સમાજમાં બધા વર્ગોમાં કામચોરી અને નિષ્ઠાહીનતા પ્રસરી હોય ત્યારે શિક્ષક પાસે નિષ્ઠા અને સારપની અપેક્ષા રાખી શકાય ખરી ? કેટલાક કહે છે કે બધાં બગડે તો શિક્ષક પણ બગડે. પરંતુ બીજાં બધાંનાં કામ કરતાં શિક્ષકનું કાર્ય વિશિષ્ટ જવાબદારીવાળું છે તે ભૂલી જવાય છે. બાકીના રચના કે વ્યવસ્થા સાથે કામ પાડે છે. શિક્ષક અપાર શક્યતાવાળા ચૈતન્ય સાથે કામ કરે છે એ મોટો ફરક છે. વળી વિદ્યાર્થીઓના માનસમાં, માન્યતાઓમાં અને શ્રદ્ધાઓમાં શિક્ષક વિધેયાત્મકતા(Positivity)નાં બી રોપી શકે છે. એ એની મુખ્ય અને મૂળભૂત કામગીરી છે. એ અર્થમાં શિક્ષક ભાવિ પેઢીનું ઘડતર કરે છે. એટલે રાષ્ટ્રની મહત્તાનો ખરો આધાર તેના શિક્ષકો છે. માટે શિક્ષકો પાસે નિષ્ઠાની અપેક્ષા રાખવામાં આવે છે. વિખ્યાત ચિંતક દર્શકે પ્લેટોનો આધાર લઈ કહ્યું છે કે, ‘જે રાષ્ટ્રમાં ઉત્તમ શિક્ષકો વધારે હશે તેમાં જેલો ઓછી હશે.’

એટલે શિક્ષક શીલવાન હોય એ અનિવાર્ય છે. શિક્ષકનું શીલવાન હોય એ અનિવાર્ય છે. શિક્ષકનું શીલ ઘટ્યું કે ખૂટ્યું છે તેમાં કેટલાંક કારણો પણ છે. તેને આમ ગણાવી શકાય : (1) શિક્ષકનું શીલ જાળવવું હોય તો તેને સ્વાયત્ત રીતે કાર્ય કરવાની તક આપવી જોઈએ. આજે બધા નિર્ણયો રાજધાનીમાંથી થાય છે. સરકાર નિર્ણાયક છે, શિક્ષક માત્ર આજ્ઞાંકિત છે. એટલે શિક્ષકોની પહેલ કરવાની, પ્રયોગ કરવાની શકયતા કચડાઈ ગઈ છે. સરકારે પણ પુનર્વિચાર કરવો જરૂરી છે. (2) આજે વાલીઓ(મા-બાપ)ને ડિગ્રી અને માર્કસમાં જ રસ છે, સંતાનોના ચારિત્ર્ય અંગે આગ્રહ નથી. વાલીઓએ નવી જાગૃતિ બતાવવી જરૂરી છે. (3) શિક્ષકો તૈયાર કરનાર પી.ટી.સી. અને બી.એડ. કૉલેજોને મોટી રકમ લઈને મંજૂરી આપવામાં આવી. એવી કૉલેજો, વિદ્યાર્થીઓ નામમાત્રની હાજરી આપે કે એક દિવસ પણ હાજરી ન આપે, પણ મોટી રકમ આપી શકે તો ઊંચી ટકાવારીની માર્કશીટ મળી જાય તેવી ગોઠવણ કરી આપે છે. (4) નિર્ણાયકો ભ્રષ્ટ કાર્યકલાપમાં ડૂબતા જાય છે એથી શિક્ષકો નિરાશ કે ઉદાસીન થતા જાય છે. આને પરિણામે શિક્ષણનું સ્તર કથળતું જાય છે. એની ખોટ આખા રાષ્ટ્રને છે. વ્યાપમ કૌભાંડ એનું આંખ ઉઘાડે એવું દૃષ્ટાંત છે.

શિક્ષકોની નિષ્ઠા અને ગુણવત્તા વધે એ માટે જરૂરી પગલાં સમયસર અને પૂરતા પ્રમાણમાં ભરાય એ અનિવાર્ય છે. તો શિક્ષકો જવાબદાર અને ખુદવફાઈવાળા બનશે. એટલે શિક્ષકોમાં નીચે મુજબનાં પાંચ શીલનો વિકાસ થાય એ માટે દરેક શિક્ષકે પણ જાગ્રત પ્રયત્નો કરવા પડશે. રાષ્ટ્રની નવી શિક્ષણ નીતિમાં એને પૂરતું મહત્ત્વ આપવું અનિવાર્ય બનશે.

(1) વિદ્યાતપ અખંડ રહે :

ગીતાએ દરેક મનુષ્યે વિદ્યાતપ અખંડ રીતે કરવું જોઈએ તેમ કહ્યું છે. શિક્ષકો માટે તો આ પાયાની ગુણવત્તા છે. મરણ સુધી માણસ વિદ્યાર્થી રહેવો જોઈએ – આ ભાવના તેમાં છે. દર્શક નવ ધોરણ સુધી જ ભણ્યા હતા. સ્વરાજની લડતમાં જોડાવાને કારણે, પરંતુ આજીવન વિદ્યાતપ કરીને ગુજરાતના મનીષી બની શક્યા હતા. શિક્ષકની જ્ઞાનની ક્ષિતિજો કાયમ વિસ્તરતી રહેવી જોઈએ. દર્શકે ‘દીપ નિર્વાણ’ નવલકથામાં ઐલના મુખે કહેવડાવ્યું છે કે સરસ્વતી વાસી અન્ન ઉપર નભતી નથી. એને દરરોજ સ્વાધ્યાયનું નવું અન્ન ધરવું પડે છે. જે શિક્ષક દરરોજ સ્વાધ્યાયતપ કરતો નથી એ જીવંત-વિકાસશીલ શિક્ષક રહી જ ન શકે. જેમ સંગીતકાર, નૃત્યકાર દરરોજ રિયાઝ કરે એ જરૂરી હોય છે તેમ શિક્ષકે જ્ઞાનની ઉપાસના કરવી જરૂરી છે. તેણે પોતાના વિષયની સજ્જતા તો વધારતાં રહેવી જોઈએ જ, ઉપરાંત વિદ્યાર્થીને સાચી રીતે સમજવા શિક્ષણશાસ્ત્ર અને માનસશાસ્ત્રનો તથા રાષ્ટ્રના પ્રશ્નો અને એની જરૂરિયાતોનો અભ્યાસ કરવો જરૂરી છે. એટલે શિક્ષક બહુશ્રુત હોવો જોઈએ. એમાંથી એનું શીલ ઘડાય છે.

(2) ચારિત્ર્ય વિકાસ :

શિક્ષકના શીલની એક ઓળખ એ હશે કે એ વિશ્વાસપાત્ર હશે. એટલે કે એની કહેણી-કરણી વચ્ચે ઓછામાં ઓછું અંતર હશે. તે પોતાની મર્યાદાને ઓળંગવા પ્રયત્નશીલ હશે. આ માટે આત્મનિરીક્ષણ કરવા ઉત્સુક હશે. તે લોકપ્રિય થવા નહીં મથે પરંતુ પારદર્શક અને પ્રામાણિક થવા મથતો હશે. પોતાની શિક્ષક તરીકેની સજ્જતા અને નિષ્ઠા વધારવી અને સ્પષ્ટ કરવી, એ સાચા શિક્ષકનો ચારિત્ર્ય વિકાસ છે. પોતાનું શિક્ષણનું કાર્ય જ પોતાના માંહ્યલાને ઘાટ આપવાનું માધ્યમ બની રહે એ ઉત્તમ સ્થિતિ છે. યુરોપ-અમેરિકાના વિકાસમાં એના શિક્ષકોનો બહુ મોટો ફાળો છે. એ શિક્ષકોએ-અધ્યાપકોએ ‘શિક્ષકનું ચારિત્ર્ય’ જાળવ્યું એથી એમનાં વિદ્યાર્થીઓ ભાવનાશાળી અને સ્વાધ્યાયતપ કરનારા થયા. પ્રાચીનકાળનાં મહાન વિદ્યાલયો એના શિક્ષકોના ચારિત્ર્યને કારણે ઉજ્જવળ હતાં. વિદ્યાર્થીના ચારિત્ર્યના વિકાસમાં યોગદાન આપનાર શિક્ષકનું ચારિત્ર્ય ઉચ્ચતર અને દૃઢ હોય એ સહજ અપેક્ષા હોય છે.

(3) વિદ્યાર્થી માટેનો પ્રેમ :

શિક્ષકના શીલની આ ખરી કસોટી છે. શિક્ષક ગમે તેટલો મેઘાવી, વિદ્વાન, બહુશ્રુત હોય પણ શિક્ષણક્ષેત્રની તેની મુખ્ય લાયકાત વિદ્યાર્થીઓ માટેનો પ્રેમ છે. પ્રેમથી જ ઉપરના ગુણો સાર્થક થશે, નહિ તો એ વ્યક્તિગત રાગ-દ્વેષમાં યોજાશે. પ્રાચીનકાળનાં બે દૃષ્ટાંતો કદી ન ભુલાય તેવાં છે. પરશુરામે કર્ણને શાપ આપ્યો કારણ કે તે બ્રાહ્મણ ન હતો. કર્ણે ગુરુને છેતર્યા એ જેમ ખોટું છે એમ જ પરશુરામનો સંકલ્પ પણ ખોટો છે. વિદ્યા-વિતરણમાં ભેદ ન હોઈ શકે.

