ગુજરાતી સાહિત્ય અને ગુજરાતની અસ્મિતાના બે ચાહકોએ લગભગ એક સાથે આપણી વિદાય લીધી. તેમનાં અનેકાનેક પ્રદાનો વિશે આ નાનકડા લેખમાં વિગતવાર લખવાનો પ્રયાસ નહીં કરું, પરંતુ તેમની સાથેનાં થોડાં સહિયારાં સંભારણાં તમારી સાથે વાગોળીશ. અમેરિકાની ગુજરાતી લિટરરી ઍકેડેમીના એ બંને મહાનુભાવો એક સાથે જ ૧૯૯૬માં મહેમાન હતા. પ્રમુખ હોવાના નાતે તેમના યજમાન તરીકે ચારેક મહિના તેમની સાથે રહેવાનો, ફરવાનો, અને સત્સંગનો લાભ મળેલો.

ભગવતીભાઈને તો ઍકેટમીએ વર્ષો પહેલાં આમંત્રેલા અને તેમણે તે સ્વીકારેલું પણ ખરું, પણ પછીથી બધું સ્થગિત થઈ ગયેલું. તેમને હું જરા પણ ઓળખતો ન હતો. વિદેશમાં એક સાહિત્ય સંસ્થાના પ્રમુખ થવા માટે બધા સર્જકોને ઓળખતા હોવાનું આવશ્યક હોય કે નહીં, પણ તેમને ઓળખતા થવાનો સારામાં સારો રસ્તો એ જ છે કે તેમના યજમાન થવુ ંપડે. આજે તો હું તેમના ઉપર એક મહાનિબંધ પણ લખી શકું.

સુરતની હવા તે વખતે તો પ્રદૂષણને લીધે અસહ્ય હતી. ભગવતીભાઈ ત્યારે પોળમાં રહેતા હતા. પોળનો રસ્તો પણ પ્રમાણમાં પહોળો હતો. હું અમદાવાદની પોળોથી પરિચિત હતો, છતાં ય મને ગૂંગળામણ થઈ. બકુલ ત્રિપાઠી દ્વારા ભલામણ કરાવેલી, તેથી ભગવતીભાઈ તાત્કાલીક માની ગયા, અને પોતાના વિશેની માહિતી, ઇત્યાદિ મને આપ્યાં. પછીના મહિનાઓમાં બે-ત્રણ વાર તેમનું મન ડગી જતાં મારે અમેરિકાથી ફોન ઉપર, સામ અને ભેદ નીતિથી સમજાવવા પડ્યા, અને છેવટે એકાએક જ જસુબહેનની સાથે આવી ગયા, એક મહિનો વહેલા. ઘરમાં એક બિમાર અને વૃદ્ધ વ્યક્તિ હોવાની કુશંકાઓથી પ્રેરાઈને જ હશે. તેમ મને લાગેલું.

રજનીભાઈને હું કંઈક વધારે ઓળખું. નાનપણથી જ કોણ જાણે કેટલાં ય પુસ્તકોનાં મુખપૃષ્ઠો ઉપર નાના લંબચોરસમાં ‘રજની’ લખેલું જોયું હતું. ગુજરાતી શીખવા કે શીખવવા માટેનું મારું પુસ્તક જોઈને કૌમુદી મુનશીએ મુંબઈમાં રજનીભાઈના ભાઈને મળવાનું સૂચવેલું, પણ તે ન બની શકતાં મારી અમદાવાદની મુલાકાત દરમ્યાન રજનીભાઈને મળવાનું સૂચન કરેલું. રજનીભાઈને ત્યાં સરોજબહેન તથા તેમની બે પુત્રીઓ અને પુત્ર પરિતોષને મળ્યો. નાની શર્વરીને મેં સલાહ પણ આપી, ‘બેટા, તારા નામનો અર્થ કહી આપે એવા વરને પરણજે, અને તારે પરણવાની કેટલી ઉતાવળ છે તે પ્રમાણે સ્વયંવર અમદાવાદ, મુંબઈ, કે પૂનામાં રાખજો!’ હું ઘણા ઘરોમાં ગયો છું, પણ તે દિવસે મને જ સાહિત્યપ્રેમ, ગુજરાતની અસ્મિતાનું ગૌરવ, સંસ્કારિતા, સૌજન્ય, ગૃહસંસારનું માધુર્ય દેખાયાં તેથી અભિભૂત થઈને પછીથી બે-ત્રણ જણને તેમને ત્યાં જોવા લઈ ગયો હતો.

બસ, પછીથી તો તેમનું ઘર મારે માટે એક જાત્રાનું ધામ બની ગયું. આમ તો અમારાં બેનાં વિશાળ કુટુંબોને લીધે અમદાવાદમાં અમારાં સોએક ઘર હશે, પણ દર બે વર્ષે અમદાવાદ જવાનું થાય ત્યારે સૌથી પહેલાં જ, પહોંચતાં વેંત તેમને ત્યાં જ જવાનું ત્યાર બાદ બીજી ચાર-પાંચ મુલાકાતોની, અલકમલકની વાતોની, સમાચારોની, અને પોતાનાં અને બીજાનાં લખેલાં પુસ્તકોની આપ-લે થાય. ભગવતીભાઈએ લખેલું ‘આવજે, અમેરિકા!’ પુસ્તક પણ મને રજનીભાઈએ જ આપેલું.

