જો નરેન્દ્ર મોદીની સરકારે જાણીબૂજીને બંધારણના આમુખમાંથી સેક્યુલર શબ્દ હટાવવાની રમત કરી હોય તો એ આધુનિક રાજ્યમાં શ્રદ્ધા ધરાવનારાઓએ સાવધાન રહેવું પડે એવી ગંભીર ઘટના છે

૨૬ જાન્યુઆરીએ પ્રજાસત્તાક દિને ભારત સરકારના માહિતી અને પ્રસારણ ખાતાએ એક ઍડ્વર્ટાઇઝમેન્ટ અખબારોમાં રિલીઝ કરી હતી, જેમાં ભારતના બંધારણનું આમુખ આપવામાં આવ્યું હતું. આમુખમાં બે શબ્દો આપવામાં આવ્યા નહોતા. આ બે શબ્દો હતા – સેક્યુલર અને સોશ્યલિસ્ટ. જાહેરખબરમાંથી આ બે શબ્દો જાણીબૂજીને હટાવવામાં આવ્યા હતા કે પછી ભૂલ હતી એ વિશે વિવાદ ચાલી રહ્યો છે. સરકારની મથરાવટી જમણેરી હિન્દુ રાષ્ટ્રવાદીની છે એટલે શંકા જવી સ્વાભાવિક છે. વર્તમાન કેન્દ્ર સરકારને સમાજવાદ અને સેક્યુલરિઝમ માટે સૂગ છે એટલે સર્વસાધારણ ધારણા એવી છે કે સરકારે જાણીબૂજીને આમ કર્યું હોવું જોઈએ.



આ વિવાદ પછીની સરકારની પ્રતિક્રિયા વિવાદને શમાવવાની જગ્યાએ વિવાદને વકરાવનારી છે અને શંકાને વધારે મજબૂત કરનારી છે. શંકાને પુષ્ટિ આપનારું નિવેદન માહિતી અને પ્રસારણ ખાતાના રાજ્ય કક્ષાના પ્રધાન જયવર્દનસિંહ રાઠોડે કર્યું હતું. તેમણે બચાવ કર્યો હતો કે ૨૬ જાન્યુઆરી ૧૯૫૦ના દિવસે જે બંધારણ લાગુ કરવામાં આવ્યું હતું એમાં આ બે શબ્દો નહોતા. તેમણે શંકાનું નિરાકરણ કરતાં પાછો એવો પણ બચાવ કર્યો હતો કે આગળની UPA સરકારે જે જાહેરખબર આપી હતી એમાં પણ એ બે શબ્દો નહોતા અને વર્તમાન સરકારે એ જાહેરખબર આખેઆખી ઉઠાવી હતી. બીજું આવું જ શંકા પેદા કરનારું નિવેદન કેન્દ્રના કમ્યુિનકેશન અને ઇન્ફર્મેશન ટેક્નૉલૉજી ખાતાના પ્રધાન રવિશંકર પ્રસાદે કર્યું હતું. તેમણે કહ્યું હતું કે કેન્દ્ર સરકાર આ મુદ્દે ચર્ચા કરવા તૈયાર છે. મૂળ આમુખમાં આ બે શબ્દોને સમાવવામાં આવ્યા નહોતા અને એની પાછળ કારણ હતું. જવાહરલાલ નેહરુએ અને ડૉ. આંબેડકરે આ બે શબ્દો માટે આગ્રહ નહોતો રાખ્યો, તો શું તેઓ પણ ઓછા સેક્યુલર હતા? એ પછી સરકાર પર જ્યારે પસ્તાળ પડવા માંડી ત્યારે કેન્દ્રના શહેરી વિકાસ ખાતાના પ્રધાન વેન્કૈયા નાયડુએ ખુલાસો કર્યો હતો કે કેન્દ્ર સરકાર બંધારણના આમુખમાં કોઈ પરિવર્તન કરવા માગતી નથી અને સેક્યુલરિઝમ ભારતની પ્રજાના લોહીમાં છે એટલે કોઈએ ડરવાની જરૂર નથી. વડા પ્રધાન હંમેશ મુજબ ચૂપ છે.


એ વાત ખરી છે કે બંધારણના મૂળ આમુખમાં આ બે શબ્દો નહોતા. આ બે શબ્દો ઇમર્જન્સીમાં ઇન્દિરા ગાંધીની સરકારે બંધારણમાં ૪૨મો સુધારો કરીને ઉર્મેયા હતા. મૂળ આમુખમાં આ બે શબ્દો નહોતા એની પાછળ કારણ હતું. આમુખમાં બંધારણનો આખો સાર આવી જાય છે અને ગણતરીના શબ્દોમાં જ્યારે આખા બંધારણનો સાર અને આત્માને અભિવ્યક્ત કરવા હોય ત્યારે શબ્દોની ચોકસાઈ જરૂરી છે. આમુખમાં એવા જ શબ્દો વાપરવામાં આવ્યા છે જેની વ્યાખ્યા કરવાની જરૂર ન હોય. મૂળ આમુખમાં સોવરેન, ડેમોક્રૅટિક, રિપબ્લિક, જસ્ટિસ, લિબર્ટી, ઇક્વલિટી અને ફ્રેટરનિટી જેવા શબ્દો વ્યાખ્યા કર્યા વિના વાપરવામાં આવ્યા છે, કારણ કે આઝાદીના આંદોલન દરમ્યાન આ શબ્દો પાછળની ભાવના સ્પષ્ટ થઈ ગઈ હતી અને સર્વસંમતિ બની ગઈ હતી. સેક્યુલર શબ્દ એટલા માટે મૂકવામાં નહોતો આવ્યો કે એના અનેક અર્થો થાય છે. નાસ્તિક, ધર્મવિરોધી, ધર્મની બાબતમાં સંપૂર્ણપણે તટસ્થ અને ધર્મનિરપેક્ષ એવા અનેક અર્થો થાય છે. ભારતનું સેક્યુલરિઝમ તો પાછું જરૂર પડે તો ધર્મની બાબતમાં હસ્તક્ષેપ કરનારું પણ છે. મૂળભૂત માનવીય મૂલ્યો અને ધાર્મિક મૂલ્યો જ્યારે અથડાય ત્યારે સરકાર ધાર્મિક બાબતોમાં હસ્તક્ષેપ કરવાનો અધિકાર ધરાવે છે. જેમ કે ધાર્મિક શ્રદ્ધાના નામે કોઈની સાથે અસ્પૃશ્યતાનો વ્યવહાર ન કરી શકાય. માનવીય ગૌરવ દલિતનો મૂળભૂત અધિકાર છે અને ઉવેખી ન શકાય એવું માનવીય મૂલ્ય પણ છે.



