બહુ દૂરની ઘટના નથી. આ દેશની જાગતી પ્રજાએ એ સમયના ભારતના રાષ્ટ્રપતિના પુત્ર પાસે માફી મગાવી હતી. ૨૦૧૨ના ડિસેમ્બર મહિનામાં દિલ્હીમાં નિર્ભયા ઉપર સામૂહિક બળાત્કાર કરવામાં આવ્યો અને છેવટે તેણે પ્રાણ ગુમાવ્યા એના વિરોધમાં દિલ્હીમાં અને દેશભરમાં પ્રચંડ આદોલન થયું હતું. લોકો રસ્તા ઉપર ઊતરી આવ્યા હતા અને નિર્ભયાને ન્યાય મળે એવી માગણી કરતા હતા. આંદોલનમાં મહિલાઓ અગ્રેસર હતી. એ આંદોલનકારી મહિલાઓ વિશે એ સમયના દેશના રાષ્ટ્રપતિ પ્રણવ મુખર્જીના પુત્ર અને કૉન્ગ્રેસના નેતા અભિજિત મુખર્જીએ મજાક કરતાં કહ્યું હતું કે ‘ડેન્ટેડ એન્ડ પેઇન્ટેડ વિમેન’નું આ આંદોલન છે. ‘ડેન્ટેડ એન્ડ પેઇન્ટેડ’નો અર્થ એ કે આંદોલન કરનારી મહિલાઓ મેકઅપ કરીને પોતાના ચહેરા ઉપરના ખાડા અને કરચલીઓ ઢાંકનારી ખાતીપીતી મહિલાઓ છે.

અભિજિત મુખર્જીને આવી અભદ્ર અને અસંવેદનશીલ કમેન્ટ ભારે પડી ગઈ હતી. દેશભરમાંથી એટલો વિરોધ થયો કે અભિજિત મુખર્જીને જાહેરમાં માફી માગવી પડી હતી અને એ પહેલાં તેમના બહેન શર્મિષ્ટા મુખર્જીએ ભારતીય મહિલાઓની અને નિર્ભયાની માફી માગી હતી. એ સમયે અભિજિત મુખર્જીનો કોઈએ બચાવ કર્યો નહોતો. કરી શકાય એમ હતો પણ નહીં.

આજે હવે આપણે પ્રગતિ કરી છે. માત્ર આઠ વરસમાં આટલી પ્રગતિ. આજે હવે અસંવેદનશીલ છોડો, નીચ કક્ષાની પ્રવૃત્તિ કરવામાં અને એવી ભાષામાં બોલવામાં કોઈને શરમ આવતી નથી.  તેઓ સરેઆમ નીચતાનો બચાવ કરે છે. અને માફી? માફી તો નમાલાઓ માગે. આ તો બધા શૂરવીર છે. છેલ્લા એક વરસમાં કેટલી બધી શરમજનક ઘટનાઓ બની, પણ મને યાદ નથી કે કોઈએ શરમ અનુભવી હોય અને માફી માગી હોય!

આવું કેમ બન્યું હશે? કારણ કે આપણે શરમાવાનું છોડી દીધું છે. ભાઈ વાચક, હાથરસની ઘટના પછી તેં શરમ અનુભવી? દિલ રડ્યું? એ યુવતી પર શું વીત્યું હશે અને તેના માબાપનાં શાં હાલ હશે એની જરા સરખી કલ્પના કરતાં શરીરમાંથી પસાર થતા લખલખાનો અનુભવ કર્યો? એક પ્રકારની બેચેનીનો અનુભવ કર્યો? ઘણાએ નહીં કર્યો હોય અને જેમણે આવો અનુભવ નથી કર્યો એ માણસ કહેવડાવવાને લાયક નથી. કેટલાક તો બચાવ કરે છે. બાકીના મોઢું ફેરવી લે છે. બહુ ઓછા લોકો શરમ અનુભવે છે અને જે લોકો બોલે છે તેમને બેશરમીથી મૂંગા કરી દેવામાં આવે છે. માનવતાના આવાજો બીજાના કાને ન પડે એ માટે પ્રચંડ ઘોંઘાટની એક પ્રકારની યંત્રણા વિકસાવવામાં આવી છે. હાથરસની યુવતીની ચીખ તમારા સુધી ન પહોંચે એ માટે અર્ણવ ગોસ્વામીઓ બરાડા પાડે છે.