એવું જ પાપ ગુરુ દ્રોણે કર્યું. એકલવ્યને વિદ્યા આપવાની ગુરુ દ્રોણે એટલા માટે ના પાડી કે તે રાજકુમાર ન હતો. કારણ કે દ્રોણ ગુરુ મટીને પુરોહિત બન્યા હતા. વિદ્યાને વેચી હતી. રાજ્યગુરુ બન્યા હતા. એથી પણ મોટું પાપ એ છે કે અર્જુન જ સર્વશ્રેષ્ઠ ધનુર્ધર ગણાય એ માટે જેને તેમણે ભણાવ્યો જ નહોતો એવા એકલવ્ય પાસે ગુરુદક્ષિણા માગી અને એકલવ્યનો અંગૂઠો માગીને તેને કાયમ માટે પંગુ બનાવ્યો.

જ્ઞાતિ-જાતિ-ધર્મના કે કોઈ પણ ભેદ વિદ્યાપ્રાપ્તિમાં ન હોઈ શકે એવું ગુરુને તો જ સમજાય જો વિદ્યાર્થીઓ માટેનો સાચો પ્રેમ એના હૃદયમાં હોય. ઉપરાંત જેમ બાળકને જોઈને માતાની છાતીમાં દૂધ ઊભરાય છે એમ વિદ્યાર્થી માટે પ્રેમ હશે તો શિક્ષક પ્રયોગશીલ રહેશે. જૂની મૂડી ઉપર નભી નહિ ખાય. શીખવવું એ કળા છે. એ માટે નવીનવી પદ્ધતિઓ, ટેકનિક, સંદર્ભો શોધશે. ટેક્નોલોજીનો લાભ લેશે. તે માહિતી પાસે અટકી નહિ જાય. માહિતી જ્ઞાનમાં પરિણમે અને જ્ઞાન સમજણમાં પરિણમે એ એની ઝંખના હશે. તેમાં પ્રેરકબળ પ્રેમ હશે. પ્રેમના રસાયણથી જ એ વિદ્યાર્થીને અને તેની મર્યાદાને અલગ કરીને ઓળખી શકશે.

(4) અનુબંધનું જીવનતત્ત્વ :

જે વિદ્યા એના લેનાર અને સમાજને ખપમાં આવતી નથી એ વાંઝણી ગાય જેવી છે એમ મહાન કેળવણીકાર નાનાભાઈ ભટ્ટે કહ્યું છે, તે સર્વથા સાચું છે. જે શિક્ષક એના પાઠ્યક્રમને જિવાતા જીવન સાથે અને પ્રકૃતિ સાથે નથી જોડતો તે ગમે તેટલાં સાધનો, પ્રયુક્તિઓ અને પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરતો હોય તો પણ મૂળભૂત કામને ભૂલીને ઉપરછલ્લું કાર્ય જ કરે છે. કોઈ પણ ક્ષેત્રના પ્રશ્નોનો અભ્યાસ એટલા માટે કરવાનો છે કે એ માનવતાનો વિકાસ કરે. એટલે પ્રશ્નોનો સંદર્ભ કેવળ આંકડા કે માહિતી નહિ, મનુષ્ય, સમાજ અને પ્રકૃતિનો સંવાદી સંબંધ હોવો જોઈએ. આ ત્રણેનો વિકાસ થવો જોઈએ, એને પોષણ મળવું જોઈએ. શિક્ષકે આ દૃષ્ટિએ અધ્યાપનકાર્ય કરવાનું છે.

વળી જો શીલવાન શિક્ષક હશે તો સમજી શકશે કે આપણે કેવળ આજ નથી, ગઈકાલ હતા અને આવતીકાલ હશું. તો ભૂત અને ભવિષ્યનો અનુબંધ કરવો જોઈએ. પર્યાવરણના પ્રશ્નો એનું હલાવી મૂકનારું દૃષ્ટાંત છે. તેમ જ પરોક્ષપણે જે વ્યાપકજીવન છે, વૈશ્વિક એકતા છે તેની સાથેના સંબંધને પણ શિક્ષકે ઉદ્દઘાટિત કરવો જોઈએ. આ અર્થમાં શિક્ષકનું કાર્ય સમાજ, રાષ્ટ્ર અને સમગ્ર માનવતાને પોષક થાય છે. પોતાનું કાર્ય કેટલું ગંભીર અને મહાન છે તેની જાગૃતિમાંથી શિક્ષકમાં જવાબદારીનું ભાન જન્મે છે. તો પોતાનાથી શું થાય અને શું ન થાય તેનો વિવેક જન્મે છે. આવા વિવેકનો વિકાસ એ શિક્ષકનું શીલ છે.

(5) મનુષ્યના શુભતત્ત્વ ઉપરની શ્રદ્ધા :

દરેક કાળે પ્રશ્નો હોય જ છે. ફેર એના પ્રમાણ અને પ્રકારનો હોય છે. કારણ કે પ્રશ્નોનું જન્મસ્થાન માણસની મર્યાદાઓ છે, અવિદ્યા છે. પરંતુ સાચો શિક્ષક અધૂરું જોતો નથી. તે માણસની મર્યાદાને પારખે છે અને તેના ઉપાયો શોધે છે તેમ જ મનુષ્યમાત્રમાં શુભતત્ત્વ રહેલું છે એવી શ્રદ્ધા રાખે છે. આવી શ્રદ્ધા તેને એકાંગી, નિરાશાવાદી કે પ્રત્યાઘાતી બનતો અટકાવે છે. વેદ-ઉપનિષદ-ગીતા-બાઇબલ કે કોઈ પણ ચિંતનગ્રંથ એની સાહેદી આપે છે. સાચું તો એ છે કે અન્નમય અને પ્રાણમય કોષ આગળ અટકી ગયેલો વિદ્યાર્થી વિજ્ઞાનમય અને આનંદમય કોષ સુધી પહોંચી શકે છે, એ શ્રદ્ધા જ ગમે તેટલી વિકટ અને પ્રતિકૂળ પરિસ્થિતિમાં ટકી રહેવાનું શિક્ષકને આંતરિક બળ આપે છે.

શુભતત્ત્વને કોઈ તત્ત્વ કે ઈશ્વર ઉપરની શ્રદ્ધા પણ ગણી શકે. મૂળ બાબત એ કે મનુષ્યની સારપ, એના સદ્દગુણો દબાઈ ગયેલા છે એને પ્રગટ થવામાં પોતે મદદરૂપ થઈ રહ્યો છે, એ પ્રતીતિ એ શિક્ષકનું શીલ છે, શિક્ષકની નોળવેલ છે. આવી શ્રદ્ધા શિક્ષકને પોતાની જાતને આવરણમુક્ત કરાવવામાં અને પોતાના વિદ્યાર્થીના મનુષ્યત્વને વિકસાવવામાં સાચું બળ આપશે. શિક્ષકનાં પંચશીલનો જેટલો વધુ વિકાસ થશે એટલા આપણા રાષ્ટ્રના પ્રશ્નો હળવા થશે કે ઉકેલાશે. આ પંચશીલથી ઓછું કાંઈ આપણને ખપતું નથી એવો વિશ્વાસ પ્રજાના દરેક એકમમાં જન્મશે તો શિક્ષકનું સાચું ગૌરવ પુન:સ્થાપિત થશે.

સ્વરાજ પહેલાં આ દેશમાં શિક્ષણના અનેકવિધ પ્રયોગો અને નવ-પ્રયાણ આપણા ઉત્તમ શિક્ષકોએ કર્યાં હતાં. કારણ કે તેઓ શિક્ષકના પંચશીલથી ધન્ય હતા. શિક્ષકને વગોવવા કે અન્યથા સમજવાને બદલે એના પંચશીલને વિકસાવવાનું આયોજન આ દેશમાં થશે તો રાષ્ટ્રનો, કેળવણીનો, શિક્ષણનો ઉજ્જવળ ચહેરો પ્રગટ થશે. ભારત સાચા અર્થમાં ગુરુત્વ પામશે.

સૌજન્ય : “ભૂમિપુત્ર” 01 અૉક્ટોબર 2015; પૃ. 18-19

મનુષ્ય અને અન્ય જીવસૃષ્ટિ વચ્ચેનો મુખ્ય ફરક એ છે કે અન્ય જીવસૃષ્ટિ એને જન્મ સાથે મળેલાં લક્ષણોને સહારે જીવન વિતાવે છે, જ્યારે મનુષ્ય વારસામાં મળેલ લક્ષણો (શારીરિક અને બૌદ્ધિક) ઉપરાંત સત્સંગ, અભ્યાસ અને સ્વપ્રયત્નથી અનેક સંસ્કારો કેળવી શકે છે. એને પ્રાપ્ત સંસ્કારો તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

શારીરિક-બૌદ્ધિક લક્ષણો મનુષ્યમાં જન્મથી હોય છે તેમ પ્રાપ્ત સંસ્કારો આપોઆપ મળી જતા નથી. એને એક પેઢીએ બીજી પેઢીને કાળજીપૂર્વક આપવા પડે છે. જો એમાં પ્રમાદ, દૃષ્ટિહીનતા કે ઉપેક્ષા સેવાય તો પછીની પેઢી એ સંસ્કારોથી વંચિત રહે યા એનાથી ઊલટી રીતે વર્તનારી પણ થાય. દા.ત. મનુષ્ય બૌદ્ધિક ક્ષમતા લઈને જન્મયો હોય એનો ઉપયોગ અનેક લોકોના ભલા માટે કરી શકે તેમ રાવણની જેમ અનેકને પીડવા માટે પણ કરી શકે, એથી સંસ્કાર વારસાનું વિતરણ દરેક પેઢીએ જાગૃતિપૂર્વક કરવું પડે છે. સંસ્કારી મનુષ્ય એટલે એવો મનુષ્ય જેનું મનુષ્યત્વ કેળવાઈને વિકાસ પામેલું છે.