એક વખત અમદાવાદમાં પગ મૂકતાં જ રજનીભાઈએ કોઈ ‘શાપગર્ભ વરદાન’ની વાત કરતા હોય તેમ કહ્યું, ‘ભરતભાઈ, આજના જ સ્થાનિક અખબારમાં ફોટા સાથે તમારા ઉપર લેખ છે. ‘સમાચાર નથી, એમ જાણીને નિરાંત થઈ. તેમની અસમંજસનું કારણ સમજવા મેં તેમની સામે જોયા કર્યું એટલે મને તેમણે છાપું બતાવ્યું. તેમાં ‘ડૉલરભૂખ્યા ગુજરાતીઓ’ શીર્ષક સાથે મારો ફોટોગ્રાફ પણ હતો! દારૂની બાટલી સાથેના મોરારજીભાઈની જેમ હું દિવ્ય તેજથી ઝળહળી રહ્યો હતો. મધુ રાય મારા વિષેના એક પ્રશંસાત્મક લેખ સાથે છાપવા મોકલેલ ફોટો તેને બદલે આ લેખ સાથે વધારે શોભશે તેમ માની તંત્રીએ મારી નાતના ગામમાં મારું માથું કાપી નાંખ્યું હતું. તે લેખની નકલો વહેંચીને, બદનક્ષીનો દાવો કરીને, કે સુધારો છપાવરાવીને એના ઉપર પાઘડી ચડાવરાવવાનું મેં માંડી વાળ્યું. જે આપણા વિષે બૂરું માની જ ન શકે. તે જ ખરો મિત્ર.

રજનીભાઈના અમેરિકામાં આવતાં પહેલાં અમને ભગવતીભાઈ સાથે મહિનો રહેવા મળ્યું. તેઓ દેખાય અતિ ગંભીર અને સાદા પાયજામામાં અને ઝભ્ભામાં પણ તેમના વિશાળ કપાળથી આંજી નાંખે, અને બાકી હોય તે તેમના મોઢેથી સરસ્વતી વહેવા માંડે ત્યારે પૂરું થાય. એક બે પ્રસંગે તેમનો પુણ્યપ્રકોપ પણ જોવા મળેલો. કોઈના ઘેર એક ભાઈએ ડાઈનિંગ ટેબલ ઉપર પિષ્ટપેષણ જરા લાંબુ ચલાવ્યું એટલે ભગવતીભાઈ પગ પછાડતા, સડાક કરતા ઊભા થઈ ગયા, અને ત્યાંથી ચાલવા માંડ્યા.

દુશ્મનો હોવાનું સદ્‌ભાગ્ય વ્યક્તિની જેમ સંસ્થાઓને પણ હોય છે. એવા કેટલાકે એક મુશાયરો યોજી મહાન શાયરો ભેગા કરેલા, પણ ઍકેડેમી પરત્વેના વેરભાવને લીધે ભગવતીભાઈને આમંત્રણ ન હતું. ઍકેડેમીના એક સભ્યે આયોજકોને ટપાર્યા, ‘આપણા શહેરમાં ભગવતીકુમાર હાજર હોય ત્યારે તમે બીજા કોઈને પણ ‘શ્રેષ્ઠ ગઝલકાર’ કેવી રીતે કહી શકો?’ અમારા પહેલાં જ જાહેર કાર્યક્રમોમાં ભગવતીભાઈનો પરિચય આપતાં મેં એ વિધાનનો ઉલ્લેખ કર્યો ત્યાં જ તો એ સફાળા ‘ના-ના’ બોલતા ઊભા થઈ ગયા. મેં તેમને સંકેતથી શાંત કર્યા. મારે તો એ વિધાનની જ વાત કરવી હતી, પ્રસંગની નહીં.

બંને મહાનુભાવો સજોડે આવેલા તેથી ચારેયના અમેરિકામાં પ્રવાસો ગોઠવવા મેં સતત કલાકો સુધી ઍરલાઈન સાથે ફોન ઉપર વાત કરી ત્યારે બધાં જ અહીંની ફોન સર્વિસ, કર્મચારીઓની સભ્યતા, સુવિધાઓ (અને મારી ધીરજ) ઉપર વારી ગયાં. પ્રવાસના આરંભની આગલી રાતે અમારા ઘરની નજીક જ એક મોટું વિમાન ભેદી રીતે તૂટી પડ્યું. આતંકવાદ તો ત્યારે જાણીતો ન હતો. રોજ મુજબ સવારનું છાપું જોઈને તેમને મેં ન આપ્યું. પણ પછીથી ઍરપોર્ટ જતાં વાત કરી. પ્રવાસના બે મહિના દરમિયાન રોજ ફોન ઉપર વાત થતી રહી. તે સમયના અનુભવો તેમણે જ વર્ણવ્યા છે.