૬૫ વર્ષ પછી હજી આજે પણ જેનો અર્થ અને ભાવના રૂઢ નથી થયા એ સેક્યુલર શબ્દ આમુખમાં વાપરવામાં નહોતો આવ્યો એનું બીજું પણ એક કારણ હતું. બંધારણના મૂળભૂત અધિકારોના પ્રકરણમાં અને ખાસ કરીને આર્ટિકલ ૨૫ અને ૨૬માં તેમ જ રાઇટ ટુ ફ્રીડમ અને રાઇટ ટુ ઇક્વલિટીને લગતા આર્ટિકલ્સમાં સેક્યુલરિઝમના ભારતીય સ્વરૂપની વિગતે અને ઝીણવટપૂર્વક વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે. ભારતનું સેક્યુલરિઝમ એકંદરે ધર્મનિરપેક્ષ અને જરૂર પડ્યે હસ્તક્ષેપ કરવાના સરકારના અધિકારવાળું છે. આમ જ્યારે અનેક અર્થોવાળા શબ્દની યોગ્ય સ્થળે વિગતે અને ચોકસાઈપૂર્વક સ્પક્ટતા કરવામાં આવી હતી એટલે આમુખમાં સેક્યુલર શબ્દ મૂકવાની બંધારણ ઘડનારાઓને જરૂર નહોતી લાગી. ઇન્દિરા ગાંધીની સરકારે સોશ્યલિસ્ટ અને સેક્યુલર શબ્દ ઉર્મેયા હતા, જેની ખરું પૂછો તો કોઈ જરૂર નહોતી. આમાં સોશ્યલિઝમ શબ્દ તો સાવ નિરર્થક હતો. અર્થનીતિ રાજ્યની શ્રદ્ધા અને આત્મા ન હોઈ શકે. એ પ્રસંગોપાત્ત જરૂર પડ્યે બદલાતી રહેતી હોય છે. ૧૯૯૧ પછી કૉન્ગ્રેસ સરકારે જ સમાજવાદને તિલાંજલિ આપવાનું શરૂ કર્યું હતું. 



ઇમર્જન્સીમાં ઇન્દિરા ગાંધીની સરકારે બંધારણમાં બીજા પણ સુધારા કર્યા હતા જેમાં સૌથી ઘાતક સુધારો બંધારણના મૂળભૂત માળખામાં પરિવર્તન કરવાનો સંસદ અધિકાર ધરાવે છે એ હતો. ૧૯૭૭માં ઇન્દિરા ગાંધીનો પરાજય થયો અને કેન્દ્રમાં જનતા પાર્ટીની સરકાર આવી હતી. જનતા પાર્ટીમાં ભારતીય જનસંઘ એક ઘટક પક્ષ હતો અને અટલ બિહારી વાજપેયી અને લાલ કૃષ્ણ અડવાણી સરકારમાં સિનિયર પ્રધાનો હતા. જનતા પાર્ટીની સરકારે બંધારણના મૂળભૂત માળખામાં સુધારો કરવાનો લોકપ્રતિનિધિઓ અધિકાર ધરાવે છે એવો સુધારો રદ કર્યો હતો એટલું જ નહીં, બંધારણના મૂળભૂત માળખામાં સંસદ કોઈ પણ સંજોગોમાં સુધારો ન કરી શકે એવું ઉમેરવામાં આવ્યું હતું. અહીં યાદ રાખવું જોઈએ કે એ જ જનતા પાર્ટીની સરકારે આમુખમાં ઉમેરવામાં આવેલો સેક્યુલર શબ્દ હટાવ્યો નહોતો, જેમાં વાજપેયી-અડવાણી ભાગીદાર હતા. આનું કારણ એ હતું કે ત્રણ દાયકા દરમ્યાન સેક્યુલરિઝમ ભારતીય રાજ્યનો આત્મા છે જેની વ્યાખ્યા બંધારણમાં યોગ્ય સ્થળે કરવામાં આવી છે.



નરેન્દ્ર મોદીની સરકારે હજી એક ઇતિહાસ યાદ રાખવાની જરૂર છે જે તાજો છે અને એનો પોતાનો NDA સરકારનો છે. વાજપેયી સરકારે નિવૃત્ત ન્યાયમૂર્તિ એમ.એન. વેન્કટચેલૈયાની અધ્યક્ષતામાં નૅશનલ કમિશન ફૉર રિવ્યુ ઑફ વર્કિંગ કૉન્સ્ટિટ્યુશન નામના એક પંચની રચના કરી હતી જેને બંધારણના પુનમૂર્લ્યાંકનનું કામ સોંપ્યું હતું. કમિશને અહેવાલ આપ્યો હતો કે ભારતના બંધારણના મૂળભૂત માળખામાં પરિવર્તન કરવાની જરૂર નથી, કરવું પણ ન જોઈએ અને સંસદને એવો અધિકાર પણ નથી.



જો નરેન્દ્ર મોદીની સરકારે જાણીબૂજીને આવી રમત કરી હોય તો એ આધુનિક રાજ્યમાં શ્રદ્ધા ધરાવનારાઓએ સાવધાન રહેવું પડે એવી ગંભીર ઘટના છે. દેશમાં વ્યાપક ઊહાપોહ થઈ રહ્યો છે એનું કારણ આ છે.