મનુષ્યત્વના વિકાસમાં અનેક તત્ત્વો અસર કરે છે. તેમાં અત્યંત અગત્યનું તત્ત્વ ભાષા છે. ભાષાને બાદ કરીને માનવજીવનની કલ્પના કરીએ તો સમજાય, કે શું શું બાદ થઈ જાય. અન્ય પ્રાણી-પંખી પાસે અવાજો છે, ભાષા તો કેવળ મનુષ્ય પાસે છે. અવાજમાંથી ભાષા સુધી પહોંચતાં મનુષ્યને હજારો વરસ લાગ્યાં હશે, પરંતુ માણસે આ એવું અસાધારણ માધ્યમ નીપજાવ્યું કે એના રોજબરોજના વ્યવહારો ચલાવી શકે અને તેના વિવિધ ભાવોને પણ વ્યક્ત કરી શકે. વળી એ ભાવોને એવી રીતે અભિવ્યક્ત કરે છે કે અન્યના હૃદય સુધી સંક્રાન્ત થઈ શકે છે.

ભાષાનો બે પ્રકારે ઉપયોગ થાય છે :

(1) તત્કાલીન વ્યવહારો-સંબંધોનું સ્વરૂપ, વસ્તુ-વિગત કે પરિસ્થિતિનું વિશ્લેષણ, વિવિધ સ્થિતિઓ વચ્ચે તુલના અને તારણ દ્વારા આપણે જીવનને ઓળખવા અને ઓળખાવવા પ્રયત્ન કરીએ છીએ. એમાંથી જ્ઞાનનો જન્મ થાય છે. તેમાં શોધ એ હોય છે કે સાચું જીવન એટલે કેવું જીવન ? એની નિરીક્ષામાંથી અનેક શાસ્ત્રોનો જન્મ થયો છે. સમાજશાસ્ત્ર, અર્થશાસ્ત્ર, રાજ્યશાસ્ત્ર, ઇતિહાસ, ભૂગોળ, વિજ્ઞાન, ધર્મ, કેળવણી, માનસશાસ્ત્ર વગેરેના યથાર્થ સ્વરૂપની શોધ આ સઘળાં શાસ્ત્રો કરે છે. માનવજાત માટે એક રીતે આ પ્રયોગ અને ખોજનું ક્ષેત્ર છે. એટલે એમાં સુધારા-વધારા થતા રહે છે, નવાં નવાં ક્ષેત્રો અને તારણો ખૂલતાં રહે છે. મનુષ્યસમાજના વિકાસમાં જ્ઞાનનું પ્રભાવક સ્થાન હોય છે. સંસ્કૃિતના વિકાસમાં જ્ઞાનની આ ખોજને પરિણામે આપણને વેદ, ઉપનિષદ, ગીતા, પુરાણો અને આધુનિક યુગનાં અનેક શાસ્ત્રો મળ્યાં છે. આ સર્વ શાસ્ત્રોનો હેતુ એક જ પંક્તિમાં કહેવો હોય તો ‘જીવનનો હેતુ શો છે અને એને પ્રાપ્ત કેમ કરી શકાય તેની ખોજ.’

સંસ્કૃિતની યાત્રા સડસડાટ નથી ચાલતી. કાર્લ માકર્સે કહ્યું છે તેમ એક પગ ભાંગેલી ડોશીની યાત્રા જેવી એ યાત્રા છે. એક પગ મૂકાય છે, બીજો પગ ઢસડાતો ઢસડાતો ત્યાં પહોંચે છે, વળી પાછું આગળનું ડગલું મંડાય છે. મનુષ્યે અવિદ્યાને કારણે અનેક કોયડા સર્જ્યા છે અને વિદ્યાની મદદથી એના ઉકેલો મેળવ્યા છે. જે સમાજ આ અંગે ખુલ્લો, ઉદાર અને પરમત સહિષ્ણુ રહ્યો છે તે વધુ વિકસ્યો છે. ભારતીય સંસ્કૃિતની આ લાક્ષણિકતા છે. એ નોંધપાત્ર છે કે ભગવાન બુદ્ધે ચાલીસ વર્ષ સુધી ભ્રમણ કરીને હિન્દુ ધર્મની મર્યાદાઓ બતાવી, નવા માર્ગ ચીંધ્યા, પરંતુ બુદ્ધ ઉપર કોઈએ આઘાત કર્યો નથી કે તેમને ઉપદેશતા કોઈએ અટકાવ્યા નથી. એના મૂળમાં અનેક પ્રકારની કેળવણી દ્વારા સર્જાયેલી ભારતીય સંસ્કૃિતની નરવી અને નક્કર આધારશિલા રહેલી છે. બુદ્ધે પ્રચલિત સંસ્કૃત ભાષાને બદલે લોકભાષામાં-પાલિમાં-ઉપદેશ આપ્યો. સંસ્કૃતમાંથી પાલિમાં આવવાથી જ્ઞાનનું સંકોચન ન થયું, વિસ્તરણ થયું. એમનો ઉપદેશ સામાન્ય લોક સુધી પહોંચ્યો. આ દૃષ્ટિએ ગુજરાતી ભાષાને જોવાની જરૂર છે.

(2) ભાષાનો બીજો વધુ સૂક્ષ્મ, હૃદયસ્પર્શી અને વિશિષ્ટ ઉપયોગ તે સાહિત્યસર્જન. સાહિત્યમાં ભાષાની બધી શક્તિઓ અને તમામ સમૃદ્ધિ પ્રગટ થતી હોય છે. એટલે જ આપણને રામાયણ-મહાભારત-શાંકુતલથી લઈને મહાપ્રસ્થાન – ઝેર તો પીધાં અને માનવીની ભવાઈ સુધીની કૃતિઓ મળી છે. આવી કૃતિઓ મનુષ્યને આનંદના માધ્યમથી હૃદયની સમજણ આપે છે. એટલે આપણને તેની મોહિની હોય છે. આવી કૃતિઓમાં આપણાં સાંસ્કૃિતક મૂળિયાં પરખાય – અનુભવાય છે.

અહીં પ્રારંભમાં રજૂ કરેલો મુદ્દો ફરી યાદ કરીએ કે ભાષા અને સાહિત્ય પણ પ્રાપ્ત સંસ્કાર છે. એને માટેનો પ્રેમ અને એની ખેવના આગલી પેઢીએ પછીની પેઢીને આપવાનાં હોય છે. તો જ નવી પેઢીને ભાષા-સાહિત્ય માટે અને એનાં મૂલ્યો વિશે પ્રેમાદર જાગે અને જળવાય. અહીં એક બાબત અંગે સ્પષ્ટ થવાની જરૂર છે કે વિશિષ્ટ યુગબળે આપણા દેશમાં સાંસ્કૃિતક કટોકટી સર્જી. અંગ્રેજોના સક્રિય એવાં લગભગ સવાસો વર્ષના શાસને આપણી ભાષા, સમાજવ્યવસ્થા અને સાંસ્કૃિતક મૂલ્યો ખાસ્સાં હલબલાવ્યાં. પરિણામે આજે કેટલાંક બાવરા બનીને દોડે છે, કેટલાંક આંખો મીંચીને દોડે છે, કેટલાંક વ્યૂહરચના કરીને અગ્ર હરોળમાં રહેવા માટે બધું હોડમાં મૂકીને સફળ થવા મથે છે.

ગુજરાતીની એક પ્રજા તરીકેની લાક્ષણિકતા એ છે કે જેમાંથી આર્થિક વળતર મળે તેને પ્રાધાન્ય આપે છે. મરાઠી, કન્નડ કે બંગાળીઓને એની ભાષા માટે ભરપૂર પ્રેમાદર છે. એની તુલનામાં આપણી પ્રજામાં ભાષા અને સાહિત્ય માટે એવું ગૌરવ નથી. અંગ્રેજી જોડણી માટે રાતદિવસ એક કરનારા વિદ્યાર્થીઓ, આચાર્યો, અધિકારીઓ, આયોજકો ગુજરાતી જોડણી માટે બેપરવા રહી શકે છે. વાલીઓમાં ભાષાગૌરવનો ભાવ નથી. નહિ તો, અન્ય પ્રદેશોમાં રાજ્યસરકારો કૉલેજ કક્ષાએ એક પેપર પ્રાદેશિક ભાષાનું હશે જ એવું ઠરાવી શકે તો ગુજરાત પણ એવું જરૂર ઠરાવી શકે.