આપણે પણ હાથરસની યુવતીની ચીખ સાંભળવી નથી. માણસાઈ કેળવતા રખે ક્યાંક હિંદુ મટી જશું તો? જો માણસાઈ કેળવશું તો બીજાના અધિકારની કદર કરવી પડશે, દરેકને સમાન લેખવા પડશે, દરેકના માનવીય અધિકાર કબૂલ કરવા પડશે, કાયદાનું રાજ્ય સ્વીકારવું પડશે, સમાન ન્યાયના સિદ્ધાંતને સ્વીકારવો પડશે, વગેરે. આ બધું જાળવી રાખીને પણ હિંદુ તરીકે જીવી શકાય છે. ગાંધી, વિનોબા, વિવેકાનંદ, ટાગોર જેવા સેંકડો દાખલા ઉપલબ્ધ છે!

મેં આ કોલમમાં અનેક વાર કહ્યું છે કે એક દિવસ હિંસા તમારા બારણે આવીને ટકોરા દેવાની છે અને એ દિવસ દૂર નથી. પસંદગી તમારે કરવાની છે.

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 04 ઑક્ટોબર 2020

ચાલો રાજી થાવ. લખનૌની સી.બી.આઈ.ની અદાલતે ચુકાદો આપી દીધો છે કે અયોધ્યામાં બાબરી મસ્જીદ તોડી પાડવામાં આવી, એ અસામાજિક તત્ત્વો દ્વારા કરવામાં આવેલી અસામાજિક પ્રવૃત્તિ હતી. આનાથી વધારે મોટા ન્યાયની તમે શી અપેક્ષા રાખી શકો? અદાલતે સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે મસ્જીદ તોડવાનું કૃત્ય અસામાજિક હતું. આ ચુકાદો જોઇને કાયદાના રાજ્યમાં માનનારા લોકોએ અને સેક્યુલર ભારતમાં શ્રદ્ધા રાખનારા લોકોએ રાહત અનુભવવી જોઈએ.  અદાલતે એમ તો નથી કહ્યું કે મસ્જીદ તોડવાનું કૃત્ય હિંદુપૌરુષનું પરિણામ હતું. આવું એ સમયે ‘ટાઈમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા’ના તંત્રી ગીરીલાલ જૈન જેવા અનેક લોકોએ કહ્યું હતું. તેમને આમાં હિંદુઓનું પૌરુષ નજરે પડ્યું હતું.

ગયા વર્ષે સર્વોચ્ચ અદાલતે જે ચુકાદો આપ્યો હતો એમાં પણ ચુકાદો આપતા આપતા એક મોટો ચુકાદો આપી દીધો હતો. સર્વોચ્ચ અદાલતના વિદ્વાન જજોએ કહ્યું હતું કે ૧૬મી સદીમાં મુસલમાનોએ મંદિર તોડ્યું હોવાના કે મસ્જીદની જગ્યાએ મંદિર હોવાના કોઈ નિર્વિવાદ પુરાવાઓ નથી મળતા. તો પછી મસ્જીદ તોડી શા માટે એવો પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થતો રહેશે. અનુમાનના આધારે? કે પછી હિંદુઓ બહુમતીમાં છે અને બહુમતીની ધારણા સત્ય નહીં તો સત્ય સમાન લેખાવી જોઈએ એવા કોઈ ગેબી ન્યાયના સિદ્ધાંતના આધારે? સવાલ તો એ વિદ્વાન જજોને એ પણ પૂછાતો રહેશે કે તો પછી સ્વાભાવિક ક્રમે એ વિવાદિત જમીન મુસલમાનોને પાછી કેમ ન આપવામાં આવી? પૂરી ન આપી એનો પણ વાંધો નહીં, કમસેકમ ભાગ તો આપવો જોઈતો હતો! 