છેલ્લા અઢી વર્ષથી રજનીભાઈએ ‘નવચેતન’નું તંત્રીપદ સ્વીકાર્યું હતું, અને તેમાં ‘બારીમાંથી આકાશ’ નીચે સ્મરણો લખતા હતા. તેના ૨૮ હપ્તા છપાઈ ગયા હતા, અને બીજા પાંચ મરણોત્તર છપાશે. પરિતોષને આશ્વાસન માટે ફોન કર્યો ત્યારે તેણે જણાવ્યું, ‘તમને બહુ જ યાદ કરતા હતા. છેલ્લો હપ્તો તેમના અમેરિકાના અનુભવો ઉપર જ છે. તમારી તસવીર સાથે હૃદયપૂર્વકની પ્રશંસા અને ખુશી વ્યક્ત કરી છે.’ એ જ વખતે અહીં હું તેમને સ્મરણાંજલી આપતો આ લેખ લખી રહ્યો હતો! ભગવતીભાઈ તો ‘આવજે, અમેરિકા’ કહીને જતા રહ્યા. પણ હવે અમેરિકા ક્યાં આવે?                       

E-mail : bhrtshah@yahoo.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 સપ્ટેમ્બર 2018; પૃ. 13 

ઉત્તમ માણસો તથા મૂર્ખાઓ, એ બેમાંથી કોઈમાં ય માર ખાઈ ખાઈને અધમૂઆ થવા છતાં આદરેલું છોડી દેવા જેટલી અક્કલ હોતી નથી. અંતે જે સફળ થાય તે ઉત્તમ કહેવાય છે, જો કે બાકીનાઓ કાયમ વધુમતીમાં હોય છે. અમેરિકામાં ભવિષ્યની પેઢીઓની ચિંતાની વ્યર્થતા સમજાયા પછી હવે સૌને “આપણા ગયા પછી શું?”ની ફિકર પેઠી છે. આપણી સંપત્તિના ઘરાક તો મળી રહે, પણ દસકાઓથી સંઘરેલાં, અને પૂઠાં ઉપર પૂઠાં ચડાવીને રક્ષેલાં પુસ્તકોનું શું કરવું તે પ્રાણપ્રશ્ન છે. “આપ મૂઆ પીછે ડૂબ ગઈ દુનિયા” આગળ હાલ પૂરતી તો સમાધાનરેખા દોરાઈ છે.

આવતી પેઢી તો ઠીક, આપણી પોતાની પાસે પણ હવે ગુજરાતી વાંચવા માટે નથી સમય, કે નથી કદાચ શક્તિ પણ. તેથી બહાનાં કાઢીએ છીએ કે અંગ્રેજી વાંચીએ છીએ, કૉમ્પ્યૂટર ઉપર વાંચી લઈએ છીએ, અમારા ઘરમાં પડ્યાં છે તે વાંચવાનો પણ સમય નથી, અમારા બાપદાદાએ દેશમાં સેંકડો પુસ્તકો ભેગાં કર્યાં છે, ઈત્યાદિ. હવે ભારતથી પુસ્તકો લાવવાનું અશક્યવત્‌ થઈ ગયું છે, તેથી અમેરિકામાં જે પુસ્તકો આવી ગયાં છે તે સાચવવાની જરૂર છે, કોઈ વાચક નજરે ન પડે તો પણ. વળી ભારતથી મુલાકાતે કે સ્થળાંતર કરીને આવતા વડીલોમાંના મોટા ભાગના માત્ર ગુજરાતી જ વાંચી શકે તેમ છે. અંગ્રેજી આવડતું હોય તો પણ તેમનામાં સ્થાનિક પુસ્તકાલયમાં કાર ચલાવીને જવાની કે બિનઅંગ્રેજી પુસ્તકોની પૂછતાછ કરવાની ક્ષમતા પણ જવલ્લે જ હોય છે.

તેમને અનુલક્ષીને મારાં પોતાનાં બે-એક હજાર પુસ્તકોમાંથી એક પુસ્તકાલય પાંચેક વર્ષ પૂર્વે શરૂ કર્યું હતું, તે હવે લગભગ બંધ કર્યું છે કે જેની ફલશ્રુતિ અહીં રજૂ કરી છે. જીર્ણશીર્ણ હાલતમાં હોય તેવાં, બાઇન્ડિંગની દોરીઓ લટકતી હોય તેવાં, બાઇન્ડિંગ છૂટું પડી ગયું હોય તેવાં, જીવાત સિવાય બીજા કોઈએ જેમાં મોં ન નાખ્યું હોય તેવાં પુસ્તકોને સંમાર્જીને કૅટલૉગિંગ કરવું પડે. પુસ્તકોનો ઢગલો ન તો ઘરમાં આવકાર્ય છે, ન તો સામાજિક કાર્યક્રમોમાં. કબીરજીએ “દોનો હાથ ઉલેચિયે” કદાચ પુસ્તકો બાબત જ કહ્યું હશે.

