ગુલ પનાગના તેમ સરિતા દાસના કિસ્સાઓમાં ૨૦૦૨ બાબતે મોદીની જવાબદારી-બેજવાબદારીનો મુદ્દો જરૂર છે

અલબત્ત, છે તો એ એક જોગાનુજોગ જ. પણ શુક્રવારી છાપાં ચારીમાં સહજ ક્રમે બે મહિ‌લાઓનાં નામ સામે આવ્યાં: એક તો, નાગરિક નિસબત વાસ્તે લબરમૂછ ટ્વિટરાટીઓમાં જાણીતી અને કંઈક માનીતી ગુલ પનાગનું. અને બીજું જે નામ સામે આવ્યું તે સરિતા દાસનું. સરિતા એક નિવૃત્ત આઈ.એ.એસ. અધિકારી છે, અને પૂર્વે રાષ્ટ્રીય લઘુમતી કમિશનને એમણે સચિવસ્તરે સેવાઓ આપેલી છે. ગુલ અને સરિતા બેઉના ઉદ્દગારોમાં કોઈ એક સમાન મુદ્દો હોય તો તે નરેન્દ્ર મોદી વિશે છે. સરિતા છેલ્લા કેટલાક મહિ‌નાઓથી એ વાતે અસ્વસ્થ જ અસ્વસ્થ છે કે નરેન્દ્ર મોદીને કથિત 'કલીન ચીટ’ અપાયેલી છે.

પોતે ૨૦૦૨માં સત્તાવાર કામગીરીની રૂએ અમદાવાદની મુલાકાત લીધી ત્યારે આપત્તિગ્રસ્ત લોકોની અને વિસ્તારોની રૂબરૂ મુલાકાતે ન જઈ શકે એવી ભરસક કોશિશ મોદી તંત્રે કરી હતી. સરિતા દાસે સ્થળહેવાલમાં આ બધી વિગતો લઘુમતી કમિશન જોગ દર્જ પણ કરી હતી. આ પ્રકારના હેવાલોના ઉજાસમાં 'કલીન ચીટ’નું સ્વાભાવિક જ કોઈ લોજિક નહોતું ને નથી. પણ જ્યારે સરિતા દાસે આ સંદર્ભમાં કમિશનના દફતરમાં તપાસ કરી ત્યારે એમના હેવાલનો કોઈ અતોતપો જ નહોતો, ગુલ પનાગનો કિસ્સો જરી જુદી તરેહનો છે. યુવા પેઢીને સહજ મોદીની મોહની ક્યારેક એને સ્પર્શી ગઈ હશે, અને ત્યારે 'કલીન ચીટ’ હેવાલોના ઊંડાણમાં ગયા વગર એણે 'મોદી ફોર પીએમ’ એવી ટ્વિટરાટી ધડબડાટી પણ બોલાવી દીધી હતી.

બેશક, આ કિસ્સો કોઈ ભાડૂતી પ્રચારમારાની કડીનો નહોતો – પણ ભલી સમજ અને સરળ ઉત્સાહભેર દડી પડયાનો હતો. ‘આપ’ તરફથી ગુલને ચંડીગઢની ઉમેદવાર જાહેર કરાઈ ત્યારે એણે આ વિશે દિલખુલાસ વાત પણ કરી હતી : 'ભાઈ, ત્યારે ‘આપ’ હતું જ કયાં? (કોંગ્રેસ રાજથી નારાજ) મેં અંધો મેં કાના રાજા એ ન્યાયે નમો માટે ટ્વિટ કર્યું હતું. ત્યારે મામલો પસંદગીનો નહીં પણ વખાના માર્યા જખ મારવાનો હતો.’ દેખીતી રીતે જ, ગુલ પનાગની આ ઉક્તિમાં કોંગ્રેસ-ભાજપ જેવા એકબીજાની બદલી ભરતા પક્ષો કરતાં ‘આપ’ પ્રકારની વિકલ્પ ચેષ્ટાની કદર ઝળકે છે. ઉપરાંત, 'કલીન ચીટ’ના લોજિકને પડકારતી જે બધી સિલસિલાબંધ વિગતો વચગાળામાં બહાર આવતી રહી છે એનો ય એમાં કંઈક ફાળો જણાય છે.