સૌજન્ય : ‘મંતવ્ય સ્થાન’ નામક લેખકની કોલમ, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 02 ફેબ્રુઆરી 2015

http://www.gujaratimidday.com/features/columns/2015-02-02-06-48-46-2

કાશી વિશ્વનાથના મંદિરમાં, સહન ન કરી શકીએ એટલી હદે ગંદકીને વહેતી ગંગામાં, ઘાટ પર કર્મકાંડનો ધંધો કરનારા ઘાટિયા બ્રાહ્મણોના છળકપટમાં, મણિકર્ણિકા ઘાટ પર મૃતદેહોને અગ્નિ આપીને મુક્તિ અપાવનારા ડોમ રાજાના દરબારમાં કાશી શોધશો તો મળે એમ નથી; પણ કાશીમાં જો બનારસ શોધશો તો તમને અદ્દભુત શહેર હાથ લાગશે



નરેન્દ્ર મોદી અને અરવિંદ કેજરીવાલે બનારસમાંથી ઉમેદવારી કરીને બનારસને પ્રસિદ્ધિમાં લઈ આવ્યા એ પહેલાં કાશી, બનારસ અને વારાણસી એ એક જ શહેરનાં ત્રણ નામ છે એની જાણ હતી ખરી? મને ખાતરી છે કે મોટા ભાગના વાચકોને એની જાણ નહીં હોય અને હજી આજે પણ એવી જાણ ન હોય તો આશ્ચર્ય નહીં થાય. પોતાની જાતને દેશપ્રેમી તરીકે ખપાવવા માટે કોઈ અન્ય કોમના દેશપ્રેમ વિશે શંકા કરીને એને ધિક્કારીએ એટલું પૂરતું છે, દેશને જાણવાની કોઈ જરૂર રહેતી નથી. દેશને નહીં ઓળખનારા દેશપ્રેમીઓ સૌથી વધુ ભારતમાં મળી આવશે. આપણને નથી દેશના ઇતિહાસનું જ્ઞાન, નથી સમાજનું જ્ઞાન એમ નથી પરંપરાનું જ્ઞાન. આપણો દેશપ્રેમ ટૂંકી મૂડીનો છે. 



દરેક ચીજનું રાજકારણ કરવાની આપણને આદત છે એટલે આ શહેરના નામનું પણ રાજકારણ ચાલી રહ્યું છે. હિન્દુ ધર્માભિમાનીઓ ધરાર કાશીનો આગ્રહ રાખે છે, કારણ કે કાશી ભારતનું પ્રાચીન અને પવિત્ર શહેર છે. મુસલમાનોએ ભારતમાં પ્રવેશ કર્યો એ પહેલાં કાશી હિન્દુઓના અંતરાત્મામાં વસતું હતું અને આજે પણ વસે છે. જીવનમાં ઓછામાં ઓછું એક વાર કાશી જઈ ગંગાસ્નાન કરીને પાપનું પ્રક્ષાલન કરવાનો દરેક હિન્દુ મનોરથ ધરાવે છે. કાશીમાં ૧૨ જ્યોતિર્લિંગોમાંનું એક કાશી વિશ્વનાથનું મંદિર છે અને બીજાં જ્યોતિર્લિંગોમાં વિશ્વનાથના મંદિરનું વિશેષ મહત્ત્વ છે. આનું કારણ એ છે કે પ્રાચીન માન્યતા મુજબ ભગવાન શંકર કાશીમાં કાયમી વાસ કરે છે. આને કારણે કાશીનું એક ચોથું નામ અવિમુક્ત પણ છે જે પ્રચારમાં નથી. આ નામકરણ અદ્દભુત છે. અવિમુક્ત એટલે જ્યાં મુક્તિ ન હોય એ. કાશીમાં તો પાપીને પણ મુક્તિ મળે છે તો પછી અવિમુક્ત કેવી રીતે કહેવાય? આનો શાસ્ત્રોમાં એવો ખુલાસો આપવામાં આવ્યો છે કે જીવની મુક્તિ માટે શિવે પોતાની મુક્તિ ત્યજી દીધી છે અને કાયમ માટે કાશીમાં વાસ કરે છે. જીવ માટે મુક્તિ અને શિવજી માટે અવિમુક્તિ એટલે કાશીનું એક નામ અવિમુક્ત પણ છે.



મુસલમાનો ભારતમાં આવ્યા એ પછી હિન્દુ અને મુસલમાનોની ગંગા-જમની મિશ્ર સંસ્કૃિત વિકસી હતી અને એ ગાળામાં કાશી બનારસ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયું હતું. આજે પણ કાશી માટે બનારસ વધારે પ્રચલિત નામ છે. બનારસી સાડી અને બનારસી પાનથી અપરિચિત હોય એવો એક પણ હિન્દુસ્તાની નહીં મળે. બનાર નામનો કોઈ હિન્દુ રાજા હતો જેણે કાશીનું નામ બદલીને પોતાના નામે બનારસ રાખ્યું હતું એમ કહેવામાં આવે છે. આ વાત ગળે ઊતરે એવી નથી. બનાર નામનો કોઈ રાજા ક્યારે ય થયો હોય એવું કોઈ પ્રમાણ મળતું નથી. વિદ્વાનોના મતે બનારસ એ વારાણસીનું અપભ્રંશ છે એમ માનવામાં આવે છે અને એ અભિપ્રાય વધારે તર્કસંગત છે. બનારસમાં ત્રણ નદીઓ વહે છે. પૂર્વે વરુણા નદી ગંગાને મળે છે અને પશ્ચિમે અસ્સી નદી ગંગાને મળે છે. ગંગાને કિનારે અને વરુણા અને અસ્સી નદીની વચ્ચે જે શહેર વસ્યું છે એને વારાણસી કહેવામાં આવે છે. સ્થાનિક ભોજપુરી ભાષામાં વરુણાને બરુણા કહેવામાં આવે છે અને એ રીતે વારાણસી બારાણાસી થઈને બનારસી બન્યું અને બનારસ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયું. આમ બનારસ નામમાં મુસલમાનોનો કોઈ હાથ નથી, પણ એ છતાં પંડિતોને અને હિન્દુવાદીઓને બનારસ નામ સામે વાંધો છે. તેમના વિરોધનું એક કારણ એ છે કે બનારસ નામ મુસ્લિમ શાસકોના યુગમાં વધારે પ્રચલિત થયું જેને અંગ્રેજોએ અપનાવી લીધું અને બીજું કારણ એ છે કે એ જનસાધારણે અપનાવેલું નામ છે. હિન્દુ સમાજ એવો છે જેમાં બ્રાહ્મણો અને પંડિતો હિન્દુ સંસ્કૃિતના ગર્ભગૃહમાંથી જનસાધારણને બહાર રાખવામાં માને છે. અંગ્રેજો ગયા કે તરત જ ભારતની પહેલી પેઢીના બ્રાહ્મણ શાસકોએ બનારસ નામ હટાવીને કાશીનું સત્તાવાર નામ વારાણસી કરી નાખ્યું હતું. બનારસમાં ચાર રેલવે-સ્ટેશનો છે જેમાંથી એકેયનું નામ બનારસ નથી. કાશ્મીરના પંડિત અને વીતેલી પેઢીના રેલવે-પ્રધાન કમલાપતિ ત્રિપાઠીને બનારસ નામ સામે વાંધો હતો.