ધર્મસ્થાનોમાં સાધારણ પુસ્તકાલયોની તો દુર્દશા જ થાય છે. ભગવાનનો ફોટો જો અંદર હોય તો કદાચ તે સચવાય, તદ્દન ઊઘાડ્યા વગર. વળી, એક યા બીજાં પુસ્તકો વિરુદ્ધ કોઈને ને કોઈને વાંધો પડે. શૃંગાર તો ખુદ ભગવાન કૃષ્ણના પણ નિંદાય છે ત્યાં બીજાના તો શા ભાર? ગુજરાતી સમાજો અને અન્ય સંસ્થાઓ પુસ્તકાલયોના એકાધિક દુઃખદ અનુભવોના ઢગલા ઉપર જ બેઠેલાં હોય છે. તદુપરાંત, સમાજમાં લોકો અનિયતકાળે મળતા હોય તેથી પુસ્તકોની લેવડદેવડની વ્યવસ્થાની મુશ્કેલી પડે. મનોરંજનની સંસ્થાઓ તો જાણે કે માની જ લે છે કે પુસ્તક માત્ર ગંભીર જ હોય, તેથી તેમનાથી તો હાથ જ ન અડાડાય.

ઉંમરલાયક વડીલો માટે અહીં સામાજિક કેન્દ્રો ચાલે છે. ત્યાં લોકો દરરોજ કે દર સપ્તાહે કે મહિને બે મહિને, પણ નિયમિત રીતે ભેગા થાય છે. જવાબદાર વ્યક્તિઓ તે ચલાવે છે. દૂરનાં કેન્દ્રોમાં મુશ્કેલી પડે તો પણ ત્યાં આ નિઃશુલ્ક પુસ્તક વહેંચણીની પ્રવૃત્તિ શરૂ કરવા માટે નિષ્ફળ પ્રયત્નો કરી જોયા. કોઈને અમારા ઉપર ઉપકાર કરવાનું મન ન થયું. અમારા વિસ્તારમાં બે મુખ્ય કેન્દ્રો ચાલે છે. એક સ્થાનિક વૈષ્ણવ મંદિર ચલાવે છે જેમાંથી હમણાં બે થયાં છે. બીજા હિંદુ અને જૈન મંદિરો પણ નાનાંમોટાં કેન્દ્રો ચલાવે છે. મહદંશે આ કેન્દ્રોમાં માત્ર ગુજરાતીઓ જ આવે છે. વૈષ્ણવ મંદિરમાં મૌખિક મંજૂરી તો મળી, અને બે-ત્રણ વખત અમે ત્યાં બેઠા પણ ખરાં. પણ ત્યાંના કાર્યક્રમમાં સમય કે હૉલમાં જગ્યા ન હોવાથી અને સર્વ સભ્યો ગુજરાતી હોવા છતાં, ખાસ તો ઉત્સાહનો અભાવ હોવાથી બંધ કરવું પડ્યું. થોડાં ઘણાં પુસ્તકો પાછાં ન જ આવ્યાં, વ્યવસ્થાપકોની હાકલ છતાં.

બીજું કેન્દ્ર એક સામાજિક સંસ્થા ચલાવે છે જ્યાં પચરંગી વસતિ આવે છે. તેના સેંકડો સભ્યો હશે. કાયમ આવનારા તો સો-સવાસો જ હોય. ગુજરાતીઓ લગભગ ૩પ-૪૦% હશે. તો પણ અમારાં ૭પ જેટલાં ઘરાકો થયાં. દર અઠવાડિયે તેની બેઠક થાય છે. મહિને એકથી લઈને દર હફતે સાત-આઠ પુસ્તકો લઈ જવાવાળા સભ્યો હતા. કવચિત્‌ તો પતિ અને પત્ની બંને અલાયદાં લઈ જાય. મારા ઘરે ફોન કરીને તેમની ફરમાઈશ મોકલે, જીવની જેમ પુસ્તકોનું જતન કરે, અને પાછાં લઈ આવે. મરામત કરવાની મેં ના પાડેલી, તેથી કંઈ નુકસાની હોય તો મને બતાવે પણ ખરા. અમારા આગમનની રાહ જોઈને જ બધાં બેઠાં હોય. હું પણ તેમની સાથે ખપાવું અને પસંદગીમાં મદદ કરું. શું વાંચવું એ પ્રશ્ન નાનોસૂનો નથી. વીતેલાં પાંચ વર્ષમાં સૌની ઉંમર પણ એટલી વધે જ, તેથી ઘરાકી ઘટવા માંડી, અને અમારા બંનેની પોતાની તબિયતને કારણે નિયમિત જવાનું શક્ય ન રહ્યું. અવેજીમાં કામ કરવા કોઈ આગળ ન આવ્યું એટલે ગયા અઠવાડિયે જ એ પ્રવૃત્તિ સમેટી લીધી.