courtesy : "The Indian Express", 01 October 2020

આમ કેટલીક વાર ચુકાદાઓમાં જે ચુકાદાઓ અપાઈ જતા હોય છે એ મહત્ત્વના હોય છે. લખનૌની સી.બી.આઈ.ની ખાસ અદાલતે આપેલો ચુકાદો એમ કહે છે કે જે કોઈ લોકોએ મસ્જીદ તોડી, જે લોકોએ તોડવામાં તેમને મદદ કરી, જે કોઈ લોકોએ તોડવાની આડેના વિઘ્નો દૂર કરી આપ્યા, જે કોઈ લોકોએ પ્રોત્સાહન આપ્યું, જે કોઈ લોકોએ ટોળાંને ઉશ્કેર્યાં, જે કોઈ લોકો મસ્જીદ તૂટી એ જોઇને રાજીના રેડ થઈ ગયા એ બધા અસામાજિક તત્ત્વો હતા. ટૂંકમાં મસ્જીદ તોડવાની ઘટના સભ્ય સમાજને શોભે નહીં એવી શરમજનક વિકૃત ઘટના હતી અને એમાં જે લોકો સંડોવાયેલા હતા એ બધા અસામાજિક તત્ત્વો હતા. મારા માટે ચુકાદાનો આટલો હિસ્સો પૂરતો છે જે રીતે સર્વોચ્ચ અદાલતનો એક હિસ્સો મહત્ત્વનો હતો.

સી.બી.આઈ.ની ખાસ અદાલતે કહ્યું છે કે બાબરી મસ્જીદ તોડવા માટેનું કાવતરું રચવામાં આવ્યું હોવાના કોઈ પુરાવાઓ નથી મળતા. આનાથી બિલકુલ બીજા છેડાની વાત લિબરહાન પંચે કરી છે. ન્યાયમૂર્તિ લિબરહાને તેમના અહેવાલમાં કહ્યું છે કે મસ્જીદ તોડવા માટે ઝીણવટપૂર્વકનું કાવતરું રચવામાં આવ્યું હતું અને કાવતરાના મુખ્ય કર્તા કલ્યાણ સિંહ હતા જે એ સમયે ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્ય પ્રધાન હતા. બોલો હવે આમાંથી કોની વાત માનવાની?

courtesy : "The Deccan Chronicle", 01 October 2020

બન્ને જજોને સત્ય સુધી પહોંચવામાં ખૂબ મહેનત પડી હોવી જોઈએ અને એ પછી પણ બેમાંથી કોણ સત્ય સુધી પહોંચી શક્યા કે નથી પહોંચી શક્યા, એ વિશે આપણા મનમાં દ્વિધા છે કારણ કે ચુકાદા વિરોધાભાસી છે. ન્યાયમૂર્તિ લિબરહાનના પંચની રચના ૧૯૯૨ના ડિસેમ્બર મહિનામાં કરવામાં આવી હતી અને તેમણે ત્રણ મહિનામાં અહેવાલ આપવાનો હતો. ત્રણ મહિનાની જગ્યાએ તેમણે ૧૭ વરસ લીધા હતા અને ૪૮ વખત મુદ્દત લંબાવી આપવાની માગણી કરી હતી. ન્યાયમૂર્તિ લિબરહાન પોતે એટલા હાસ્યાસ્પદ બની ગયા હતા એટલે તેમના તારણની ખાસ ચર્ચા કરવામાં આવી નહોતી. લખનૌની અદાલતે ૨૮ વરસ લીધાં છે. ૧૭ વરસે ન્યાયમૂર્તિ લિબરહાનને સત્ય હાથ લાગ્યું કે કાવતરું હતું અને ૨૮ વરસે સી.બી.આઈ. જજને સત્ય હાથ લાગ્યું કે કાવતરું નહોતું. એમ બને કે સી.બી.આઈ.ના જજે સત્ય શોધવામાં વધારે મહેનત લીધી હોવી જોઈએ. ૨૮ વરસ એ કોઈ ઓછી મહેનત કહેવાય!