ગુલની ઉમેદવારી જાહેર થવી અને એ જ દિવસે પૂર્વ પોલિસવડા શ્રીકૃમારનું 'આપ’માં જોડાવું, કદાચ એક જ ફ્રિકવન્સી પરની આ બે બીનાઓ છે એમ પણ તમે કહી શકો. ગુલ પનાગના તેમ સરિતા દાસના કિસ્સાઓમાં ૨૦૦૨ બાબતે મોદીની જવાબદારી અને બેજવાબદારીનો મુદ્દો જરૂર છે. પણ આ ક્ષણે જાહેર જીવનના કોમી પરિમાણની ચર્ચામાં ધારો કે ન જઈએ તો પણ આ પ્રશ્ન શાસનનો, સુશાસનનો અગર તો કાયદાના શાસન વિષયક તમારું ધોરણ અને તમારો અભિગમ શું છે એનો તો રહે જ છે. મોદીએ વિકાસનો મુદ્દો ઉછાળ્યો અને ૨૦૦૨ની જવાબદારી બાબતે પડદો નાખવાની કોશિશ કરી એ સાચું; પણ વિકાસ બાબતે તો એમણે ચર્ચા કરવી જ રહી.

લાંબા એકતરફી પ્રચારમારા પછી કેજરીવાલની ગુજરાતની મુલાકાતને પગલે વિકાસના મોદી મોડેલની વાસ્તવિકતા કદાચ પહેલી જ વાર રાષ્ટ્રીય સ્તરે બહાર આવી છે. તે સાથે, ચાલુ અઠવાડિયે બિહારમાં મોદીના ગુજરાતદાવા સામે નીતીશે એક એક મુદ્દો લઈ જે રીતે બિહારદાવો ઉપસાવ્યો તે પણ આ ચર્ચાને એક વિશેષ આયામ આપતી બીના હોઈ શકે છે. નીતીશની માંડણી વિકાસ અને સામાજિક સમાવેશકતા (સોશ્યલ ઈન્કલુઝન) આસપાસની હોય તેમ જણાય છે. ૨૦૧૨ના ગુજરાત વિધાનસભાના પરિણામ સાથે મોદીએ 'એસ્પિરેશનલ મિડલ કલાસ’ને અપીલ કરવાનો રસ્તો લીધો છે. રાહુલ ગાંધીનો ઝોક માહિ‌તી અધિકારથી માંડી મનરેગા સહિત સશક્તીકરણ મથામણની યાદ આપવાનો રહે છે.

પણ હમણે હમણે એમણે 'એન.આર.એમ.બી.’ -નોટ રિચ, નોટ મિડલ કલાસ, નોટ બીલો પોવર્ટી લાઈન- એવા વર્ગને વિશેષરૂપે તાકવાનું પસંદ કર્યું છે. તો, અહીં મુદ્દાની વાત કદાચ એ બને છે કે ચર્ચા નાતજાતમાં સીમિત નહીં રહેતાં કંઈક વર્ગીય અને નાગરિકી વલણ દાખવે છે. આ એસ્પિરેશનલ મિડલ કલાસથી માંડીને એન.આર.એમ.બી. જેવાં વાનાં આપણને કદાચ એ બાબતે વિચારવાની ફરજ પાડે છે કે પરંપરાગત ગ્રામભારતને બદલે શહેરી ભારત (ઈન્ડિયા) વિસ્તરી રહ્યું છે. આ શહેરીકરણ (પાંચસાત વરસ પછી અડધું ગુજરાત શહેરોમાં હશે) નાતજાતના ઓળખ-રાજકારણ ઉપરાંતના અભિગમની અપેક્ષા રાખે છે એમ કહેવામાં હરકત નથી.