એકાદ દુકાન કે ઑફિસ ભાડે લઈને કે ખરીદીને પુસ્તકાલય ચલાવવા વિચાર્યું, પણ મહિને $ ૩-પ૦૦૦ ભાડું ભરવાનું પરવડી ન શકે, તેથી હાલ પૂરતું તો તે અભરાઈ ઉપર મૂકી દીધું છે. બહારગામ મારા ખર્ચે પુસ્તકો મોકલવામાં પણ મને વાંધો નહીં, પણ તેમ છતાં પણ પુસ્તકો પાછાં આવે તેવો ભરોસો હજી પડતો નથી. આમ જુઓ તો તેનો પણ વાંધો શા માટે હોય? આપણે ક્યાં નફો કરવા નીકળ્યા છીએ? ધર્માદો કરવામાં વળી નફો શું અને ખોટ શું? એક સારી પ્રવૃત્તિ બંધ પડે તેનાથી વધારે મોટી ખોટ પણ કઈ હોય? ‘’

હવે તેની વાત કરું. અહીંની સરકાર ઓછી આવકવાળાઓ માટે મેડિકેઈડ નામે એક યોજના ચલાવે છે. વડીલોની પોતાની આવક જ ગણતરીમાં લેવાય. ભારતથી આવેલ બધાં જ વડીલો તો અવશ્ય તેમાં જોડાઈ જ શકે. દિવસ દરમ્યાન તેમનું ધ્યાન રાખવા તથા તેમને પ્રવૃત્તિમાં વ્યસ્ત રાખવા વ્યાવસાયિક ધોરણે ‘ડેકેર સેન્ટર્સ’ શરુ થયાં છે. ગણ્યાગાંઠ્યા અપવાદ સાથે, આમ તો આ નફાખોરીનો ધંધો જ છે. ત્યાં સોમથી શુક્રવાર સુધી રોજ વડીલો સવારે નવથી સાંજે ચારેક વાગ્યા સુધી મળતાં હોય છે. એવા એક કેન્દ્રમાંથી અમને આમંત્રણ આવ્યું, અને બીજાં બેમાંથી અમે માંગીને મેળવ્યું.

એક કેન્દ્રમાં ત્રણે વર્ષથી કામ ચાલે છે, અને તેઓ ચાર-પાંચ વખત ઘરે આવીને પુસ્તકો બદલાવી ગયાં છે. એ કોઈ યહૂદી માલિક ચલાવે છે, અને ભારતની બધી ભાષાઓ ત્યાં બોલાય છે. ત્યાંથી એક પંજાબી યુવતી બે-ત્રણ વાર અમારા ઘરે આવીને પુસ્તકો બદલાવી ગઈ છે. એ લોકોનો રસ અને ઉત્સાહ પ્રશંસનીય છે.

અમારા બીજા એક યજમાનને ત્યાં પુસ્તકો પહોંચાડ્યાં, પણ થોડા મહિનાઓ પછી અડધાંપડધાં પાછાં આવ્યાં, અને “જોઈશે ત્યારે મંગાવીશું” સાથે તેમના ઉત્સાહની પૂર્ણાહુતિ થઈ. આમાં કંઈ બહુ ભારે કામનો બોજ ઉપાડવાનો છે એવું તો મને પાંચ વર્ષ કામ કર્યા પછી પણ લાગ્યું નથી.

બીજું એક કેન્દ્ર ન્યૂ જર્સીમાં છે. તેમના માલિકને ફોન કર્યો તો કહે “ઘણું સરસ. અમુક જગાએ ચોપડીઓ આપી જાવ. મારી બહેન ત્યાં બેસે છે.” મારો દીકરો જાતે જઈને ચોપડીઓ આપી આવ્યો, કેમ કે તેની ઑફિસની બાજુમાં જ તે આવેલું છે. થોડા મહિના પછી ચોપડીઓ બદલાવવા માટે ફોન કર્યો, તો ઉડાઉ જવાબ મળ્યો કે એવા કોઈ ભાઈ ત્યાં કામ નથી કરતા. થોડા દિવસો પછી ત્યાંથી જ ખબર મળી કે એ ભાઈ તો તેમની બીજી શાખામાં બેસે છે. તે શાખાનું નામ જુદું જ છે, તેથી મને મળી ન શક્યું. તેમના ભાઈ જ આ જ કેન્દ્ર ઉપર બેસે છે. તેમને ઈ-મેઈલ કરી પણ વ્યર્થ! મને કોઈ જાતની મદદ કરવાની તેમની વૃત્તિ હોય તેમ લાગતું નથી.

ત્રીજું કેન્દ્ર એક સેવાભાવી દક્ષિણ ભારતીય કુટુંબ ચલાવે છે, અને તેમની ચાર-પાંચ શાખાઓ પણ છે. તેમને હજારો ડૉલર્સની સરકારી ગ્રાન્ટ્‌સ મળે છે. ત્રણ વરસ પૂર્વે ઘરે આવીને તેઓ પચીસેક પુસ્તકો લઈ ગયાં. ત્યાર બાદ ઢગલાબંધ ટેલિફોન, ઈ-મેઈલ, સંદેશા વગેરે દ્વારા સંપર્ક સાધવામાં કંઈ યારી મળી નથી. તેમના બૉર્ડ ઑફ ટ્રસ્ટીઝના એક સભ્યને હું સારી રીતે જાણું છું. તેમના દ્વારા પણ કંઈ થઈ નથી શક્યું.

