એ આ અર્થમાં.

બીજું, ૨૦૧૪ની લોકસભાની ચૂંટણીમાં નરેન્દ્ર મોદીએ સંસદીય લોકતંત્રમાં પ્રમુખશાહીએ પદ્ધતિએ પ્રચાર કર્યો હતો અને એ પછી પ્રમુખશાહી પદ્ધતિએ જ રાજ કર્યું હતું. ભારતની સંસદીય લોકશાહીમાં આ નવતર પ્રયોગ હતો. જવાહરલાલ નેહરુ અને ઇન્દિરા ગાંધીની લોકપ્રિયતા જ્યારે આસમાને હતી અને કૉન્ગ્રેસનો સૂર્ય મધ્યાહ્ને તપતો હતો ત્યારે પણ આ રીતે ચૂંટણી પ્રચાર કરવામાં નહોતો આવ્યો. નરેન્દ્ર મોદી ભલે ઊગ્યો ભાણ તરીકે ઉદય પામ્યા હતા અને જનમાનસમાં પ્રચંડ અપેક્ષાઓ પેદા કરી હતી. ચૂંટણી પ્રચાર તો પ્રમુખશાહી પદ્ધતિથી કરવામાં આવ્યો, પરંતુ શાસન પણ પ્રમુખશાહી પદ્ધતિ મુજબ કરવામાં આવ્યું એ અત્યારે તેમના માટે માથાનો દુખાવો થઈ શકે એમ છે. જો વળતાં પાણી થશે તો પોતાના સિવાય કોઈને ય પણ જવાબદાર ઠેરવી શકાય એમ નથી.

આ લખનાર ચૂંટણીનાં પરિણામોનાં અનુમાન કરવામાં માનતો નથી અને કરતો પણ નથી એનાં બે કારણો છે. એક તો એ કે ભારતીય મતદાતાઓમાં જ્ઞાતિ, પેટા-જ્ઞાતિ, ભાષા, પ્રદેશ, વંશ અને ધર્મ તેમ જ સંપ્રદાયોની ઓળખ વિકસી હોવાનાં કારણે અને એ ઓળખો વચ્ચે હરીફાઈ તેમ જ સંઘર્ષ થતા રહેતા હોવાનાં કારણે કોણ ક્યારે કોની સાથે જશે એ કહેવું મુશ્કેલ છે. એટલે તો ૨૦૧૪માં નરેન્દ્ર મોદીએ પ્રમુખશાહી પદ્ધતિએ પ્રચાર કર્યો હતો કે જેથી ભારતીય મતદાતાને બને એટલા પ્રમાણમાં એક ચહેરામાં કંડારી શકાય. એ પછી પણ બી.જે.પી.ને કુલ મતદાનના ૩૧ ટકા જ મત મળ્યા હતા. ૬૯ ટકા મતદાતાઓ સબ કા સાથ અને સબ કા વિકાસની વાતમાં નહોતા આવ્યા અને પોતાની ઓળખને કેન્દ્રમાં રાખીને મતદાન કર્યું હતું. આમ મતદાતા ચંચળ છે એટલે અનુમાન કરવામાં જોખમ છે.

બીજું કારણ એ કે કોના ભરોસે અનુમાન કરવું? પત્રકારો હવે ગ્રામીણ પ્રદેશોમાં અને જનસામાન્યની વચ્ચે જતા નથી. ધરતી પરનું પત્રકારત્વ (ગ્રાઉન્ડ જર્નલિઝમ) ખતમ થઈ ગયું છે. જે પત્રકારો લોકોની વચ્ચે જઇને અહેવાલો આપે છે એ કેટલા તટસ્થ છે એ પણ એક સવાલ છે. કયો પત્રકાર પ્રામાણિક છે અને કયો બીકાઉ છે એ નક્કી કરવું મુશ્કેલ છે. અત્યારે સહેજે ૯૦ ટકા પત્રકાર બીકાઉ અને ડરપોક છે. પત્રકાર પ્રામાણિક અને મહેનતુ હોય તો પણ માલિકો વેચાયેલા અને ડરેલા છે. આમ રણમેદાનમાંથી જ ખોટા અને રંગીન સમાચાર આવતા હોય ત્યાં અનુમાન કરવામાં જોખમ છે.

દરમ્યાન સંઘ પરિવારે અયોધ્યાને સળગાવવાની તૈયારી શરૂ કરી દીધી છે એ સૂચક છે. એને ક્યાંક કશુક ભળાય છે. શું ભળાય છે? એની પણ આજે જાણ થઈ જશે.

સૌજન્ય : ‘કારણ-તારણ’, નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 11 ડિસેમ્બર 2018