છેલ્લા સેન્સસમાં અગાઉના ૧,૩૬૨ સેન્સસ ટાઉનને બદલે ૩,૮૮૪ સેન્સસ ટાઉન ઉભર્યાં હોય તો એનો અર્થ એ થયો કે શહેરી વલણોવાળું ગ્રામકેન્દ્રીકરણ આગળ વધી રહ્યું છે. સવાલ, આ એસ્પિરેશન મિડલ કલાસથી માંડી એન.આર.એમ.બી. તેમ જ નવ્ય ગ્રામનગરી (રુર્બન) સમુદાયને એકબીજાની તેમ બાકી સૌની સારસંભાળપૂર્વક વિકાસમાં સંયોજવાનો છે. આ વિકાસ સહભાગી હોય એટલો જ સંપોષિત હોય તે પણ જોવાનું છે. ચાલુ પક્ષો થકી ઓળખની સાંકડી રાજરમત એ સંદર્ભમાં છેક જ બેમતલબ અને બેજવાબદાર લેખાશે …



પ્રકાશ ન. શાહ લેખક વરિષ્ઠ પત્રકાર છે અને વિચારપત્ર 'નિરીક્ષક’ના તંત્રી છે.

http://www.divyabhaskar.co.in/article/ABH-narrow-identity-vs-inclusive-development-4550835-NOR.html

અલવિદા, ઇલા પાઠક; આવાં કેટકેટલાં પાયામાં પુરાયાં અને પુરાશે ત્યારે નાગરિક સમો બંધાશે, ન જાણે

તાજેતરનાં અઠવાડિયાઓમાં ચાલુ બનાવોની ભરમાર વચ્ચે કોઈ એક વાનું કમબખ્ત ચિત્તનો કેડો જ ન મેલતું હોય તો તે 'આપ’ ઘટના છે. સ્વરાજ સંગ્રામ જો દેવહુમા પક્ષીની પેઠે જયપ્રકાશના આંદોલનમાં પુનર્જીવિત અનુભવાયો હોય તો એનું એક સાતત્ય અને સંધાન જંતરમંતર વાયા તહરીર દિવસોને પગલે આજકાલ 'આપ’ રૂપે અવનવાં સ્પંદનો જગવે છે. એટલે સામાન્યપણે સીધા એ વિષય પર જ ગયો હોત, પણ શુક્રવારની સવારે કર્મશીલ ઇલા પાઠકને પંચ મહાભૂતને હવાલે સોંપવાનું બન્યું તે ક્ષણથી ચિત્ત 'આપ’ પરથી હટીને ઇલા પાઠક નામે માનવ ઘટના પર ઠરવા કરે છે.

ના, કદાચ આ વિષય બદલો નથી. પ્રકારાન્તરે કદાચ એ જ ફ્રિકવન્સી પરની જિકર છે. 'આપ’ આખરે શું છે? છેવટે તો એ ર્જીણ રાજનીતિને વરેલાં સ્થાપિત હિ‌તો વચ્ચે પોતાનું વજૂદ પુરવાર કરતો પ્રાણવંત અને પ્રામાણિક નાગરિક ઉન્મેષ છે. આ ઇલાબહેન અને મિત્રો આજથી એક પચીસી કરતાં પણ પહેલાં નાગરિક સમિતિરૂપે સ્થાપિત પક્ષોથી ઉફરાટે ચૂંટણીમોઝાર ઊતરી આવ્યાં ત્યારે પરિણામનિરપેક્ષ રૂપે પણ એમની હાજરીએ આસપાસનો રાજકીય વિમર્શ બદલી નાખવાની ગુંજાશ દાખવી હતી, અને આજે જેમ કોંગ્રેસ અને ભા.જ.પ. બેઉ વચ્ચે નાગરિક ઘટનાએ પોતાનો સિક્કો પાડી બતાવ્યો છે એનો આછોપાતળો પણ પૂર્વાભાસ એ દિવસોમાં કેમ જાણે મળી રહ્યો હતો.