વિદ્યાનિવાસ મિશ્ર બનારસના મોટા પંડિત હતા અને હિન્દી અખબાર “નવભારત ટાઇમ્સ”ના તંત્રી હતા. તેઓ કાશીને એટલો પ્રેમ કરતા હતા કે બે વર્ષથી વધુ કાશીની બહાર રહી શકતા નહોતા. “નવભારત ટાઇમ્સ”ના તંત્રી થવાની જ્યારે તેમને ઑફર કરવામાં આવી ત્યારે તેમણે સ્પક્ટતા કરી હતી કે તેઓ બે વર્ષ માટે જ તંત્રીપદની જવાબદારી સંભાળશે, કારણ કે બે વર્ષથી વધુ કાશીની બહાર રહેવું તેમના માટે શક્ય નથી. આવી જ હાલત શહનાઈવાદક ઉસ્તાદ બિસ્મિલ્લા ખાનની હતી. બિસ્મિલ્લા ખાને કમાવા માટે મોટા શહેરમાં સ્થળાંતરિત થવાની ના પાડી દીધી હતી. બિસ્મિલા ખાને અનેક વાર કહ્યું છે કે તેઓ જ્યારે પણ કાર્યક્રમ આપવા બનારસની બહાર જાય છે ત્યારે તેમનું શરીર જ જતું હોય છે, આત્મા તો બનારસમાં હોય છે. બનારસનું કોઈ વિલક્ષણ આકર્ષણ છે અને એવું આકર્ષણ ધરાવનારા એકાદ લાખ બનારસીઓ આજે પણ મળી આવશે. આ આંકડામાં લગીરે અતિશયોક્તિ નથી, કારણ કે આ લખનાર બનારસી નહીં હોવા છતાં બનારસ માટે ખેંચાણ અનુભવે છે અને વર્ષમાં એકાદ આંટો બનારસનો મારી આવે છે. કાશી વિશેની તુલસીદાસની એક પંક્તિ પ્રસિદ્ધ છે : ચના ચબૈના ગંગજલ જો પુરબે કિરતાર, કાશી કબહુંના છોડીએ વિશ્વનાથ દરબાર. અર્થાત્ પેટ ભરવા ચણ અને પીવા માટે ગંગાજળ ભગવાન આપે છે, માટે જ્યાં બાબા વિશ્વનાથનો દરબાર છે એ કાશી ક્યારે ય ન છોડવું.



તો આપણે વાત વિદ્યાનિવાસ મિશ્રની કરતા હતા. બનારસને અખૂટ પ્રેમ કરનારા પંડિતજી ટિપિકલ બનારસી વિસંગતિ ધરાવતા હતા. તેઓ જ્યારે હિન્દીમાં બોલતા હોય તો શુદ્ધ સંસ્કૃતનિષ્ઠ હિન્દીમાં બોલે અને એમાં એક પણ શબ્દ અરબી-ફારસીનો ન આવે. હિન્દીમાં વાતચીત કરતી વખતે તેઓ ભૂલમાં પણ કાશીની જગ્યાએ બનારસનો પ્રયોગ ન કરે, પણ મિશ્રજી જ્યારે ભોજપુરીમાં બોલતા હોય તો કાશી માટે બનારસ નામનો ઉપયોગ કરે અને ભૂલમાં પણ તેમની જીભ પર કાશી શબ્દ ન આવે. આ બનારસની તાસીર છે. બનારસનો ભદ્ર વર્ગ બહારના લોકો સાથે શુદ્ધ હિન્દીમાં બોલે, પરિવારની અંદર પોતાનાં મૂળ સાથે સંબંધ જોડવા અને એનો આનંદ લેવા ભોજપુરીમાં બોલે અને કાછિયા કે રિક્ષાવાળા જેવા જનસાધારણ સાથે તેમની ઊતરતી સંસ્કૃિતની દયા ખાઈને તેમની સુવિધા ખાતર ભોજપુરીમાં બોલે. આવું જ મુસલમાનોનું. ઉચ્ચકુલીન મુસલમાનો બહારના લોકો સાથે ઉર્દૂમાં કે હિન્દુસ્તાનીમાં બોલશે, ઘરમાં મૂળ સાથે સંબંધ જાળવી રાખવા ભોજપુરીમાં બોલશે અને જનસાધારણ સાથે ભોજપુરીમાં બોલશે. બનારસમાં હિન્દુઓ અને મુસલમાનો વચ્ચે વ્યવહારની ભાષા ભોજપુરી અથવા હિન્દુસ્તાની છે.