પુસ્તકો પાછાં ન આવે તેનો ખાસ અફસોસ નથી. ખર્ચ થાય તે પણ સમજ્યા. મહેનત પણ કરી લઈએ. સફળતા કે નિષ્ફળતાને સમાન ગણી શકીએ. આ ઝેર તો અમે જાણી જોઈને પીધાં છે. અરે, અમૃત માનીને પીધાં છે. દુઃખની વાત તો એ છે કે એક ધર્માદા પ્રવૃત્તિ, કે જેમાં લેનારને કંઈ મહેનત નથી કરવાની કે નથી કંઈ રોકાણ કરવાનું, જે ગંગા ઘેર બેઠાં આવી મળે છે, જેમાં કોઈ નવાં બંધન કે નિયમો લાગુ નથી પડતા, તેમાં આપણે કંઈ સહકાર, સગવડ, પ્રતિભાવ, ઉત્તેજન કે દયા પણ કેમ દાખવી નથી શકતા એ પ્રશ્ન નિરુત્તર જ રહે છે.

રોદણાં રોવાનું મને પસંદ નથી. હકીકતમાં તો હું આ પ્રવૃત્તિને સફળ થયેલી માનું છું. આ કામ અલબત્ત, કરવા જેવું જ છે, અને સરળતાથી થઈ શકે તેવું પણ છે. સંસ્થાઓ પાસેથી બહુ ઊંચી અપેક્ષા રાખવાનું વ્યર્થ છે. બહુ મોટા ક્ષેત્રમાં કાર્યરત સંસ્થાઓથી દૂર રહેવું વધારે યોગ્ય લાગે છે. પૈસાના લોભી આડતિયાઓથી દૂર રહેવાની ખાસ જરૂર છે. ગ્રાહકો સાથે બને એટલો સીધો સંપર્ક થઈ શકે તે વધારે ઇચ્છનીય છે. તેમના પક્ષે રસ અને નિષ્ઠા સારા એવાં છે.   

સર્વ હક લેખકને આધીન છે.

E-mail : bhrtshah@yahoo.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જૂન 2018; પૃ. 09-10

પાણિગ્રહણ કરવામાં કે સંવનન કરવામાં પાણી વગરના લોકોનું કામ નહીં. પણ હવે તો જમાનો એવો આવ્યો છે કે પાણી મેળવવા માટે પણ સંવનન કરવું પડે. હાથ ધોવા હોય કે સ્નાન કરવું હોય, કે ચા બનાવવા પાણી જોઈતું હોય, તો પ્રથમ તો લાંબી ડોક અને ઝીરો ફિગરવાળી પાણીની નળિકા સામે ધ્યાનથી નીરખવું પડે. શરમ વેગળી મૂકીને, તેને ઉપરથી, નીચેથી, સામેથી, પાછળથી નિહાળવી પડે – ભલેને, તમે ‘બુઢ્ઢા દરોગા’ ન હો, તો પણ – ક્યાં ય પણ જો તેની આંખ દેખાતી હોય તો! જો દેખાય તો-તો હળવેથી આપણા હાથેથી તે બંધ કરીએ, તો તરત જ તે આપણા ઉપર કળશ ઢોળી દે, એટલે ગંગા નાહ્યા.

અલબત્ત, એવું તો જવલ્લે જ બનવા પામે. આપણી શોધખોળ લંબાવી પડે. આસપાસમાં ગરમ અને ઠંડાની નિશાનીવાળી ચકલીઓ હોય, તો તો ન્યાલ જ થઈ જઈએ. જો એ ન હોય તો તકલીફ. પાણિગ્રહણ તો ઠીક, પણ પાણીનું પણ ગ્રહણ થઇ જાય, અને તે છૂટતાં નહાવાનો વિચાર કરીએ, તો There is a hole in the bucket! ગાવાનો વારો આવે. પછી તમે તમારા માથે હાથ ફેરવો, તેની સામે આર્જવભરી મુદ્રાથી તાકી રહો, છેવટે તેની નમણી ડોક ઉપર હાથ ફેરવો, અને અચાનક અમૃતની ધારા વહેવા માંડે.

ગરમ અને ઠંડા પાણીના નળ ઉપર ‘H’ અને ‘C’ લખેલું હોય તેથી ભરમાઈ જવાનું પણ યોગ્ય નથી. અમેરિકામાં આવ્યાના પ્રથમ દિવસે જ હૉસ્પિટલના કૉલરૂમમાં મેં પીવાના પાણી માટે આમતેમ નજર ફેરવી. મારા મિત્રએ ત્યાં પાણીનું માટલું ન હતું એ વાતની સ્પષ્ટતા કરી અને મને કઈ બાજુનો નળ ખોલવો તે સમજાવવા માંડ્યું. મેં એને રોકડું જ પરખાવ્યું કે હું કંઈ તદ્દન ભોટ ન હતો, અને મને ઠંડા પાણીનો નળ ઓળખતાં તો આવડતું હતું. તેના લૂલા બચાવને ન ગણકારતાં મેં ઠંડા પાણીનો નળ ખોલ્યો, પણ વધારે અને વધારે ગરમ પાણી આવતું ગયું. મારા મિત્રની સામે જોયું. તેણે કહ્યું કે મારે ગરમ પાણીનો નળ ખોલવો, અને તે મને પહેલેથી એ જ કહેવા માગતો હતો. અમેરિકા વિષેનું મારું સઘળુંય જ્ઞાન પહેલી જ સાંજે ‘પાણી’માં ગયું. તેના બદલામાં મને શિખવા મળ્યું કે અમેરિકામાં પણ આવું રેઢિયાળ ખાતું ચાલી શકે છે, અને ડૉક્ટરો જેવા ભણેલાગણેલા લોકો પણ તે અંગે ફરિયાદ કરવાને બદલે તેને સહન કરી લે છે.