ઇલા પાઠકને મેં હમણાં કર્મશીલ કહ્યાં. એમની જાણીતી ઓળખ મુજબ મહિ‌લા કર્મશીલ પણ કહી શક્યો હોત. અમદાવાદ વિમેન્સ એક્શન ગ્રૂપ કહેતાં 'અવાજ’ના સ્થાપક મંત્રી તરીકેની ઓળખ સાથે વાત માંડી શક્યો હોત. પણ નાગરિક નેજા નીચે એ ચૂંટણી લડયાં હતાં એનું સ્મરણ પહેલપ્રથમ કીધું તે સહેતુક અને સાભિપ્રાય કીધું; કેમ કે આપણે ત્યાં મહિ‌લા પ્રવૃત્તિ કે એવીતેવી બીજી પ્રવૃત્તિઓ પોતપોતાના ફળિયામાં ઘરગથ્થાં રમવાની જેમ ચાલે છે. ફળિયાને વટી જઈ નગર આખાની ચિંતાના વ્યાપક પરિપ્રેક્ષ્યમાં જોવાનું એમને કેમ જાણે સોરવાતું નથી. તમે મહિ‌લા હો કે શ્રમિક, દલિત હો કે વંચિત, આખરે તો તમારે પૂરા કદના નાગરિકમાં સ્થપાવાનું છે અને આ પ્રક્રિયાને અનિવાર્યપણે એનું એક રાજકીય પરિમાણ છે તે મુદ્દો બૂજનારા જૂજ કર્મશીલો પૈકી એક ઇલાબહેન હતાં.

એક રીતે, ઇલા પાઠકને વિશે અને મિશે વાત કરવી તે નવયુગી ગુજરાતની દાસ્તાં માંડવા બરોબર છે. 'ઇલા’ નામ આપણી હજુ હમણાં લગીની આગલી બેત્રણ પેઢીઓમાં, બને કે, ઇલાકાવ્યો અને ચંદ્રવદન મહેતાનું સ્મરણ જગવે. વસ્તુત: ચં.ચી. મહેતાએ પંડે જે થોડીકેક ઇલાઓનાં નામ પાડયાં મનાય છે એમાંના એક આપણાં ઇલાબહેન પણ હતાં. પિતા જયકૃષ્ણ વર્મા પણ ચંદ્રવદન અને મહીડા રાજપરિવારની જોડાજોડ મુંબઈમાં ભેળપુરી સહિ‌તના એજન્ડા પર મળતા કલમ મંડળના સક્રિય સભ્ય હતા, અને મુંબઈના નવોન્મેષ સાથે લુણાવાડાના દીવાનપદા સહિ‌તની ભલે ટૂંકી પણ જિંદગીમાં પુત્રી પર નવયુગના ચોક્કસ સંસ્કારો મૂકતા ગયા હશે તેમ ઇલા પાઠકના કરિયરગ્રાફ પરથી સમજાઈ રહે છે.

મારી વાત સમજાવવા માટે ગુજરાતની સંસાર સુધારા ચળવળથી જરી ઉતાવળે શરૂ કરું? ક્યારેક આ ઈલાકો નીલકંઠ-દિવેટીઆ પરિવારોની સુરત-અમદાવાદ આવનજાવન અને વિકસનનો હતો. વીસમી સદીની છેલ્લી પચીસીમાં જે વ્યક્તિઓ સુરતથી અમદાવાદ આવી સ્થાયી થઈ તેમાં ઇલા ભટ્ટ અને રમેશ ભટ્ટ, પ્રવીણ શેઠ અને સુરભિ શેઠ તેમ ઇલા વર્મા (પાઠક) અને કીર્તિ‌દેવ દેસાઈ પણ હતાં. જાહેર જીવન અને નાનાવિધ નાગરિક પ્રવૃત્તિઓ સાથે એક પ્રકારે સ્વાધ્યાયયુક્ત આપલેનો નાતો એ સૌનો પોતપોતાની રીતે રહ્યો. નીલકંઠ-દિવેટીઆ સંક્રાન્તિથી ભટ્ટ-પાઠક સંક્રાન્તિમાં. શું બન્યું? પહેલી સંક્રાન્તિમાં લિબરલ પરિવારોના પ્રારંભિક કોંગ્રેસકારણમાંથી આગળ જતાં અખિલ હિંદ મહિ‌લા પરિષદ પ્રકારનો માહોલ બન્યો. એને જરી વધુ સુધારકી વળાંક મળ્યો ત્યારે જ્યોતિસંઘનો જમાનો આવ્યો.