આ વિસંગતિનો સૂચિતાર્થ ધ્યાનમાં આવ્યો ખરો? તૂટી ગયેલાં કે ક્ષીણ થઈ ગયેલાં પ્રાચીન મૂળિયાં સાથે ફરી વાર સંબંધ જોડવા માટે પોતાના જિવાતા જીવનનાં વાસ્તવિક મૂળિયાંને ક્ષીણ કરે એનું નામ હિન્દુસ્તાની. હિન્દુઓ સંસ્કૃત સાથે સંબંધ જોડવા સ્થાનિક, પ્રચલિત અને સમૃદ્ધ ભાષાને ક્ષીણ કરી રહ્યા છે અને એ રીતે ગંગા-જમની સંસ્કૃિતને નકારી રહ્યા છે તો બીજી બાજુ મુસલમાનો અરબી અને ફારસી ભાષા સાથે સંબંધ જોડવા સ્થાનિક ભાષાને અને એ રીતે ગંગા-જમની સંસ્કૃિતને નકારી રહ્યા છે. આ નકારાત્મકતા આજના યુગની આપણી સમસ્યા છે. દૂરની પણ કહેવાતી અસ્સલ ઓળખ શોધવા માટે જિવાતા જીવનની વાસ્તવિક ઓળખને નકારવામાં આવી રહી છે. વિસંગતિ એવી છે કે એક બાજુ કૃત્રિમતાનો ભાર અનુભવાય છે તો બીજી બાજુ સુખ તો જિવાતા જીવનની વાસ્તવિક ઓળખ દ્વારા જ મળે છે. 



બનારસ સતત અસ્તિત્વ ધરાવનારાં વિશ્વનાં પ્રાચીન શહેરોમાંનું એક છે અને કેટલાક લોકોના અભિપ્રાય મુજબ વિશ્વનું પ્રાચીનતમ શહેર છે. આ રીતે બનારસ ભારતીય સંસ્કૃિતનું કેન્દ્રબિંદુ છે, એક રીતે કહો તો ભારતની સાંસ્કૃિતક પીઠ છે. સ્વાભાવક રીતે બનારસમાં આ વિસંગતિ સૌથી વધુ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. બનારસી પંડિતો જાહેરમાં ધરાર સંસ્કૃતનિષ્ઠ હિન્દીનો અને કાશીનો મહિમા કરે છે, પણ ઘરની ચાર દીવાલની અંદર પોતાનાઓ સાથે ભોજપુરી દ્વારા બનારસની સંસ્કૃિતનો આનંદ લૂંટે છે અને પોતાનાં વાસ્તવિક મૂળિયાં સાથે સંબંધ જોડીને હળવાશ અનુભવે છે. વિદ્યાનિવાસ મિશ્ર હોય, પંડિત બલદેવ ઉપાધ્યાય હોય, હઝારી પ્રસાદ દ્વિવેદી હોય, ગોપીનાથ કવિરાજ હોય કે વાગીશ શાસ્ત્રી હોય; બનારસના ખેરખાં પંડિતોમાં આ વિસંગતિ હંમેશાં જોવા મળી છે. 



બહારથી આવતા યાત્રાળુઓ બનારસમાં કાશી શોધે છે અને કાશીના લોકો કાશીમાં બનારસ શોધે છે. કાશી વિશ્વનાથના મંદિરમાં, સહન ન કરી શકીએ એટલી હદે ગંદકીને વહેતી ગંગામાં, ઘાટ પર કર્મકાંડનો ધંધો કરનારા ઘાટિયા બ્રાહ્મણોના છળકપટમાં, મણિકર્ણિકા ઘાટ પર મૃતદેહોને અગ્નિ આપીને મુક્તિ અપાવનારા ડોમ રાજાના દરબારમાં કે મૃત્યુની રાહ જોઈને જીવન વિતાવતા મુમુક્ષુ ભવનોમાં કાશી શોધશો તો મળે એમ નથી. અહીં કાશીના નામનો વેપાર ચાલે છે. કાશીની વિકૃત અવસ્થા જોવી હોય તો બે ફિલ્મ જોવાની ભલામણ કરું છું. એક છે દીપા મહેતાની ‘વૉટર’ અને બીજી છે ભાવના તલવારની ‘ધર્મ’. કાશીના હિન્દુ કોમવાદીઓએ કાશીમાં ‘વૉટર’નું શૂટિંગ થવા દીધું નહોતું, કારણ કે એમાં કાશીનો વર્તમાન ચહેરો પ્રગટ થતો હતો. કાશીની આજની અવસ્થા વિશેનો એક દોહો પ્રચલિત છે : રાંડ સાંડ સીડી સંન્યાસી ઇનસે બચે સો સેવે કાશી. સીડી એટલે કાશીમાં ઘાટ પર ઊતરવા માટેની સીડી જે કઠેડા વિનાની અને ચોમાસામાં લપસણી ત્રણ માળ જેટલી ઊંચી હોય છે.



પણ કાશીમાં જો બનારસ શોધશો તો અદ્દભુત શહેર હાથ લાગશે; જેમાં પ્રાચીન કાશી પણ છે, ગંગા-જમની બનારસ પણ છે, શ્રમણ અને બ્રાહ્મણ સંસ્કૃિતના સમન્વયરૂપ સારનાથ છે અને સંપૂર્ણાનંદ સંસ્કૃત યુનિવર્સિટી, બનારસ હિન્દુ યુનિવર્સિટી તેમ જ તિબેટન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ જેવાં આધુનિક શિક્ષણધામો પણ છે.