બાથરૂમમાં શાવર લેવા માટે જો તમે આ બધી વિધિ અજમાવી હોય તો ય કશું ન નીપજે એમ પણ બને. વળી, પાણી આવે તો પણ તે ક્યારે અને ક્યાંથી આવે તેનું કંઈ કહેવાય નહીં. અહીં ‘ક્યાંથી’ એટલે કઈ નદી કે કયા તળાવમાંથી એ પ્રશ્ન અભિપ્રેત નથી. સવાલ એ છે કે પાણી કયા ખૂણામાંથી તમારા ઉપર આવી પડે, સામેથી આવે કે પાછળથી, ઉપરથી કે નીચેથી, એ તો ગર્ભિત જ રહે. તદુપરાંત, એ પાણી બરફ જેવું ઠંડું કે પછી દઝાડે એવું ફડફડતું નીકળે, તેનો આધાર તમારાં કર્મોના ઉદય ઉપર આધારીત છે. કોઈકોઈ વાર તો તે ક્રોધે ભરાઈને ફૂંફાડા મારતું તમારા ઉપર ત્રાટકે. સાથે-સાથે ભયજનક છીંકોટા પણ મારતું જાય.

જાહેર શૌચાલયોમાં, ખાસ તો પુરુષો માટેનાં, તમે ઊભા-ઊભા તેના ઉપર શિવામ્બુની વર્ષા કરો, એટલે તેને હાડોહાડ નફરત ચડે. ક્યારેક તે તમારી સાથે હરીફાઈમાં ઊતરે. ક્યારેક તો તમે અર્ધા રસ્તે દિવાસ્વપ્નમાં ઊતરી ગયા હો ત્યાં જ તે સૂસવાટા સાથે ધાર ચાલુ કરી દે. તેમાં ય વળી, તમે જેમ એના ઉપર પિચકારી મારો, તેમ જ એ તમારા ઉપર સામી પિચકારી મારે, તમારા જ શિવામ્બુની સહિત. ન તો તમે તમારી ક્રિયા પતાવી શકો કે ન તો તમારી પ્રકૃતિના તકાદાની અવગણના કરીને ત્યાંથી છટકી શકો. લાંબો સમય ત્યાં ગાળ્યા પછી, માંડ कूर्मो अंगाणीव सर्वश: તમારાં અગત્યનાં અંગો માંડ સંકોચીને અંદર ખેંચી લઈને, ભીનાં લૂગડે પાછળ ફરો, ત્યારે ત્યાં ઊભેલા સૌને કંઈ ન કહેવાનું ડહાપણ વાપરીને ત્યાંથી પોબારા ગણવાનું જ બહેતર ગણો.

કોઈક જગ્યાએ તો વળી તમારી અને એની વચ્ચે કંઈ ેદખીતો સંબંધ જ ન જડે. તમે ત્યાં હો કે ન હો, તે તો નિયતકાળે ધારા કર્યા જ કરે. તમને એ કઈ વાંસળી પર નાચે છે, એ ખબર પડે ન પડે ત્યાં તો એ ગમે ત્યારે તમને છાંટી દે, અથવા તો તમે ફ્‌લશ કરવા ચાકી દબાવે જ જાવ, અને તે તમારી સદંતર અવગણના જ કર્યે જાય. કેટલીક જગ્યાએ તો ફ્‌લશ સ્વયંસંચાલિત હોય છે. તમે તેને ગોદા મારીને હતાશ થઈ જાવ, ત્યાં તો એના મેળે જ તે પ્રસન્ન થઈને તમારા ઉપર વરસી પડે. તે પછી તમે કોઈ પણ શૌચાલયમાંથી છુટકારાનો દમ ભર્યા વિના નીકળી ન શકો. જો તે સ્વયંસંચાલિત ન હોય અને તમે એ સ્વયંસંચાલિત છે – એમ માની લો, તો  Waiting for your God કરતી-કરતી સમાધિસ્થ થઈ જાય.