ધીમે ધીમે પુરુષ સમોવડી સ્ત્રીનો ખયાલ ઊપસી રહ્યો. દરમિયાન જેમ પુરુષ તેમ સ્ત્રી પણ 'વ્યક્તિ’ છે અને એનું અસ્તિત્વ સ્વત: સિદ્ધ છે એવી જે નવી સમજે બ્રા-બર્નિંગ પશ્ચિમી સ્ત્રીઓ સાથે કાચુંપાકું પણ માથું ઊંચકવા કર્યું એને આપણાં સ્વરાજમૂલ્યો સાથે સાંકળી મહિ‌લા પરિષદ અને જ્યોતિ સંઘની મધ્યમવર્ગી હિ‌લચાલો પછીનો નવ્ય નારીવાદી તબક્કો ગુજરાતમાં જેમને આભારી હોઈ શકે છે એમાંનાં એક ઇલા પાઠક હતાં. વાત એમ છે કે સિવણગૂંથણ અને વડી પાપડ પોતાને ઠેકાણે ઠીક જ છે. પણ ભટ્ટ અને મધ્યમવર્ગી વંડીઓ ઠેકી શ્રમિક સુખદુ:ખ સાથે જોડાવું તે આપણા સમયનો પડકાર છે. તેમ કરતાં બેસ્ટ બેકરી પ્રકરણમાં ન્યાય વાસ્તે રસ્તે ઊતરી આવવું પડે કે લોકાયુક્ત માટે બેનર લઈ ઊભા રહેવું પડે તો તે પણ મુબારક છે.

નારીવાદી હિ‌લચાલનું સેક્યુલર અને નાગરિક સ્વાતંત્ર્ય ચળવળો સાથેનું સંધાન એ ઇલાબહેનનો વિશેષ હતો. મણિપુરની ઈરોમ શર્મિ‌લાથી માંડી અમદાવાદમાં લઠ્ઠાકાંડના પીડિતો, કશું એમને અગરાજ નહોતું. એંસી વરસના પૂર્ણાયુષના છેક છેલ્લા દોરમાં એમને રાષ્ટ્રીય મહિ‌લા આયોગનું સન્માન અને હ્યુમન રાઈટ્સ એર્વોડ બે એક સાથે આવી મળ્યાં, એ કેવળ અકસ્માત નહોતો. આવાં કેટકેટલાં પુરાયાં અને પુરાશે ત્યારે નાગરિક સમો બંધાશે, ન જાણે.



પ્રકાશ ન. શાહ લેખક વરિષ્ઠ પત્રકાર છે અને વિચારપત્ર 'નિરીક્ષક’ના તંત્રી છે.

(સૌજન્ય : “દિવ્ય ભાસ્કર”, 11 જાન્યુઅારી 2014)

નેલ્સન મંડેલા :-

'તમે અમને એક બેરિસ્ટર મોકલી આપ્યો હતો, પણ અમે તમને મોકલી આપ્યા તે મહાત્મા હતા …’



આવતી કાલે (08 ડિસેમ્બર 2013) 2014 માટેના કેવા સંકેતો પાંચ રાજ્ય વિધાનસભાઓની ચૂંટણીમાંથી વરતાશે એના અજંપે અધ્ધરજીવ આપણ સહુ – સવિશેષ અલબત્ત થાઉં થાઉં થનગન, રહું રહું રંજન અને આવું આવું અંજન સહુ – નજર સામેની નાની લડાઈઓ અને ટૂંકી ગણતરીઓમાં છેક ખોવાઈ ન જઈએ એવું એક નિમિત્ત શુક્રવારે (06 ડિસેમ્બર) વહેલી સવારે સંપડાવી આપ્યું : મદીબા (પિતામહ) મંડેલા હવે આપણી વચ્ચે નથી. દક્ષિણ આફ્રિકાની આ પિતૃપ્રતિના થોડાં વરસોથી નિવૃત્તવત્ હતી, અને તાજેતરના મહિ‌નાઓમાં તો ગમે ત્યારે શ્વાસનો હિ‌સાબ પૂરી કરી શકે તેમ હતી. પણ શું અત્યારે – અને આવનારાં લાંબાં વરસો લગી – એ હાજરાહજૂર હતા, છે અને રહેશે.