સૌજન્ય : ‘નો નૉન્સેન્સ’ નામે લેખકની સાપ્તાહિકી કટાર, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 04 મે 2014

http://www.gujaratimidday.com/features/sunday-sartaaj/sunday-sartaaj-04052014-24

ક્રોની કૅપિટલિસ્ટોને એક એવો પસંદગીનો માણસ જોઈએ છે જે સત્તાતુર હોય અને ઇતિહાસ તેમ જ રાજકીય પ્રવાહોની બાબતમાં અભણ હોય. ભારતમાં મોદી તેમને મળી ગયા છે

જેઓ સેક્યુલરિઝમમાં, કોમી એખલાસમાં, લોકતંત્રમાં અને વંચિતોને મળવા જોઈતા ન્યાયમાં માને છે તેઓ નરેન્દ્ર મોદીના ઉદયથી અને તેમની સત્તામાં આવવાની સંભાવનાથી ભયભીત છે. ભય ત્રણ વાતનો છે. એક ભય એ વાતનો કે નરેન્દ્ર મોદી ફાસીવાદી વિચારધારામાંથી આવે છે અને એમાં પણ તેઓ સવાયા આક્રમક ફાસિસ્ટ છે અને ઇન્દિરા ગાંધી કરતાં પણ વધુ આપખુદશાહી મનોવૃત્તિ ધરાવે છે. બીજો ભય એ વાતનો કે નરેન્દ્ર મોદી પોતાના પ્રેમમાં પડેલા આત્મમુગ્ધ માણસ છે અને સત્તાવાસના ધરાવતા આત્મમુગ્ધ લોકો કલ્પના બહારનું સાહસ કરી શકે છે અને કલ્પના બહારનું નુકસાન પહોંચાડી શકે છે. ત્રીજો ભય એ વાતનો કે નરેન્દ્ર મોદી સમગ્ર રાજ્યને હાઇજૅક કરીને દેશને લૂંટવા માગતા ક્રોની કૅપિટલિસ્ટો (શાસકો સાથે ભાગીદારી કરીને પૈસા બનાવનારા આંગળિયાત ઉદ્યોગપતિઓ)ના પસંદગીના ઉમેદવાર છે. મૂડીવાદીઓએ પસંદગીના મહત્ત્વાકાંક્ષી માણસને આગળ કરીને રાજ્યને કબજે કર્યું હોય એવું જગતમાં આ પહેલાં બીજા દેશોમાં પણ બન્યું છે.



આ લખનારને આમાંથી પહેલી સંભાવનાની ખાસ ચિંતા નથી, કારણ કે ઇન્દિરા ગાંધીએ બંધારણ અને ન્યાયતંત્ર સાથે ચેડાં કર્યા હતાં જેમાં છેવટે બંધારણ અને ન્યાયતંત્ર વિજયી થયાં છે. અત્યારે ભારતીય લોકતંત્રના મૂળભૂત માળખાને તોડી પાડવું શક્ય નથી. આત્મમુગ્ધતા એક બીમારી છે અને એવો માણસ જો સાથે સત્તાવાસના ધરાવતો હોય તો એ વધારે જોખમી છે. આ ચિંતાનો વિષય જરૂર છે, પણ એનું વિવેચન જરૂરી નથી; કારણ કે માનવીનું વર્તન સંયોગો પર આધારિત હોય છે અને ક્યારે કેવા સંજોગો પેદા થશે એની કલ્પના કરવાનો અર્થ નથી. ત્રીજો ભય નક્કર છે અને આ લખનારને ત્રીજો ભય આજે સૌથી વધુ સતાવી રહ્યો છે. 



હજી પાંચ વર્ષ પહેલાંની જ વાત છે. યાદ કરી જુઓ. આ જ મધ્યમવર્ગ અને મૂડીવાદીઓ ડૉ. મનમોહન સિંહ પર ફિદા હતા. આજે જેમ નરેન્દ્ર મોદી તેમને તારણહાર લાગી રહ્યા છે એમ ત્યારે ડૉ. મનમોહન સિંહ તેમને તારણહાર લાગતા હતા. ૨૦૦૮ પછી પરિસ્થિતિએ અચાનક પલટો લીધો અને જગતના વિકસિત અને વિકાસશીલ દેશો મુશ્કેલીમાં આવી ગયા. ખનિજ તેલના ભાવ વધવા માંડ્યા જેને કારણે ફુગાવો હાથ બહાર જતો રહ્યો. બીજી બાજુ મંદીને કારણે વિકાસનો રથ થંભી ગયો. જગત આખામાં, ખાસ કરીને લોકશાહી દેશોમાં નિરાશા ઘેરી વળી. ઓછામાં પૂરું, ગેરલોકતાંત્રિક ચીનનો ઝડપભેર ઉદય થયો. આજે લોકશાહી દેશોમાં લોકતંત્ર પરની શ્રદ્ધા ઘટી રહી છે અને ચીન જેવી ગેરલોકતાંત્રિક આક્રમકતાનો મહિમા થઈ રહ્યો છે. આ ઉપરાંત એક નવી સ્થિતિ પેદા થઈ. ૧૯૮૦ પછીથી વિશ્વ-દેશોએ સરકારી નિયંત્રણો ઘટાડ્યાં હતાં અને મૂડીવાદીઓને મોકળાશ કરી આપી હતી એને કારણે સંપત્તિના કેન્દ્રીકરણની નવી સ્થિતિ પેદા થઈ. જો સંપત્તિની ન્યાયી વહેંચણી ન થાય અને થોડા હાથોમાં એ જમા થાય તો સ્વાભાવિક રીતે ટૂંકા ગાળામાં પ્રચંડ સંપત્તિ અર્જિત કરનારાઓની રાજ્ય પર ભીંસ આવે. આમ આવી સાગમટે પેદા થયેલી પરિસ્થિતિના ડૉ. મનમોહન સિંહ શિકાર થઈ ગયા.