આજે ભારતમાં તમામ મુખ્ય ભારતીય ભાષાઓ સામે પડકાર ઊભો થયો છે. અંગ્રેજીનું સ્થાન અને માન ભાષાના સામર્થ્ય કે ઉત્તમ સાહિત્યને કારણે નથી, પરંતુ તેને આધારે મળનાર નોકરીઓ અને વળતરને કારણે છે. અંગ્રેજીનો કક્કો પણ ન જાણનાર તેના મોહમાં ખેંચાય છે. આર્થિક વળતરને કારણે પરિણામે આજે અંગ્રેજી ભાષા શિક્ષણનું માધ્યમ બની રહે છે. માતૃભાષાને સ્થાને બેસી ગઈ છે.

આ પ્રશ્ન અંગ્રેજો કે અંગ્રેજીના વિરોધની નથી. એક વિશ્વભાષા તરીકે અંગ્રેજીનો અસ્વીકાર ન જ હોઈ શકે. આપણો પ્રશ્ન ઊગતી પેઢીના સાંસ્કૃિતક અને મનોબંધારણીય વિકાસનો છે. આપણે કેવો સમાજ સર્જવા માગીએ છીએ તેનો છે. એક ભાષા તરીકે અંગ્રેજી તરીકે ઉત્તમ રીતે શીખવાય તે આવકાર્ય જ હોય. પરંતુ જ્યારે એને શીખવાનું માધ્યમ બનાવાય ત્યારે વિદ્યાર્થીની ઉપર પડતી માનસિક અને ભાવાત્મક અસરો તપાસવાની રહે છે. વિદ્યાર્થીની ગ્રહણશીલતા પરભાષામાં ભણવાથી ઘટે છે એ હકીકત સંશોધનોમાં સિદ્ધ થઈ છે. ખાસ કરીને વિભાવનાઓ (concepts) સમજવામાં તો વિદ્યાર્થીને ઘણી મુશ્કેલી પડે છે. સ્મૃિત સારી હોય તો વિદ્યાર્થી બધું ગોખી નાખીને સારા માર્ક્સ લાવીને પાસ થઈ જાય. પરંતુ એને દૃષ્ટાંત દ્વારા સમજીએ તો 1000 W. નો બલ્બ 200 W. જેટલો જ પ્રકાશ આપે તેવી આ સ્થિતિ છે. વિદ્યાર્થી ઉપર પડનારી અસરો અંગે આપણે ત્યાં ભાગ્યે જ સંશોધનો થયાં છે. આને પરિણામે આપણને વિક્રમ સારાભાઈને બદલે નોકરીખાઉં એમ.એસ.સી. મળે છે તે ખોટ કેવળ વ્યક્તિની નહિ, આખા રાષ્ટ્રની છે.

ભારતમાં ભણનાર તમામ વિદ્યાર્થીઓ ભવિષ્યમાં અમેરિકા, કેનેડા કે ઑસ્ટ્રેલિયામાં જઈ વસવાના હોય તો અંગ્રેજી માધ્યમ સ્વાભાવિક ગણાય; પરંતુ આપણે સૌ જાણીએ છીએ કે એવું બનવાનું નથી. વિદેશ વસવાટ કરનાર વિદ્યાર્થીઓનું પ્રમાણ તો 1 ટકાથી ય ઓછું હોવાનું. નવ્વાણું ટકા ભારતમાં રહેનારમાંથી પણ એક-બે ટકા જ નિર્ણાયક જગ્યાએ બેસવાના ત્યારે એક નાના વર્ગ માટે વિશાળ પ્રજાવર્ગને અંગ્રેજી માધ્યમ તરફ ધકેલવાની જાણે સાજીશ રચાઈ હોય તેમ દેખાય છે. વિચારણાનો મુદ્દો આ છે. એ અંગે જાગૃત થવાની જરૂર છે.

આપણા રાજકર્તાઓ અને નીતિ-નિર્ણાયકો દેશપ્રેમની વાત કરે છે. અને અંગ્રેજી માધ્યમથી બધા પ્રશ્નોના ઉકેલ મળી જવાના હોય તેવા મુગ્ધ ભ્રમમાં રહેલા છે. વાલીઓ સૌથી વધુ બિચારા છે. તેઓ તો પ્રવાહમાં તણાતાં લાકડાં જેવા છે. એમની પોતાની કોઈ ગતિ નથી. સેલ્ફ ફાઇનાન્સને નામે જેમણે વિદ્યાલયો ખોલ્યાં છે તેમાંના મોટા ભાગના સંચાલકો નફાને જ કેન્દ્રમાં મૂકે છે. તેમને શિક્ષણની ભાગ્યે જ ચિંતા છે. તેઓ ઝાકમઝાળથી આંજી નાખીને વાલીઓને આર્થિક રીતે નિચોવે છે.

સાચું કહીએ તો એક પ્રજા તરીકે આપણાં જીવનમૂલ્યો વિપથગામી બની રહ્યાં છે તે મૂળ સમસ્યા છે. આપણે ભૌતિક સમૃદ્ધિ આગળ સંબંધ, સંસ્કાર, જીવનઘડતરને ગૌણ ગણ્યાં છે. એટલે માતૃભાષાને અને સાહિત્યને, સંસ્કાર ઘડતર અને સંબંધ સ્વરૂપને પણ ગૌણ ગણીએ છીએ. વળી ઉચ્ચ શિક્ષણમાં દાક્તરી, આઈ.ટી. અને મેનેજમેન્ટ જેવી અમુક વિદ્યાશાખાઓને જ મહત્ત્વ આપવાથી અને માનવીય વિદ્યાઓની ઉપેક્ષા થવાથી જીવનની સમતુલા તૂટી રહી છે. માતૃભાષાના શિક્ષણની ઉપેક્ષા થવાથી જે તે ક્ષેત્રના વિદ્વાનો ગુજરાતીમાં લખે છે ત્યારે કાચા પડે છે. તો ઉચ્ચશિક્ષણમાં ગુજરાતી લેનાર માત્ર નોટ વાંચીને પાસ થઈ જાય છે. ભાષા-સાહિત્યનું તેમનું જ્ઞાન ઉપરછલ્લું હોય છે. આ સ્થિતિ બદલવા માટે આપણી યુનિવર્સિટીઓએ આંખ ઉઘાડવાની જરૂર છે. તેમ જ વિષયમાળખું ઉદાર કરવાની જરૂર છે.

સ્વરાજ પહેલાં ગુજરાતી ભાષાના સંવર્ધનનું જેટલું કાર્ય ચારે દિશામાંથી થયું હતું તેની તુલનામાં સ્વરાજ પછી આપણે વધુ ને વધુ બેધ્યાન થતા ગયા છીએ. આ ઉપેક્ષાનું પ્રતિબિંબ આજે પ્રજાની મનોવૃત્તિમાં અને સમાજસ્વરૂપમાં દેખાય છે. કેવળ સાહિત્ય સ્વરૂપે જ નહિ, જ્ઞાનભાષા તરીકે પણ ગુજરાતીમાં ઘણું ખેડાણ થયું છે. પરંતુ છેલ્લા દસકાઓની ઉપેક્ષાથી જ્ઞાનભાષાની ગુજરાતી ક્લિષ્ટ, અઘરી અને અતડી બની રહી છે. આ અંગે પાઠ્યપુસ્તક મંડળથી લઈને ગ્રંથનિર્માણ બોર્ડ અને યુનિવર્સિટીઓના પ્રકાશન વિભાગોએ નવેસર કાળજી લેવાની જરૂર છે. વિજ્ઞાન, તત્ત્વજ્ઞાન, વાણિજ્ય, અર્થશાસ્ત્ર, સમાજવિદ્યા, સમાજગતિશાસ્ત્રનાં પુસ્તકોની ઉપલબ્ધિ ઘટતી જાય અને તેનું ધોરણ કંગાળ બની રહ્યું છે તે ચિંતાનો વિષય છે.

આપણે એ ભૂલવા માંડ્યા છીએ કે ભાષા-સાહિત્યમાં અને જ્ઞાનખોજમાં આખી પ્રજાનો સાંસ્કૃિતક વારસો ધબકતો હોય છે. એ કેવળ કથા, કાવ્ય કે નાટક જ નથી, પરંતુ ભાવ-આંદોલનનો સાક્ષાત્કાર હોય છે. એ એ કૃતિઓ પ્રજાના ભાવજગતને પોષણ આપે છે. અત્યારે તો વિદ્યાર્થીને મેઘાણી સમજાતા નથી એટલું જ નથી, પન્નાલાલ કે જોસેફ મેકવાન પણ સમજાતા નથી. આપણો વિદ્યાર્થી માતૃભાષાની ઉપેક્ષા કરે છે ત્યારે મેઘાણી, દર્શન કે રઘુવીરની ઉપેક્ષા કરે છે. એ ભૂલી જાય છે કે સાહિત્યમાં પ્રગટ થયેલું જીવન તેના પોતાના ધરાતલનું જીવન છે. આ તો ચંદ્રલોકને જાણતો હોય અને ગામની ભૂગોળથી અજાણ હોય તેવો ઘાટ છે. વિદ્યાર્થીને ભાવજગતનું આ પોષણ નથી મળતું ત્યારે એ મૂળિયા વિનાનો થતો જાય છે. તેમાંથી અનેક સામાજિક અસમતુલા સર્જાય છે. એમાંથી તાણ, એકાકીપણું અને નિરર્થકતાના ભાવો સર્જાય છે. દરેક ભાષાએ અને સાહિત્યે પોતાની સાંસ્કૃિતક અને સંસ્કાર પરંપરાને પચાવેલી હોય છે. એનો વારસો બાળકને મળે છે, તેમાંથી બાળકને માનસિક અને આત્મિક પોષણ મળે છે. એટલે ભાષા-સાહિત્યની અને માધ્યમનો પ્રશ્ન દેખાય છે તેથી વધુ અવગાહન માગે છે.