બિલકુલ, બિલકુલ, લિવિંગ પ્રેઝન્સ. મહાત્મા ગાંધી વિશે મદીબાનું એક ચોંટડૂક, બેલાશક ભરીબંદૂક વિધાન છે કે, તમે (હિંદે) અમારે ત્યાં એક બેરિસ્ટરને મોકલી આપ્યા હતા, પણ અમે (દક્ષિણ આફ્રિકાએ) તમને મોકલી આપ્યા તે 'મહાત્મા’ હતા આ ક્ષણ – ગાંધીઘડતરની લાંબી દાસ્તાંમાં જવાની અલબત્ત નથી. પણ વિશ્વઇતિહાસમાં ગાંધીઘટનાએ જે પરિવર્તનનાં પરિબળોને ચાલના અને દિશા આપી તેના એક આગવા, પોતીકી તરેહના નવોન્મેષરૂપ મંડેલાને સમજવાની, સરાવવાની, સંભારવાની છે.



ગાંધીનું ત્યાં હોવું, એના કંઈક કૌતુકરાગી સ્મરણ સિવાય દક્ષિણ આફ્રિકા વિશે કેટલું ઓછું જાણીએ છીએ આપણે બર્લિ‌નની દીવાલ તૂટી અને સોવિયેત સામ્રાજ્યનું વિઘટન થયું, એક અર્થમાં દુનિયા અમેરિકી વડપણ હેઠળ એક ધ્રુવી જેવી બની રહી તે વરસોમાં વિશ્વવિમર્શમાં કોઈ મોટું નવું પરિમાણ દાખલ થયું હોય તો એ પૂરાં સત્તાવીસ સત્તાવીસ વરસોના જેલવાસ પછી બહાર આવી લગારે કટુતા વગર પણ ઠંડી તાકાત સાથે અશ્વેત મંડેલાએ દક્ષિણ આફ્રિકાની રંગવિદ્વેષી શ્વેત સંસ્થાનશાહીના પુરજે પુરજા શાંતિમય રીતે ઉકેલવાનું કર્યું તે હતું. આ એક ચોક્કસ જ કપરું કામ હતું; કેમ કે મંડેલા અને એમનો પક્ષ લાંબી સશસ્ત્ર કારવાઈમાં પડેલા હતા.

આ કામ કપરું એ સારુ પણ હતું કે ગોરી લઘુમતી રાજ પરથી કબજો છોડવા કે ઘોર રંગભેદી, ધરાર અમાનવીય તોરતરીકા છાંડવા તૈયાર નહોતી. પણ જેમ મંડેલા તેમ સામી છાવણીમાં, એક શ્વેત પ્રતિભા -નામે દ કલાર્ક પાસે લાંબી ઇતિહાસ દૃષ્ટિ સાથે પાયાની સમજ અને નૈતિક સાહસ હતાં કે શાંતિ અને ન્યાયની નવી સૃષ્ટિ વગર આપણું ઠેકાણું પડવાનું નથી. ર્જીણમતિ ઝનૂનીઓને ખાળતા રહીને એમણે એક નવી સમજૂતીનો રાહ લીધો. રંગભેદી ઠોકશાહીને બદલે સર્વસમાવેશી પ્રતિનિધિક લોકશાહીનો એ રાહ હતો. જેમણે જુગ જુગથી વેઠયું હતું એ અશ્વેત જનો માટે અને યાવચ્ચંદ્ર દિવાકરૌ જેમણે સત્તાભોગવટો કીધો હતો તે શ્વેત જનો માટે અઘરો પણ ઇતિહાસદૃષ્ટિએ અનિવાર્ય એવો આ રાહ હતો.