અમારી રોમની મુલાકાત દરમિયાન અમે એક હોટલમાં ઊતરેલાં. ત્યાં સંડાસ જઈને પછી ફ્‌લશ કરવા માટેની ચાકીની તપાસ કરી, પણ વ્યર્થ. ભગવાનનું નામ લેતાં ઉપર નજર કરી તો કોઈ સાંકળ પણ ન દેખાઈ. બટન જેવું પણ બીજું કાંઈ ન હતું. છેલ્લા ઉપાય તરીકે પાણીની ટાંકી ખોલીને તપાસ કરવા માટે તેનું ઢાંકણ ઊંચક્યું, અને અંદર નજર ફેરવવા જાઉં ત્યાં તો ફ્‌લશ થવા માંડ્યું. દર વખતે ફ્‌લશ કરવા માટે ટાંકીનું ભારેખમ ઢાંકણ ઉપાડવાની મહેનત કરવાની? સંડાસ ન થતું હોય તો તેને ધક્કો મારવા વ્યાયામ કરવાની જરૂર તો સમજી શકાય, પણ બધું પતી ગયા પછી? અને ફરીથી ધક્કો લાગે તો? એ વિષચક્ર તો પૂરું જ ન થાય.

બહાદુરી બતાવવા મેં ઉષાને પૂછ્યું કે ફ્‌લશ કેવી રીતે થાય છે તેની તેને ખબર હતી ? ‘નહીં.’ તેણે જવાબ વાળ્યો કે પહેલાં તો તેને પણ ખબર ન હતી, પણ પછી તે ઢાંકણ ઉપરનો ડટ્ટો ખેંચવાથી ફ્‌લશ થયું હતું. મેં નહાવા જતાં મારે બદલવાનાં કપડાં એ દટ્ટાની ઉપર મૂકેલાં, એટલે એ મારી નજરે પડ્યો ન હતો. તેને ખબર હતી તે જાણીને મને થયેલો અપાર સંતોષ દર્શાવીને મેં વાત સમેટી લીધી. બધાં વસ્ત્રો ઊતરી ગયાં છતાં પણ તથાકથિત તંગડી તો ઊંચી જ રાખવી પડે.

અત્યારે જો જવાહરલાલ નેહરુ જીવતા હોત, અને એક સમાજવાદી અમેરિકાના પ્રમુખ હોત, તો હું તેમને આર્જવપૂર્વક વિનંતી કરત કે પાણીના નળોનું રાષ્ટ્રીયકરણ કરે કે જેથી બધા જ નળોમાંથી પાણી મેળવવાની માત્ર એક જ રીત હોય. બાકી, અત્યારની પ્રવર્તમાન હાલત તો ભલભલા વૈજ્ઞાનિકને પણ નવ નેજાં ઉતરાવે તેવી છે. પાણીનું નીચું દબાણ કે તેનો સદંતર અભાવ, એ અમેરિકામાં વધી રહેલા લોહીના દબાણનું સરળતાથી નિવારી શકાય તેવું કારણ છે.

એનો એક ઉપાય તો તદ્દન હાથવગો છે. છેલ્લાં કેટલાંક વરસથી હું એક નળ જોતો આવ્યો છું. પહેલાં તો મેં એ કોઈક પ્રદર્શનમાં જોયેલો. પછી તો ઘણી જગ્યાએ કાચના એક કેઇસમાં મૂકેલો જોયો છે. તેમાંથી પાણીનો ધોધ પડ્યે જ જાય છે. તેની ચાકી કોઈ વાર બંધ હોય છે, તો કોઈ વાર ખુલ્લી. નવાઈની વાત તો એ છે કે તેને પાણી પૂરું પાડવા માટે કોઈ પાઇપના જોડાણની પણ જરૂર નથી. ચોવીસે કલાક પાણી આવ્યા જ કરે છે. ભારતના સદાયે દુષ્કાળગ્રસ્ત પ્રદેશોમાં ઠેરઠેર એવા નળ બેસાડી દીધા હોય, તો પછી કાયમની નિરાંત. અમેરિકામાં પણ તેના વેચાણ માટે સારી તક છે.

અમારા બાથરૂમમાં તો અમે સાવ સરળ જાતના નળ મુકાવેલા છે કે જેથી કોઈને ય તે વાપરતાં તકલીફ ન પડે. એક વખત અમારા એક જમાઈ અમારે ત્યાં રહેવા આવેલા. તેઓ અમેરિકામાં દસ-પંદર વરસથી છે, અને અહીં સારું એવું ફરેલા પણ છે. તે દાઢી કરવા અને પછી શાવર લેવા ગયા. તેઓ વૅકેશન ઉપર હતા, એટલે તેમને વધારે વાર થઈ, તેમાં અમને ચિંતાનું કંઈ કારણ લાગ્યું નહીં. લાંબા સમય પછી છેવટે તે ટુવાલ વીંટીને બહાર આવ્યા, એટલે તેમના પછી નહાવા જનારે રાહતનો દમ ખાતાં વિવેકથી પૂછ્યું, ‘નાહી લીધું?’ તેમને ગણકાર્યા વગર જમાઈએ વીલા મોંએ મારી સામે જોઈને પૂછ્યું, “ફુઆ, તમારા શાવરમાં પાણી શરૂ કેવી રીતે થાય છે?”

ગ્રેટ નૅક, ન્યૂ યૉર્ક, યુ.એસ.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ડિસેમ્બર 2017; પૃ. 15 અને 14