ખેર, લગે હાથ એક વિરોધભાસ હજુ નોંધી લઈએ. ૨૦૦૦ની સાલમાં દેશના ગૃહ પ્રધાન લાલકૃષ્ણ આડવાણીએ એન.ડી.ટી.વી.ને આપેલી મુલાકાતમાં કહ્યું હતું કે ‘મસ્જીદ તોડવામાં આવી એ મોટી ભૂલ હતી. સાચું માનજો કે મને આજ સુધી સમજાતું નથી કે એ અંકુશ બહાર ગયેલા ઉશ્કેરાયેલાં ટોળાંનું કામ હતું કે પછી સંયમ જાળવવાના નેતૃત્વના આદેશ છતાં મસ્જીદ તોડવાનો દૃઢ નિશ્ચય કરીને આવેલા લોકોનું કામ હતું. આ વિષે મારા મનમાં આજે પણ સ્પષ્ટતા નથી.’ લાલકૃષ્ણ આડવાણીએ આ કહ્યું એ પછી નવ વરસે એટલે કે ન્યાયમૂર્તિ લિબરહાને અહેવાલ આપ્યો એના થોડા મહિના પહેલા ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્ય પ્રધાન કલ્યાણ સિંહને વાંકુ પડ્યું હતું અને તેઓ બી.જે.પી.માંથી બહાર નીકળી ગયા હતા. ત્યારે તેમણે આરોપ કર્યો કે બાબરી મસ્જીદની બાબતે બી.જે.પી.ના નેતાઓએ તેમને (કલ્યાણ સિંહને) અંધારામાં રાખીને તેમનો ઉપયોગ કર્યો હતો. શું ઉપયોગ કર્યો હતો? તેમણે ફોડ નહોતો પાડ્યો.

અને હજુ એક વિરોધાભાસ. બાબરી મસ્જીદ તોડવામાં આવી એ પછી બીજા જ વરસે એટલે કે ૧૯૯૩માં ઉત્તર પ્રદેશ, મધ્ય પ્રદેશ અને રાજસ્થાનમાં વિધાનસભાઓની ચૂંટણી યોજાઈ હતી અને ત્યારે બી.જે.પી.ના પ્રચારનું સૂત્ર હતું: ‘જો કહા વો કિયા.’

માટે સુજ્ઞ વાચક, ચુકાદામાંથી જે ચુકાદો હાથ લાગ્યો છે એ જોઇને રાજી થા. જજસાહેબે સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે મસ્જીદ તોડવામાં આવી એ દુષ્ટ કૃત્ય હતું અને એ કૃત્ય કરનારા અસામાજિક તત્ત્વો હતા. બસ, આટલું ઘણું!

પ્રગટ : ‘વાત પાછળની વાત’, નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતમિત્ર”, 01 ઑક્ટોબર 2020

તમને જાણ તો હશે જ કે ભારતની વિવિધ અદાલતોમાં ત્રણ કરોડ કરતાં વધુ ખટલા ચુકાદાની રાહ જોતા પડ્યા છે. તમારી પહેલી પ્રતિક્રિયા હોવાની કે આનું કારણ અદાલતોની અને જજોની અછત હોવું જોઈએ. આવડો મોટો દેશ છે, વસ્તી વિસ્ફોટ થયો છે, માનવીય વ્યવહાર પહેલા કરતાં સંકુલ બન્યો છે, પહેલા સમાજના વડીલો કે મહાજનો લવાદી કરીને ઝઘડાનો અંત લાવતું એ યુગ પૂરો થયો છે અને લોકોએ અદાલતોમાં જવું પડે છે, એ બધું જોતાં ભારતની અદાલતોમાં કેસોનો ભરાવો થઈ રહ્યો હોય એ સ્વાભાવિક છે. એ પછી તમે સૂચવશો કે લોકોને ઝડપથી ન્યાય મળે એ સારુ ન્યાયતંત્રનું માળખું હજુ વધારે વિકસાવવું જોઈએ, અદાલતનોની અને જજોની સંખ્યા વધારવી જોઈએ, વગેરે.