ડૉ. મનમોહન સિંહની બીજી ઇનિંગ્સ અસમંજાવસ્થાની છે. એક બાજુ ટૂંકા ગાળામાં પ્રચંડ સંપત્તિ અર્જિત કરનારા ક્રોની કૅપિટલિસ્ટોની ભીંસ વધવા માંડી અને બીજી બાજુ વિકાસથી વંચિત રહેલી ૯૦ ટકા પ્રજાને રાહત કઈ રીતે આપવી એની ચિંતા હતી. તેમની પાસે સબસિડી અને એન્ટાઇટલમેન્ટ્સના નામે રાહતનાં પૅકેજિસ આપવા સિવાય બીજો કોઈ વિકલ્પ નહોતો. આને કારણે અર્થતંત્ર વધારે ખાડે ગયું હતું. આ ઉપરાંત વિકાસના નામે કુદરતી સંપદાની ચાલી રહેલી લૂંટ અટકાવીને પર્યાવરણ બચાવવાનો પણ પ્રશ્ન હતો. આ સ્થિતિમાં એક સમયના લાભાર્થીઓના ડાર્લિંગ ગણાતા ડૉ. મનમોહન સિંહ વિલન બની ગયા. લાભાર્થીઓએ નરેન્દ્ર મોદી નામના નવા ડાર્લિંગ શોધી લીધા છે અને પૂરી તાકાત લગાવીને તેમને સત્તામાં પહોંચાડવાના કામે લાગી ગયા છે. નરેન્દ્ર મોદીએ ગુજરાતમાં અનેક કિસ્સાઓમાં મફત અને બીજા કેટલાક કિસ્સાઓમાં પાણીના ભાવે ક્રોની કૅપિટલિસ્ટોને સવલતો પૂરી પાડીને પોતાની લાયકાત સિદ્ધ કરી આપી છે. ટૂંકમાં, ક્રોની કૅપિટલિસ્ટો નરેન્દ્ર મોદીને આગળ કરીને રાજ્યને હાઇજૅક કરી જવા માગે છે. આ અર્થમાં નરેન્દ્ર મોદી ક્રોની કૅપિટલિસ્ટોના પસંદગીના ઉમેદવાર છે. ડૉ. મનમોહન સિંહની સરકારમાં તેમને જે તક જોઈએ એટલા પ્રમાણમાં નહોતી મળી એ તક તેઓ નરેન્દ્ર મોદી દ્વારા ઝડપવા માગે છે.



ક્રોની કૅપિટલિસ્ટો એવી વ્યક્તિ પર પસંદગીનો કળશ ઢોળે છે જે આત્મમુગ્ધ હોય, સત્તાની પ્રચંડ વાસના ધરાવતી હોય અને રાજકીય રીતે અભણ હોય. ૧૯૭૦ના દશકના અંતિમ ભાગમાં બ્રિટન અને અમેરિકામાં આમ બન્યું હતું; જ્યારે ખનિજ તેલના ભાવ આસમાને ગયા હતા, ફુગાવો વધ્યો હતો. અત્યારે ચીન છે એમ ત્યારે સામ્યવાદી રશિયા રાજકીય રીતે આક્રમક હતું, રશિયા અફઘાનિસ્તાનને ગળી ગયું હતું, મૂળભૂતવાદી ઇસ્લામનો ઉદય થયો હતો અને ઈરાનમાં ઇસ્લામિક ક્રાન્તિ કરનારાઓએ ઈરાનમાં રહેતા અમેરિકનોને બાન પકડ્યા હતા. આજના જેવી જ નિરાશાની સ્થિતિ ત્યારે હતી અને એમાંથી બ્રિટનમાં માર્ગરેટ થૅચરનો અને અમેરિકામાં રોનાલ્ડ રેગનનો ઉદય થયો હતો. મૂડીવાદીઓએ ત્યારે તેમને એવી અને એટલી મદદ કરી હતી જેવી આજે તેઓ નરેન્દ્ર મોદીને કરી રહ્યા છે. રોનાલ્ડ રેગનના પુરોગામી જિમી કાર્ટર ડૉ. મનમોહન સિંહ જેટલા જ ભલા અને સોજ્જા માણસ હતા, પરંતુ તેમને નબળા ગણાવીને પરાજિત કરવામાં આવ્યા હતા. મૂડીવાદીઓએ ત્યારે પ્રચંડ લોકમત થૅચર અને રેગનની તરફેણમાં પેદા કર્યો હતો. મૂડીવાદીઓ ત્યારે થૅચર અને રેગન દ્વારા રાજ્યને હાઇજૅક કરી ગયા હતા અને અર્થતંત્ર પરનાં રાજ્યનાં નિયંત્રણો ઘટાડવાની શરૂઆત ત્યારે થઈ હતી. નિયંત્રણો હળવાં કરાયાં એને કારણે સત્તાધીશો સાથેની ભાગીદારીમાં મૂડીવાદીઓની નવી પેઢી પેદા થઈ જે આજે ક્રોની કૅપિટલિસ્ટ તરીકે ઓળખાય છે. આ લોકો રાજ્યને હાઇજૅક કરવા વધારે આક્રમક બન્યા છે અને નરેન્દ્ર મોદીઓ તેમનું હાથવગું રમકડું છે. 



આ વાત જો ગળે ન ઊતરતી હોય તો હું બે પ્રમાણ રજૂ કરી શકું એમ છું. પહેલું પ્રમાણ અમેરિકન પ્રમુખ બરાક ઓબામાએ ગયા ડિસેમ્બરમાં સેન્ટર ફૉર અમેરિકન પ્રોગ્રેસ નામની સંસ્થાના વિદ્વાનો સમક્ષ આપેલું પ્રવચન છે જેમાં તેમણે વધતી અસમાનતા અને રાજ્ય પરની ક્રોની કૅપિટલિસ્ટોની ભીંસ વિશે ચિંતા વ્યક્ત કરી છે. એ ઐતિહાસિક પ્રવચનની વિગતો ૫ જાન્યુઆરીએ આ કૉલમમાં હું લખી ચૂક્યો છું એટલે એની વિગતમાં જવાની જરૂર નથી. એ પ્રવચન ઑનલાઇન ઉપલબ્ધ છે. બીજું પ્રમાણ ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીના પ્રાધ્યાપકો અને વિદ્યાર્થીઓએ સ્થાપેલી અને દાયકાઓથી ન્યાયી સમાજની રચના માટે કામ કરતી ઑક્સફામ નામની સંસ્થાએ વર્લ્ડ ઇકૉનૉમિક ફોરમ માટે તૈયાર કરેલો અહેવાલ છે. ‘વર્કિંગ ફૉર ધ ફ્યુ : પૉલિટિકલ કૅપ્ચર ઍન્ડ ઇકૉનૉમિક ઇનઇક્વલિટી’ નામનો અહેવાલ વાંચો તો સંવેદનશીલ માણસના શરીરમાં અક્ષરશ: લખલખું પસાર થઈ જાય. એ અહેવાલનાં તારણો આવાં છે:



જગતની અડધોઅડધ સંપત્તિ પર સૌથી શ્રીમંત એક ટકો પ્રજા માલિકી ધરાવે છે, જ્યારે ૯૯ ટકા પ્રજાએ બાકીની અડધી સંપત્તિ વહેંચવી પડે છે.