આ વર્ણનમાં પરિસ્થિતિની યથાર્થતા સ્પષ્ટ થાય છે. પરંતુ આના ઉપાયો છે ખરા ? હા, છે. જરૂર છે. તેને આમ મૂકી શકાય :

(1) શિક્ષણપ્રક્રિયામાં અનેક મર્યાદાઓ આવી, રોગ વકર્યો, જાણે બધું તૂટવા બેઠેલું લાગે છે, કારણ કે આપણે શિક્ષણનું રાષ્ટ્રીયકરણ કર્યું. રાષ્ટ્રીયકરણનો અર્થ રાજ્યકારણ થઈ ગયો છે. બધા નિર્ણયોની સત્તા પાટનગરમાં કેન્દ્રિત થઈ ગઈ છે. બાકીના સૌ અમલ બજાવણીવાળા થઈ ગયા છે. જો આપણે પ્રશ્નો ખરેખર ઉકેલવા માગતા હોઈએ તો શિક્ષણની સ્વાયત્તતાની માંગ પ્રબળ કરવાની જરૂર છે. એને વિશે તો કોઈ બોલતું નથી. એકહથ્થુ નિર્ણયપ્રક્રિયાથી ભ્રષ્ટ કાર્યપ્રણાલીઓ ચડી વાગી છે. ધોરણો નબળાં ને નબળાં થતા જાય છે. શિક્ષણ સ્વાયત્તતા હશે તો પ્રયોગશીલતાને પોષણ મળશે, કાર્ય કરનાર વધુ જવાબદાર બનશે. આપણે કેવળ ઉપલા નાના વર્ગ માટે બધું ગોઠવવાનું નથી, પ્રજાના વિશાળ વર્ગની ખેવના રાખવાની જરૂર છે.

(2) વાલીઓએ કેવળ આર્થિક વળતરને બદલે બાળકના સંસ્કાર ઘડતર અને ભાવજગતની પણ કાળજી લેવી જરૂરી છે. અંગ્રેજી માધ્યમના વ્યામોહને બદલે માધ્યમ માતૃભાષા રાખીને ઉત્તમ રીતે અંગ્રેજી શીખવાય તેવો આગ્રહ વાલીઓએ રાખવો પડશે. આજે વાલીઓનો અવાજ ક્યાં ય નથી એટલે સરકાર અને સંચાલકો યથેચ્છ વર્તી રહ્યાં છે.

(3) જો ઊછરતી પેઢીનાં સાંસ્કૃિતક મૂળિયાં અખંડ રાખવાં હોય તો ઓછામાં ઓછું દસ ધોરણ સુધી માધ્યમ માતૃભાષા જ હોવું જોઈએ. રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે કલકત્તા યુનિવર્સિટીના પદવીદાન વ્યાખ્યાનમાં કહેલું કે, ‘ભારત સિવાય બીજા કોઈ પણ દેશમાં વિદ્યાર્થીની માતૃભાષા અને તેના ભણવાની ભાષા વચ્ચે છૂટાછેડા નથી.’ રવીન્દ્રનાથે વિદેશી ભાષાના માધ્યમથી ઉદ્દભવતા જોખમ અંગે કહ્યું છે કે, ‘તેનું પોષણ ભલે થતું હોય, પરંતુ તે વિદ્યાર્થીના સર્વાંગી વિકાસના ભોગે થાય છે. વિદ્યાકીય સફળતા વિદ્યાર્થીની ગોખવાની શક્તિ ઉપર અવલંબે છે. વિદ્યાર્થીની વિચારશક્તિ, પોતાની માન્યતા અંગેની હિંમત તેમ જ સર્જક પ્રેરણા – આ બધું જ નબળું થઈ જાય છે.’ એટલે કે વિદ્યાર્થીની મૌલિકતા અને સર્જનાત્મકતા જાળવવી હોય તો દસ ધોરણ સુધી માધ્યમ માતૃભાષા હોય અને બારમા ધોરણમાં અનિવાર્યપણે એક પેપર ગુજરાતીનું હોય અને તેના માર્ક્સ કુલ ટકાવારીમાં ગણાતા હોય તેવી રચના થાય તો ગુજરાતી પ્રજા ગમે તેમ કરીને ગુજરાતી સક્ષમ કરવા ઉપર ધ્યાન આપશે.

(4) આજે અંગ્રેજી માધ્યમની મોટા ભાગની શાળાઓમાં અંગ્રેજી કંગાળ પદ્ધતિએ ભણાવાય છે. અન્ય શાળાઓમાં સ્થિતિ ચિંતાજનક છે. સરકારી શાળાઓમાં સ્થિતિ ભયાનક છે. કેવળ અંગ્રેજી જ નહિ, માતૃભાષા ગુજરાતીની સ્થિતિ પણ બદતર છે. એટલે તો ગયા વર્ષે બોર્ડની પરીક્ષામાં સવા બે લાખ વિદ્યાર્થીઓ માતૃભાષા ગુજરાતીમાં અનુત્તીર્ણ થયા હતા. કારણ કે ગુજરાતી બોલતા હોઈએ એટલે ભાષા આવડી જાય એવો ભ્રામક ખ્યાલ છે. વળી કોઈ પણ વિષયમાં સરપ્લસ થનાર અને પી. ટી. શિક્ષકને ગુજરાતી ભણાવવાનું સોંપાય છે. એવી શિક્ષક સંખ્યા 45 ટકાથી વધારે છે. શું આવા શિક્ષકોને ગણિત કે વિજ્ઞાન ભણાવવાનું સોંપાયું હોત ખરું ? બોર્ડ અને શિક્ષણ વિભાગ આ અંગે કેમ જાગૃત નથી એ પ્રશ્ન છે. માત્ર માતૃભાષાદિન ઊજવવાથી આ પ્રશ્ન નહિ ઉકલે. જો તમામ અધિકારો તંત્ર હાથમાં રાખતું હોય તો આ બાબતની સુધારણા તંત્રે સૌથી પહેલાં કરવી જોઈએ.

(5) આજે અંગ્રેજી રેઢિયાળ રીતે ભણાવાય છે. એમાંથી અંગ્રેજી માધ્યમ આવ્યું છે. જો એક વિષય તરીકે અંગ્રેજી ઉત્તમ રીતે શીખવાય તો અંગ્રેજી માધ્યમની જરૂર જ ન રહે. વલ્લભવિદ્યાનગરની એચ. એમ. પટેલ ઇન્સ્ટિટ્યુટ ઑફ ઇંગ્લિશે આ અંગેની કાર્યયોજના બનાવી છે. તેમાં પ્રાથમિક શિક્ષણને અંતે અંગ્રેજી માધ્યમમાં ભણેલા અને ગુજરાતી માધ્યમમાં ભણેલાની અંગ્રેજી વિષયની ક્ષમતા સમાન હશે, એટલી ક્ષમતા વિકસી હશે તેવું આયોજનપૂર્વક કહેવાયું છે. આપણે એ દિશા તરફ ધ્યાન આપવાની જરૂર છે.

(6) આજે શિક્ષક તાલીમ અધૂરી, વિકૃત અને ઉપરછલ્લી થઈ ગઈ છે તે ગંભીર મુદ્દા તરફ આપણું કે તંત્રનું ધ્યાન જતું નથી. ગુજરાતમાં 75 જેટલી બી.એડ. કૉલેજો હતી. થોડાં વર્ષોમાં 482 થઈ ગઈ. પછી સેલ્ફ ફાઇનાન્સ બી.એડ. કૉલેજો થઈ. આમાં કેટલાકને આર્થિક લાભ થયો, પણ ધોરણો તૂટતાં ગયાં. આજે એવી બી. એડ. કૉલેજો છે જેમાં વિદ્યાર્થી એક દિવસ પણ કોલેજમાં ન ગયો હોય, (એ માટેની ઠરાવેલી રકમ ભરી દીધી હોય) તો પણ એને પદવી મળી જાય છે. એવી રીતે ભણેલો શિક્ષક વર્ગખંડમાં જઈને શું કરશે ? તો નવી પેઢી કેવી કેળવાશે ? આ આખા સમાજનો ગંભીર પ્રશ્ન છે.

આપણી મુખ્ય જરૂરિયાત શિક્ષક તાલીમનો પુનર્વિચાર કરવાની છે. શિક્ષકોની સજ્જતા અને નિષ્ઠા વધે તેવું આયોજન જરૂરી છે. વળી ભાષાના શિક્ષકની કામગીરી, અસરકારકતા અને સજ્જતા વિશેષ હોવી જોઈએ તેનો સ્વીકાર કરવાની જરૂર છે. આપણી યુનિવર્સિટીઓ પણ આમાં નબળી પુરવાર થઈ છે. આપણા ભાષાશિક્ષકો મનુષ્યના ભાવકોષને સમૃદ્ધ કરવામાં ભાષા અને સાહિત્ય શો ફાળો આપે છે એ અંગે સ્પષ્ટ અને સાવધ હોવા જોઈએ. એની ઉપેક્ષાને કારણે આજના કોયડા સર્જાયા છે.