તમારી આ ધારણા અને ઈલાજ બંને સાચા છે, પણ સાવ સાચા નથી. અદાલતોમાં કેસોનો ભરાવો થઈ રહ્યો છે એનાં બીજાં પણ કારણો છે અને તેમાં શાસકોનાં, શ્રીમંતોનાં અથવા સમર્થોનાં, વકીલોનાં અને જજોનાં સ્થાપિત હિતો છે. કઈ રીતે એ જોઈએ.

ભારતની વિવિધ અદાલતોમાં જેટલા કેસ દાખલ થાય છે, એમાંથી ૭૦ ટકા કેસમાં સરકાર કાં વાદી હોય છે અથવા પ્રતિવાદી. કેસ રસ્તા ઉપર સિગ્નલ તોડવાથી લઈને વોડાફોન પાસેથી વસૂલ કરવાના અબજો કરોડ રૂપિયા સુધીના હોય છે. સિગ્નલ તોડવાનો મામૂલી કેસ પણ ચાલતો રહે એમાં સરકારી વકીલને રસ હોય છે. કરવાનું કાંઈ હોતું નથી, કોઈને કોઈ બહાને તારીખ માગી લેવાની અને સરકારને બીલ મોકલી આપવાનું. રહી વાત સમર્થોની તો સમર્થોના સરકાર સાથેના ઝઘડા જટિલ હોય છે.

માની લો કે કોઈ એક કંપની સામે સરકારે ગેરરીતિ કરવાનો દાવો કરીને અમુક કરોડ રૂપિયાનો  દંડ કર્યો અથવા આબકારી જકાત વધારીને વસૂલ કરી. કંપની સરકારના નિર્ણયને અદાલતમાં કે ટ્રીબ્યુનલમાં પડકારશે. હવે સંબંધિત સરકારી વિભાગ પહેલું કામ તો ફાઈલ લીગલ ડિપાર્ટમેન્ટમાં મોકલી આપશે. લીગલ ડિપાર્ટમેન્ટ સરકારી પેનલ પર કામ કરતા વકીલને મોકલી આપશે. કેસ ગમે એટલો ખેંચાય સંબંધિત સરકારી વિભાગના અધિકારીઓને ખિસ્સામાંથી પૈસા આપવાના નથી એટલે એને કોઈ ફરક પડતો નથી.

એ દરમિયાન માની લો કે સરકારી અધિકારીને ખબર છે કે સરકારનો દાવો લૂલો છે અથવા વકીલ સલાહ આપે કે સરકારનો દાવો નબળો છે (જો કે આવું ભાગ્યે જ બને છે) તો પણ પેલો અધિકારી ફાઈલ બંધ નહીં કરે. સરકારી અધિકારી સરકારનો દાવો જતો કરવાનો નિર્ણય લે  અને કોઈ ભ્રષ્ટાચારનો આરોપ કરે તો? ફલાણા અધિકારીએ ફલાણી કંપની પાસેથી પૈસા ખાઈને પાણીના ભાવમાં સેટલમેન્ટ કરીને ભ્રષ્ટાચાર કર્યો એવો આરોપ કરવામાં આવે તો? એ અધિકારીના પડખે કોણ ઊભું રહેવાનું? માટે જેટલા કેસમાં સરકાર વાદી કે પ્રતિવાદી છે એવા કેસમાં સરકારી અધિકારીઓ બને ત્યાં સુધી નિર્ણય કરવાનું ટાળે છે. કોણ જોખમ ઉઠાવે? એના કરતાં અદાલતમાં કેસ ચાલવા દો. તો એક સમસ્યા તો એ છે કે જે કેસમાં કોઈ દમ નથી એવા ખટલા પણ સરકારી અધિકારીઓ આટોપતા નથી.