સંપત્તિની દ્રષ્ટિએ વિશ્વ-પ્રજાને બે હિસ્સામાં વહેંચો તો નીચેના હિસ્સાની ૫૦ ટકા પ્રજા જેટલી સંપત્તિ ધરાવે છે એટલી સંપત્તિ વિશ્વના એકલા ૮૫ શ્રીમંતો ધરાવે છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો ત્રણ અબજ માણસો જેટલી સંપત્તિ ધરાવે છે એટલી સંપત્તિ ૮૫ જણ ધરાવે છે. 



આર્થિક મંદી પછી એટલે કે ૨૦૦૯થી અત્યાર સુધીમાં અમેરિકાએ જેટલી સંપત્તિ પેદા કરી છે એમાંનો ૯૫ ટકા હિસ્સો ત્યાંના એક ટકો શ્રીમંતોના ખિસ્સામાં ગયો છે અને બાકીનો પાંચ ટકા હિસ્સો ૯૯ ટકા અમેરિકન પ્રજાને મળ્યો છે. 



રાજ્ય પર કબજો જમાવીને ૨૦૧૩ની સાલમાં નવા ૨૧૦ જણ વિશ્વના અબજોપતિઓ (ડૉલર્સમાં)ની ક્લબમાં જોડાયા હતા. અત્યારે એક અબજ કરતાં વધુ સંપત્તિ ધરાવનારા લોકોની ક્લબમાં ૧૪૨૬ સભ્યો છે અને તેમની કુલ સંપત્તિ ૫૪૦૦ અબજ ડૉલર્સ છે.



છેલ્લા બે દાયકામાં સ્પેન, બ્રાઝિલ, ભારત, દક્ષિણ આફ્રિકા, બ્રિટન અને અમેરિકામાં મૂડીવાદીઓને અનુકૂળ આવે એ રીતે સરકારી નિયંત્રણો ઘટાડવા કાયદાઓ સુધારવામાં આવ્યા છે.



વિશ્વનાં શૅરબજારો એક ટકો અતિ શ્રીમંતો ચલાવે છે. બરાક ઓબામાએ અમેરિકન શૅરબજારના કાયદા સુધારવાનો પ્રયાસ કર્યો ત્યારે અમેરિકાના સૌથી શ્રીમંત પાંચ રોકાણકારોએ ૪૦૬ લૉબિસ્ટોને સુધારો અટકાવવા રોક્યા હતા. એ ખરડામાં સૂચવેલા ૩૯૮ સુધારાઓમાંથી ૧૪૮ સુધારાઓ જ પસાર થઈ શક્યા છે.



ભારતમાં દાયકા પહેલાં છ અબજોપતિ (ડૉલર્સમાં) હતા જે આજે ૬૧ છે અને તેમની કુલ સંપત્તિ ૨૫૦ અબજ ડૉલર્સની છે જે ભારતની કુલ સંપત્તિમાં ૨૬ ટકાનો હિસ્સો ધરાવે છે. બીજા શબ્દોમાં ૬૧ જણ દેશની ચોથા ભાગની સંપત્તિ ધરાવે છે.



ઑક્સફામના અહેવાલ મુજબ ૬૧ અબજોપતિઓમાંના અડધા કુદરતી ગૅસ, ખાણ, ટેલિકૉમ જેવાં સરકારી મહેરબાનીવાળાં ક્ષેત્રોમાં ધંધો કરનારા ક્રોની કૅપિટલિસ્ટ છે.



આ હાઇલાઇટ્સ વાંચ્યા પછી ખ્યાલ આવ્યો હશે કે ક્રોની કૅપિટલિસ્ટો કેટલા શક્તિશાળી થઈ ગયા છે અને વહીવટી તંત્રને હાઇજૅક કરવા કેટલા આક્રમક છે. તેમને એક એવો પસંદગીનો માણસ જોઈએ છે જે સત્તાતુર હોય અને ઇતિહાસ તેમ જ રાજકીય પ્રવાહોની બાબતમાં અભણ હોય. ભારતમાં નરેન્દ્ર મોદી તેમને મળી ગયા છે. દુર્ભાગ્ય એ છે કે આપણી મોટા ભાગની થિન્ક ટૅન્ક સંસ્થાઓ પણ ક્રોની કૅપિટલિસ્ટોની માલિકીની છે જેના માટે અર્થશાસ્ત્રીઓ અને રાજકીય વિચારકો કામ કરે છે. મીડિયા પણ તેમની માલિકીનાં છે જે તેમના હિતમાં અને તેમના ઇશારે પ્રચાર કરવાનું કામ કરે છે. સોશ્યલ મીડિયા પર પણ તેમના લૉબિસ્ટોએ કબજો જમાવ્યો છે. 



એકંદરે સ્થિતિ ભયજનક છે. આ લખવાનો હેતુ એટલો જ કાલે એવું કહેવાનો પ્રસંગ ન આવે કે કોઈએ અમને ચેતવ્યા નહોતા.

સૌજન્ય : લેખકની ‘નો નૉન્સેન્સ’ નામે કટાર, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 27 અૅપ્રિલ 2014

http://www.gujaratimidday.com/features/sunday-sartaaj/sunday-sartaaj-27042014-2