(7) એ આપણી મુગ્ધ ભ્રમણા છે કે અંગ્રેજી આવડવાથી આપણાં બાળકો જીવનમાં સફળ થઈ જશે. અંગ્રેજી તો એક વાહન છે. એ થોડી ગતિ વધારી શકે, એટલું જ. આજના વૈશ્વિક વ્યાપાર વ્યવહારને જોતાં હવે વિદ્યાર્થીએ માત્ર અંગ્રેજી નહિ, ચીની-જાપાની-જર્મન કે રશિયન ભાષા શીખવાની જરૂરિયાત ઊભી થવાની. જો માતૃભાષાનો પાયો પાકો હશે તો વિશ્વની અન્ય ભાષાઓ પણ બાળકો સહેલાઈથી શીખી શકશે. વિશ્વમાં જ્યાં જ્યાં જ્ઞાન-વિજ્ઞાનનો વિકાસ થયો છે ત્યાં બાળકો માતૃભાષામાં જ શીખે છે. એટલે ખરી જરૂરિયાત માતૃભાષાનું શિક્ષણ ઉત્તમ રીતે અને હેતુપૂર્ણ રીતે અપાય તે છે. એ માટે કોલેજમાં પ્રથમ વર્ષથી બી.એડ. સુધી ગુજરાતી ભણેલો શિક્ષક હોય એ પ્રાથમિક જરૂરિયાત છે.

ગુજરાતી પ્રજાની તાસીર જોતાં જો નોકરી, અભ્યાસ કે કામમાં ઉપયોગી હોય તો કોઈ પણ વસ્તુ કે પ્રક્રિયા સ્વીકારે છે. માતૃભાષાનું અને બાળકના ઘડતરનું મહત્વ પણ આ બાબતની પ્રતીતિ કરાવનારું હશે તો પ્રજા જરૂર સ્વીકારશે. એ દિશામાં આગળ વધવાનું કાર્ય પ્રજાકીય ઘડતરની સંસ્થાઓ, શાળા-મહાશાળા અને યુનિવર્સિટીઓ, સાહિત્યિક સંસ્થાઓ, પુસ્તક પ્રકાશન પ્રવૃત્તિ, પાઠ્યપુસ્તક મંડળ, શિક્ષક સંઘો અને નીતિનિર્ણાયકોએ પોતપોતાની કક્ષાએ અને કેટલીક બાબતમાં સંયુક્ત રીતે કરવું પડશે.

આટલી ચર્ચાથી એ સ્પષ્ટ થાય છે કે આ કેવળ માધ્યમ કે માતૃભાષા સુધીનો પ્રશ્ન નથી, પરંતુ પ્રજાના સાંસ્કૃતિક ઘડતરનો મહત્ત્વનો મુદ્દો છે. એટલે એની સાથે સંકળાયેલા મુદ્દાઓ સ્વાયત્તતા, તંત્રગત વાજબી મોકળાશ, નિર્ણયપ્રક્રિયામાં ભાગીદારી, વાલીજાગૃતિ, વાંચનપ્રીતિ જગાડનારા કાર્યક્રમો, ઉત્તમ કૃતિઓ એકાધિક માધ્યમથી (ઓનલાઇન કૃતિ વાંચન શક્ય બનાવવું) વાંચી માણી શકાય તેવી સુવિધાઓ, શિક્ષકની તાલીમ અને કેળવણી અંગે વ્યાપક પ્રજાકીય જાગૃતિ એમ અનેક મોરચે એક સાથે પ્રયત્ન કરશું તો આપણા આ ગંભીર સાંસ્કૃિતક સંકટમાંથી બહાર આવી શકશું.

[ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના અધિવેશનમાં આપેલું વિભાગીય અધ્યક્ષીય વક્તવ્ય, ભુજ, તા .27/12/2015]

જે શિક્ષણ મૂલ્યપ્રીતિ અને મૂલ્યપાલન ન જન્માવે, કેવળ અભ્યાસક્રમ પૂરા કરે, મકાનો ભવ્ય રાખે, બીજો ઘટાટોપ રચે એ શિક્ષણના નામે ભળતી પ્રવૃત્તિ છે. એ શિક્ષણ તો નથી જ, કારણ કે મહાત્મા ગાંધી અને સ્વામી વિવેકાનંદે કહ્યું છે તેમ શિક્ષણનો મૂળભૂત ઉદ્દેશ ચારિત્ર્ય ઘડતરનો છે. ચારિત્ર્ય ઘડતરનો આધાર મૂલ્યપ્રીતિ અને મૂલ્યપાલન છે. એમાંથી જ ચારિત્ર્યને ઘાટ મળે છે.

પરંતુ મૂલ્ય શબ્દ પૂરતો નહીં થાય કારણ કે જીવનવિરોધી કે સમાજવિરોધી મૂલ્યો પણ હોઈ શકે છે. આજના ભારતમાં એવું લાગતું જ નથી કે આ દેશમાં મહાત્મા ગાંધી હતા અને દેશ અહિંસક રીતે સ્વાતંત્ર્ય આંદોલન લડ્યો હતો. એ કાળે ત્યાગ, બલિદાન, સમર્પણ, ઔદાર્ય અને સૌની કાળજી સહજ હતાં. સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામના સૈનિકો કટોકટીમાં પણ મૂલ્યો છોડતા નહોતા. આજે એથી ઊલટું ચિત્ર છે. દેશ અને સમાજને હાનિ પહોંચાડતા સંકોચ ન હોય એવા અનેક લોકો ચારે બાજુ છે. પોતાના નાના સ્વાર્થ માટે દેશને હાનિ પહોંચાડતા તેમને ખચકાટ થતો નથી. કારણ કે આજે વિપથગામી મૂલ્યો પ્રચલિત બન્યાં છે. તેનું સૌથી કરુણ અને વરવું દૃષ્ટાંત વ્યાપમ કૌભાંડ છે. નિયમો નેવે મૂકાયા અને ખોટા વ્યવહારો થયા એટલું જ નથી, ચાલીસ જેટલાં મૃત્યુ પણ થયાં છે. શિક્ષણ ક્ષેત્રની આ આંખ ઉઘાડનારી ઘટના છે.

એટલે મૂલ્ય કહેવું પૂરતું નહીં થાય. શિક્ષણ દ્વારા સર્વકલ્યાણકાર મૂલ્યોની સ્થાપના અપેક્ષિત છે. જેમાં સૌનું કલ્યાણ હોય, સૌને સમાન વ્યવહાર મળે તેવાં મૂલ્યો જ આવકાર્ય ગણાય. એટલે મૂલ્યની આગળ સર્વકલ્યાણકાર વિશેષણ મૂકવું જરૂરી છે.

ચારિત્ર્ય ઘડતરની આધાર શિલા જ મૂલ્યપ્રીતિ છે. વ્યક્તિનું દુષ્ટ, સ્વાર્થી, પરપીડક એવું ઘડતર પણ થાય અને ઉદાર, નિસ્વાર્થી, વ્યાપક જીવનભાવવાળું ચરિત્ર્ય ઘડતર પણ થઈ શકે. શિક્ષણનો ઉદ્દેશ વ્યક્તિમાં સર્વકલ્યાણકાર મૂલ્યોનું પ્રગટીકરણ છે. એટલે પ્રાચીનકાળથી આજ સુધી શિક્ષણની અનિવાર્યતા છે ગણાઈ છે. જ્યારે શિક્ષણ મૂલ્યપ્રીતિને ગૌણ ગણે કે તેની ઉપેક્ષા કરે છે ત્યારે તેમાંથી તૈયાર થયેલા વિદ્યાર્થીઓ બ્રહ્મરાક્ષસ બને છે. તેમનો હૃદયવિકાસ થયો નથી હોતો. તેઓ બુદ્ધિ દ્વારા સમાજનું શોષણ કરનારા થાય છે. તેઓ પોતાનો સ્વાર્થ સાધવા માટે બુદ્ધિને ગમે તેટલી કુટિલ રીતે યોજી શકે છે. અંતે જતાં સમગ્ર રાષ્ટ્રને એની કિંમત ચૂકવવી પડે છે. માટે ચારિત્ર્ય ઘડતર અને સર્વકલ્યાણકાર મૂલ્યોની પ્રીતિ એક સિક્કાની બે બાજુ જેવા છે. 

એ તો નિર્વિવાદ છે કે સર્વકલ્યાણકાર મૂલ્યોનું ધરુવાડિયું તો ઘર અને પરિવાર છે. કુટુંબમાં પ્રેમનો સહજ સંબંધ હોવાથી આવું ઘડતર અનાયાસ થાય છે. તેમાં જરૂરિયાતવાળાને સૌથી વધુ મળે છે ને એ આપનારા આનંદ અનુભવે છે. ઔદાર્ય, કાળજી, ક્ષમા, પ્રેમ વગેરે ભાવોથી મૂલ્યોનું સંવર્ધન થાય છે. એટલે કુટુંબ રચના અને પરિવારજનોની સમજ અને દૃષ્ટિ બાળકના ઘડતરમાં અત્યંત ઊંડી અને દીર્ઘકાલીન અસરો પાડે છે.