આ પ્રક્રિયામાં, તમે જુઓ કે, બન્યું એવું કે મંડેલા (ગઈકાલ સુધી જેલમાં હતા તે મંડેલા) અને કલાર્ક (ગઈકાલ સુધી પ્રમુખના મહેલમાં હતા તે કલાર્ક) ઉપપ્રમુખ થયા, અને મંડેલા પ્રમુખ ૧૯૯૩માં બંનેને સંયુક્તપણે શાંતિ નોબેલ અપાયું એ સૂચક એટલી જ સાર્થક બીના છે. શાંતિનો અર્થ અન્યાય પરત્વે શરણાગતિ ન હોઈ શકે, અને ન્યાય હરહંમેશ રક્તરંજિત જ હોય એવું કોણે કહ્યું? શાંતિની વ્યાખ્યા મધર ટેરેસામાં સીમિત ન હોઈ શકે, માનવ હક્ક માટેની વાલેસાની લડાઈ પણ સક્રિય શાંતિમાં નિહિત છે.

જે એક મોટું કામ મંડેલા હસ્તક પાર પડયું તે ટુથ એન્ડ રિકન્સિલિયેશન કમિશનનું હતું. જેમણે રંગભેદી ગુના કર્યા હતા તે શાસકવર્ગ અને જેમણે રંગભેદના વિરોધમાં અવિવેકી – અતિરેકી હિંસા કરી હતી તે અશ્વેત વર્ગ, બેઉને પક્ષે કબૂલાતપૂર્વકની સમજનું એ એક મોટું પગલું હતું. આપણે ત્યાં 'ગઈ ગુજરી ભૂલી જાવ’નું જે વલણ દેખા દે છે એમાં આ 'ટુથ એન્ડ રિકન્સિલિયેશન’ની ભૂમિકા ક્યાં ય નાખી નજરે જણાતી નથી. મંડેલાએ કહ્યું કે, ગોરાકાળા સૌ, અને પાછી કેટકેટલી આદિજાતિઓ, એ બધા મળીને આપણે એક મેઘધનુષી સંકલના ધરાવતું રાષ્ટ્ર છીએ.



અશ્વેત મૂળકૂળના હોઈ શકતા ઓબામા જો એક તબક્કે વિશ્વઘટના શા વરતાયા હોય તો મંડેલા તો એથી પણ મોટી વિશ્વઘટના છે, કેમ કે આઝાદીની એક નવી લડાઈ પછી એમને માટે 'બ્લેક ઈઝ બ્યુટીફૂલ’ એટલું પૂરતું નહોતું – સર્વ રંગોની એક મેઘધનુષી કલ્પનાનો એક નવસંસાર હતો અને છે. અમેરિકાને આપણે 'વિદેશીઓના દેશ’ તરીકે ઓળખીએ છીએ. દક્ષિણ આફ્રિકા (જેમ બીજા પણ આફ્રિકી દેશો) જુદા જુદા આદિજાતિ કબીલાઓથી બનેલા છે.

મલ્ટિ-રેશ્યલ, મલ્ટિ-કલ્ચરલ, મલ્ટિ-ટ્રાઈબલ આ સૌને સામંતી અને સાંસ્થાનિક પરિસ્થિતિમાંથી લોકશાહીમાં સંક્રાન્ત કરવું એ કેટલો મોટો પડકાર છે, કોઈ તો કહો. તાજેતરનાં સંશોધનો પ્રમાણે આદિમનુષ્ય આફ્રિકી ઉપજ હતો, અને ગોરાઘઉંવર્ણાપીળાભૂખરા સૌ એની પેદાશ હતા. સીસમને શરમાવતી રંગપ્રતિભાની પેદાશ આપણે સૌ, કાશ, આપણાં નાનાંમોટાં અભિમાન છાંડીએ અને ભરચૂંટણીચકરાવે કે ચૂંટણીટક્કરે અગર ચૂંટણીચક્કરે યાદ રાખી શકીએ કે મનુષ્યજાતિએ હજુ લાંબી મજલ કાપવાની છે …

મદીબા, હમ મરેંગે લડતે લડતે, નહીં લડાઈ મરનેવાલી !

(સદ્દભાગ્ય : "દિવ્ય ભાસ્કર", 07 ડિસેમ્બર 2013)