આ બાજુ પ્રતિવાદી કંપનીને એમ લાગે કે એનો કેસ મજબૂત છે અને સરકાર પાસેથી વળતર મેળવી શકાય એમ છે તો એ કોઈ વગદાર મોંઘા વકીલને રોકીને ગયા સપ્તાહના લેખમાં કહ્યું હતું એમ વચ્ચેની અદાલતોને કુદાવીને સીધો સર્વોચ્ચ અદાલતમાં સ્પેશિયલ લીવ પિટીશનનું છીંડું પાડીને પહોંચી જશે. એને ખબર છે કે પૈસા મળવાના છે. સર્વોચ્ચ અદાલત તેમના કેસો ખાસ છૂટ આપીને (સ્પેશિયલ લીવ) દાખલ કરે છે, સાંભળે છે અને બને એટલી ત્વરાએ ચુકાદા આપે છે. આ બધું શું એમનેમ થતું હશે એમ તમે માનો છો? આપણી સર્વોચ્ચ અદાલત તેનો ૯૦ ટકા કરતાં વધુ સમય માલદાર લોકોની સ્પેશિયલ લીવ પિટીશન સાંભળવા પાછળ ખર્ચે છે.

પણ માની લો કે પ્રતિવાદી કંપનીનો કેસ નબળો છે, સરકારનો પક્ષ મજબૂત છે અને કંપનીએ પૈસા આપવા પડે એમ છે તો? તો નીચેની અદાલતમાં બને ત્યાં સુધી કેસ ચાલવા નહીં દેવાનો. તારીખો માગીને, બીજા અનેક વાંધા-વચકા કાઢીને, કાનૂની મુદ્દાઓ ઉપસ્થિતિ કરીને, લાંબીલચક દલીલો કરીને વર્ષોનાં વર્ષો ખેંચી કાઢવાના. પ્રતિવાદી કંપનીને પૈસા નથી આપવા માટે એ કેસ ખેંચે છે અને વાદી સરકારી અધિકારીને પૈસા મળે કે ન મળે તેને અંગત કોઈ ફરક પડતો નથી. સરકારી વકીલને તો લાભ જ લાભ છે એ પણ કેસ ઝડપથી ચાલે એ માટે કોઈ પ્રયત્ન કરતો નથી. એ પછી પણ એક દિવસ ચુકાદો આવે અને કંપની હારી જાય તો ઉપલી અદાલતમાં જવાનું, ત્યાં હારી જવાય તો હજુ ઉપલી અદાલતમાં પણ સ્પેશિયલ લીવ પિટીશન કરીને સર્વોચ્ચ અદાલતમાં નહીં જાય. જો સરકાર પાસેથી લેવાના હોય તો નિસરણીનાં પગથિયાં કુદાવવાના અને આપવાના હોય તો એક એક પગથિયે પાંચ-સાત વરસ કાઢવાના. શું સરકારને આની જાણ નથી? શું અદાલતના જજોને આની જાણ નથી?

તો શા માટે આમ કરવામાં આવે છે? અદાલતો ઉપરનું ભારણ ઓછુ કરવું હોય તો સરકારે પોતાનું જે ભારણ છે એ ઘટાડવું જોઈએ. આગળ કહ્યું એમ ૭૦ ટકા ભારણ સરકારનું પોતાનું છે. સરકાર (તાલુકા પંચાયતથી લઈને કેન્દ્ર સરકાર) પોતાનો બોજો હળવો કરતી નથી. જો બોજો ઘટાડે તો ન્યાયતંત્ર હળવું ફૂલ થઈ જાય અને વખતે આપણને જેલમાં પણ મોકલે. આ બાજુ જજોએ પણ પરિસ્થિતિ સાથે સમાધાન કરી લીધું છે અને તેઓ પણ તેમનો સ્વાર્થ જુએ છે. માટે ઊહાપોહ તો કરવો જ રહ્યો. ભલે જેલમાં જવું પડે! 

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 27 સપ્ટેમ્બર 2020