વિદ્યાલયની કાર્ય પદ્ધતિ અને સંબંધ ભાત પરિવાર કરતાં ભિન્ન હોય છે. તેમાં લોહીનો સંબંધ નથી હોતો, પરંતુ પરિવાર ભાવ તેના કેન્દ્રમાં હોય છે. તેની કાર્ય પદ્ધતિમાં બે તત્ત્વો અનિવાર્યપણે હોવા જોઈએ : (1) વિદ્યાલયમાં બધું વિચારપૂર્વકનું અને આયોજિત હશે. (2) એનો અમલ એવો સહજ હશે કે વિદ્યાર્થીને પોતે કાંઈક ગ્રહણ કરી રહ્યો છે એની સભાનતા નહીં હોય કે એ ફરજિયાત રીતે લાદેલું નહીં હોય. જ્યારે આ બાબતોની ઉપેક્ષા કરવામાં આવે છે ત્યારે મૂલ્યશિક્ષણ દેખાવ પૂરતું કે બગસરાનાં ઘરેણાંની જેમ ઢોળ ચડાવેલું બની જાય છે. એ અસ્તિત્વનો ભાગ બનતું નથી.

એટલે શિક્ષણમાં વય અને ગ્રહણશીલતા મુજબ મૂલ્યસ્થાપન થવું જોઈએ. પ્રાથમિક, માધ્યમિક અને ઉચ્ચ શિક્ષણમાં હેતુ તો આ જ રહેશે, પરંતુ પદ્ધતિ અને સંબંધ તત્ત્વનો ફરક પડશે. આ વિવેક કરવો જ રહ્યો. વિદ્યાર્થીનું ચારિત્ર્ય ઘડતર થાય તેમ ઇચ્છતા હોઈએ તો તેની ઈષ્ટતમ પદ્ધતિઓ અને સંબંધ સ્વરૂપ નિપજાવવું અનિવાર્ય છે.

મૂલ્યઘડતરનો સૌથી વધુ ગ્રહણશીલ ગાળો પ્રાથમિક શિક્ષણ છે. આ કાળે વિદ્યાર્થી શિક્ષક પ્રત્યે શ્રદ્ધાવાન હોય છે. શિક્ષકના નાના અને નગણ્ય વ્યવહારોની પણ વિદ્યાર્થીના ચિત્ત ઉપર અસર પડતી હોય છે. આ તબક્કે વિદ્યાલયનું ભાવાવરણ પરિવાર ભાવથી ભરેલું હોય તે અત્યંત જરૂરી છે. સાથે જ શિક્ષકોના વાણી અને વ્યવહારો વચ્ચે અંતર ન હોય એ ઉત્તમ સ્થિતિ છે પરંતુ ઓછામાં ઓછું અંતર હોય તે ઈષ્ટ સ્થિતિ છે. શિક્ષકે વાણી અને વ્યવહાર વચ્ચેનું અંતર ઘટાડવા માટે સતત જાગૃત પ્રયત્નો કરવા જોઈએ.

પ્રાથમિક કક્ષાએ સુટેવોના ઘડતર દ્વારા મૂલ્યઘડતર થતું હોય છે. જેને આપણે આવકાર્ય મૂલ્યો ગણીએ છીએ તે વિદ્યાર્થી માટે સુટેવ બની જશે તો તેનું આચરણ સહજ બની જશે. દા.ત. સ્વચ્છતા અને સુઘડતાની ટેવ પડેલી હશે તો તેને અસ્વચ્છતા અને ઓઘરાળાપણું નહીં જ ગમે. એટલું જ નહીં પછીના જીવનમાં પણ આ મૂલ્ય ટકશે. કેવળ બાહ્ય સ્વરૂપમાં જ નહીં, આંતરસ્વરૂપમાં પણ આ ટેવ વિકસશે. એ પણ સ્પષ્ટ છે કે સુટેવોને માન્યતાનો આધાર આપવો પડશે. માન્યતાઓ ત્રણ પ્રકારની હોય છે : (1) સાચી માન્યતા (2) ખોટી માન્યતા અને (3) અસ્પષ્ટ માન્યતા. વ્યક્તિ માન્યતા અનુસાર વર્તન કરે છે. જો સાચી માન્યતાનો આધાર હશે તો પ્રતિકૂળ કે વિપરીત પરિસ્થિતિમાં પણ વ્યક્તિ મૂલ્ય છોડી દેશે નહીં. મહાત્મા ગાંધીનું બાળપણ એનું શ્રેષ્ઠ દૃષ્ટાંત છે.

માધ્યમિક કક્ષાએ વિદ્યાર્થીની મૂલ્યપ્રીતિ નક્કર રૂપ લે છે. જો તેને ઉત્તમ આદર્શો અને મૂલ્યો મળે તો એને સારુ બધું હોડમાં મૂકવા તૈયાર થાય છે. સ્વરાજની લડત વખતે દેશના કિશોરો અને યુવાનો જે રીતે પ્રવૃત્ત થયા હતા એ અત્યંત ગૌરવની ઘટના છે. વિદ્યાર્થીના ચિત્તમાં એવાં મૂલ્યો કે આદર્શોવાળી વ્યક્તિ માટે આદર જન્મે છે. કેટલીક વાર તો એના અનુકરણમાં અમુક ઈષ્ટ કાર્યો કરે છે. ચૌદથી સોળ વર્ષનો વયગાળો આવાં મૂલ્યનિર્માણનો, મૂલ્યસ્થાપનનો સૌથી વધુ સંવેદનશીલ કાળ છે. એટલે આ વયના વિદ્યાર્થીઓને સાહસ, શૌર્ય, ઔદાર્ય, સેવા, અન્યને ઉપયોગી થવું, જાહેર કામમાં જવાબદારી લેવી – આ સઘળું મૂલ્યઘડતર કરે છે. શિક્ષકનું મુખ્ય કામ છે નાની સરખી પ્રવૃત્તિનું પણ રાષ્ટ્ર સાથે જોડાણ કરી આપવું. દરેક વિષયના શિક્ષક આવું જોડાણ (Correlation) કરી શકે છે. આ ઉંમરે સૌથી મોટું બળ સંવેદનાનું હોય છે. એટલે વિગતો અને હકીકતો વિદ્યાર્થીઓ સામે એ રીતે રજૂ કરવી જોઈએ, પ્રત્યક્ષ કરાવવી જોઈએ કે તેમાંથી વિદ્યાર્થીની સંવેદનાની કેળવણી થાય. પાઠ્યક્રમને એવી રીતે યોજવામાં આવે કે જેથી વિદ્યાર્થીની સંવેદનશીલતાને ધાર નીકળે, વધુ સૂક્ષ્મ બને, વધુ વ્યાપક બને. સંવેદનશીલતાનો વિકાસ જ વિદ્યાર્થીને જાતિ-વર્ણ-ધર્મના ભેદોથી ઉપર ઊઠવાનું બળ આપે છે. તો કોઈને પણ થતો અન્યાય એને પોતાનો લાગશે, કોઈ પણ કારણે કોઈને પણ ભોગવવી પડતી પીડા એને પોતાની લાગશે. આ વયે ઉકેલ અંગેની પૂરતી સ્પષ્ટતા નથી હોતી પરંતુ આદર્શનું ખેંચાણ અદ્દભુત હોય છે. એટલે વિદ્યાલયોએ જાગૃત અને આયોજિત રીત આવા મોકા વિદ્યાર્થીઓને પૂરા પડવા જોઈએ. સૌથી વધુ તો જવાબદારી સોંપીને વિદ્યાર્થીઓને જવાબદાર બનાવવા જોઈએ. ભારતની ભયાનક કમનસીબી એ છે કે આજે વિદ્યાલયો માત્ર વિષયો શીખવનારા છે અને પરીક્ષામાં વધુ માર્કસ કેમ મેળવવા એની તરકીબો શીખવનારા કારખાનાં બની ગયા છે. આ ખોટ આખા રાષ્ટ્રની છે. આમાંથી વિદ્યાર્થીઓમાં નકારાત્મકતા અને સ્વાર્થપરક્તા વિકસે છે. કુટુંબ અને સમાજ માટે પણ આ ખોટનો વેપાર છે.

એ સ્પષ્ટ થવું જોઈએ કે મૂલ્યપ્રીતિ એ કંઈ અભ્યાસક્રમથી જુદી બાબત નથી કે વિરોધી બાબત નથી. નજર હોય તો મૂલ્યપ્રીતિના સંદર્ભમાં અભ્યાસક્રમ શીખવી શકાય છે. અભ્યાસક્રમના મુદ્દાઓ ઉપરાંત વિવિધ સહઅભ્યાસક પ્રવૃત્તિઓ વિદ્યાર્થીના નરવા ભાવોને સબળ કરવામાં ફાળો આપે છે. પ્રાર્થના, પ્રવાસ, રમતગમત, સાંસ્કૃિતક કાર્યક્રમો, ઉત્સવ ઉજવણી, સ્વયંશિક્ષણ દિન, આસપાસના સમાજ વચ્ચે જઈને પ્રવૃત્તિઓ કરવી – આ સઘળું તેમાં મદદરૂપ થાય છે. આજે મૂલ્ય શિક્ષણની વાત ખૂબ થાય છે પરંતુ આ દૃષ્ટિએ અને આવું આયોજન ન હોવાથી એ કેવળ વાતો જ રહે છે. એથી વિદ્યાર્થીઓનો બૌદ્ધિક વિકાસ થાય છે પણ સંવેદનશીલતાનો વિકાસ થતો નથી. શિક્ષણ જગત માટે આ ગંભીર ઊણપ ગણાય. એ અંગે પુનર્વિચાર કરવાની તાતી જરૂર છે.

ઉચ્ચ શિક્ષણ એ જ્ઞાનનો વૈશ્વિક પ્રદેશ છે. આ કક્ષાએ વિદ્યાર્થી મુગ્ધ રીતે માની નહીં લે, પણ બધું તપાસતો થાય છે. (તે તપાસતો થવો પણ જોઈએ) તેથી ઉચ્ચ શિક્ષણમાં વિદ્યાર્થીની ભૂમિકા વૈશ્વિક થાય એનું આયોજન હોવું જોઈએ. આ કક્ષાએ વર્ગ ખંડમાં જઈને અધ્યાપકનું માત્ર બોલી આવવું કે નોટ વાંચીને વિદ્યાર્થી પરીક્ષા આપી દે એ અત્યંત નિકૃષ્ટ કક્ષા છે. સોના જેવી અમૂલ્ય ક્ષણોને ધૂળમાં નાખી દેવા જેવી દૃષ્ટિહીનતા છે. એ ઉચ્ચ શિક્ષણ જ નથી. (એટલે ભારતમાં વિશ્વ કક્ષાની યુનિવર્સિટીઓ નથી.) ઉચ્ચ શિક્ષણ તો સર્જનાત્મક હોવું જોઈએ. હકીકતો, આંકડા, સ્થિતિઓ, સમસ્યાઓ માત્ર જાણવી એ તો પચાસ ટકા કામ થયું ગણાય. આ સઘળું અભ્યાસનો આધાર માત્ર છે. એને આધારે પૃથક્કરણ, વિશ્લેષણ, અનુભવ સાથે તેનું સમાયોજન, તેમાંથી તારણો અને ઉકેલો શોધવા, પ્રત્યક્ષનું પરોક્ષ સાથેનું જોડાણ કરવું, લઘુ એકમનું વ્યાપક પરિસ્થિતિ સાથે જોડાણ કરવું, વ્યાપકના સંદર્ભમાં પ્રસ્તુતની સમજ મેળવવી – આ સઘળું થાય ત્યારે ઉચ્ચ (Higher) શિક્ષણ છે એમ ગણાય. આમાંથી વિદ્યાર્થીની વૈચારિક ક્ષિતિજો વ્યાપક બને છે. વ્યક્તિ-સમાજ-સમષ્ટિ (પ્રકૃતિ) અખંડ એકમ છે એની વિદ્યાર્થીને પ્રતીતિ થાય છે. આ ત્રણમાંથી કોઈ પણ એકને હાનિ પહોંચે તો બાકીના બન્નેને પણ હાનિ પહોંચે છે એની સમજ એ ખરું મૂલ્યભાન છે. 

આ જાગૃતિ, આ સમજ, આ દૃષ્ટિમાંથી વિદ્યાર્થીઓમાં ઉત્તરદાયિત્વ(Accountability)નો ભાવ જાગે છે. સાથે જ, મારાં કર્મો કેવળ મને જ અસર નથી કરતાં પણ સમાજ અને સમષ્ટિને પણ અસર કરે છે એની પ્રતીતિ થાય છે. આવી પ્રતીતિમાંથી મૂલ્યપ્રીતિ જાગે છે. મારાથી મારા સમાજને, રાષ્ટ્રને કે સમષ્ટિને હાનિ પહોંચે એવું કશું પણ ન થઈ શકે એ સમજણમાંથી મૂલ્યપાલન જન્મે છે. ઉચ્ચ શિક્ષણનો ખરો અર્થ આ છે. આ ઉદ્દેશ કેન્દ્રમાં આવે તો માહિતી કે વિગતો નવા સ્વરૂપમાં પરખાય છે. કેવળ ‘આજ’ને ધ્યાનમાં રાખીને થતાં આયોજનો કેવાં તો અધૂરાં છે તે સ્પષ્ટ થાય છે. આ સ્પષ્ટતામાંથી જીવન અને જગત વિષેની સાચી માન્યતાઓ પાંગરે છે અને દૃઢ થાય છે. આ મૂલ્ય શિક્ષણ છે.

આને સાર્થક કરવા માટે અધ્યાપકે સતત અધ્યયનશીલ રહેવું જરૂરી છે. વિદ્યાર્થીઓ સાથેનો તેનો સંબંધ જ્ઞાનની ખોજમાં નીકળેલા બે જિજ્ઞાસુ જેવો હોવો જોઈશે. એનું માધ્યમ વિદ્યાર્થી માટેનો પ્રેમ હશે. એ પ્રેમ જ તેને નવી નવી શિક્ષણ પદ્ધતિઓ, પ્રયુક્તિઓ, રચનાઓ, સ્થિતિઓ, સાધન-સામગ્રી શોધવા પ્રેરશે. તો સામે પક્ષે વિદ્યાર્થી કેવળ પરીક્ષાર્થી નહીં હોય, તે અધ્યયન રત તો હશે જ, સાથે જ, વ્યાપક સંદર્ભને સમજવા આતુર હશે. પ્રશ્નોના તૈયાર ઉકેલો લખી લેવાને બદલે ઉકેલો શોધવા જિજ્ઞાસુ હશે. જીવાતા જીવનના પ્રશ્નો કે પરિસ્થિતિઓ સાથે પ્રસ્તુત તત્ત્વ કે સિદ્ધાંતની તુલના કરીને પોતાના જ્ઞાનને નક્કર અને વાસ્તવિક બનાવશે. તે અલ્પથી સુખ પામનારો નહીં હોય, અવગાહન કરવાનો આનંદ લેનારો હશે. અધ્યાપક માર્ગદર્શકની ભૂમિકામાં હશે, વિદ્યાર્થી જાતે અધ્યયન કરવા આતુર હશે.

તો વિદ્યાર્થી સમજી શકશે કે કેવળ અર્થશાસ્ત્ર પૂરતું નથી, અર્થશાસ્ત્રનો માનવીય ચહેરો નિપજવવો પડશે. દાક્તરી વિદ્યા માત્ર પૈસા કમાવા માટે નથી, લોકોની સેવા માટે છે. ઉત્પાદન અને વાણિજ્યમાં માત્ર નફાના દેવની પૂજા નથી કરવાની પરંતુ પ્રકૃતિ અને સૌથી છેવાડે ઊભેલાની પણ કાળજી લેવાની છે. શસ્ત્રોત્પાદનથી પોતાના રાષ્ટ્રને સમૃદ્ધ કરીને બીજા દેશોમાં યુદ્ધ સળગતું રાખનાર રાજકારણ માનવતાથી વિરોધી છે. જેમાં માણસ સાંકડો, સ્વાર્થી, અધમતાનુસારી બને તેવા કોઈ પણ વિચાર કે આચરણનો તે અસ્વીકાર કરશે. આ જ તો મૂલ્ય વિકાસ છે. એ સર્વકલ્યાણકારક હોવાથી સ્વીકાર્ય બનશે.

કેવળ ‘આજ’ને ધ્યાનમાં રાખીને નહીં જિવાય, ‘આવતી કાલ’ને પણ સમધારણ અને ન્યાયી બનાવવી પડશે. સમાનતા માટે એ સ્વતંત્રતાનો ભોગ નહીં આપે (જે રશિયામાં બન્યું) કે વિકાસ માટે બંધુતાનો ભોગ નહીં આપે (જે આજના ધનિક રાષ્ટ્રો કરી રહ્યા છે) પરંતુ સ્વતંત્રતા, સમાનતા અને બંધુતાનું પ્રયાગ કેમ રચાય, માનવજાતનું કલ્યાણકારક સ્વરૂપ કેમ પ્રગટે તેનું ચિંતન કરશે, તેના ઉપાયો શોધશે. આ સરવકલ્યાણકર મૂલ્યો વિષેની સભાનતા અને પ્રીતિ તથા એને પરિણામે એનું પાલન એ શિક્ષણનો મૂળભૂત ઉદ્દેશ છે. એ ચારિત્ર્યનું ઘડતર કરે છે. એવું જીવવું એ ચારિત્ર્યનો સાચો વિકાસ છે.

વિદ્યાલયના વિવિધ તબક્કા અનુસાર પદ્ધતિ, સાધનો અને ઉપક્રમો ભલે ભિન્ન હોય પરંતુ લક્ષ્ય તો આ હોય. આ માટે વિદ્યાલયના સઘળાં આયોજનો, રચનાઓ, પદ્ધતિઓ અને ઉપક્રમો હોય તો જ એ સાર્થક શિક્ષણ છે. એવું શિક્ષણ રાષ્ટ્ર પોષક છે, માનવતાનો ચહેરો ઉજ્જવળ કરનાર છે.

(માતુશ્રી વિરબાઈ મહિલા કૉલેજ, રાજકોટમાં ‘ફેકલ્ટી ડેવલપમેન્ટ પ્રોગ્રામ’માં આપેલ વ્યાખ્યાન, તા. 30-07-2015)

(ઘરશાળા ‘અમૃતપર્વ’, નવેમ્બર-ડિસેમ્બર 2015)