અનેક લોકોની મનપસંદ એવી મેગીમાં ઝેરી તત્ત્વોનું પ્રમાણ ઘણું ઊંચું હોય છે, એવા અહેવાલો બાદ લોકોનો તેના પ્રત્યે મોહભંગ થઈ રહ્યો છે. મેગીના વિવાદે રાતોરાત રાષ્ટ્રીય મુદ્દાનું સ્વરૂપ ધારણ કરી લીધું છે અને હવે તો દેશમાં ભાગ્યે જ કોઈ એવું રાજ્ય બચ્યું છે, જેણે મેગી નૂડલ્સ પર પ્રતિબંધ નથી મૂક્યો. પાણીજન્ય રોગો અટકાવવા દરેકને સ્વચ્છ જળ અને મચ્છરજન્ય રોગો અટકાવવા દરેકને મચ્છરદાની તેમ જ આરોગ્યની સુવિધા આપવાના પ્રયાસ અને પ્રતિબદ્ધતામાં ઊણી ઊતરતી સરકારોએ મેગી પર પ્રતિબંધ લાદીને બે મિનિટમાં પ્રસિદ્ધિ મેળવી લીધી છે. અલબત્ત, આ વિવાદને કારણે આપણા ખાદ્યપદાર્થોનાં ધારાધોરણો સુધરશે તથા તેનો કડક અમલ થશે કે નહીં, એ કહેવું મુશ્કેલ છે, છતાં લોકોમાં જે જાગૃતિ પેદા થઈ છે, એ વિવાદનું સૌથી શ્રેષ્ઠ ફળ છે.

મેગી વિવાદ તો અત્યારે ઊભો થયો પણ તમારી જાતને સવાલ પૂછજો, શું મેગી નૂડલ્સ કે બજારમાં મળતી આવી અન્ય ખાદ્યસામગ્રીઓ આરોગ્યપ્રદ જ હોય છે, એવી આપણને કદી ખાતરી હતી? ના, મેગી જેવી વસ્તુઓ આરોગ્યપ્રદ છે, એવું કદાચ આપણામાંના કોઈ માનતા નહોતા અને છતાં મેગીએ માર્કેટમાં મેદાન માર્યું હતું. મેગી વિવાદ નિમિત્તે મેગીના સફળ માર્કેટિંગ મોડલ અંગે વિચાર કરતાં જણાય છે કે આજકાલ આપણા સમાજમાં મેગી મોડલ જ બધે મેદાન મારી રહ્યું છે. સમાજના દરેક ક્ષેત્રમાં મેગી મોડલની સફળતા જોતાં આ અંગે ઉપરછલ્લી ચિંતા અને ચિંતન માત્ર નહીં, પણ સામાજિક મનોમંથન કરવું જરૂરી બન્યું છે. મેગી મોડલની સફળતાનાં રહસ્યોમાં જ આપણી સામાજિક ઊણપોની પોલ પણ ખૂલતી જોવા મળે છે, એના અંગે થોડો વિચાર કરીએ.

'માત્ર બે મિનિટ'નો મોહ :

જમાનો હવે ઇન્સ્ટન્ટનો આવ્યો છે, એવું કહેવાય છે પણ વાસ્તવિકતા એ છે કે લોકો પહેલાં કરતાં વધારે અધીરા બન્યા છે અને આળસુ પણ. મેગી બે મિનિટમાં બની જાય પણ કેટલા દિવસે પચે કે પછી જીભને ગમે છે, પેટની શું હાલત કરે છે, એવો વિચાર બહુ ઓછા લોકો કરે છે અને એનો ફાયદો મેગી મોડલને મળતો હોય છે. આપણને રસોઈ બનાવવાની જ નહીં પણ જાણે વિચારવાની પણ આળસ ચડે છે. કોઈ વસ્તુ, વિચાર કે વ્યક્તિ વિશે અધિકૃત માહિતી મેળવવાની કે તથ્ય ચકાસવાને બદલે આપણને કોઈ કહે એ માની લેવાનું કે કોઈ કરે એમ કરી નાખવાનો આસાન માર્ગ વધારે માફક આવતો હોય છે. આ માર્ગ આસાન હોય છે, સાથે સાથે આત્મઘાતી પણ, એ રખે ભુલાય.

'ટેસ્ટ ભી હેલ્થ ભી'નો વાયદો :

અહીં આપણે વિચારવાનો મુદ્દો એ બને છે કે વરને તો એની માતા વખાણે જ, પણ આપણે એ વખાણને સાચા માની લેવાનું ભોટપણ શા માટે દાખવીએ. જો કે, પ્રચંડ પ્રચારમારાથી આપણી સાદી સમજ અને બુદ્ધિ બહેર મારી જતી હોય. એમાં ય સેલિબ્રિટી જ્યારે કોઈ પ્રોડક્ટની ભલામણ કરે ત્યારે આપણે તેમના 'ફેન' તરીકે એ ફેરવે તેમ ફરવા માંડતા હોઈએ છીએ. માર્કેટિંગનું ક્ષેત્ર હોય કે રાજકીય, આપણે ચટપટાં અને ખટમીઠાં સૂત્રો-નારા-જિંગલની જાળમાં ફસાઈ જતા હોઈએ છીએ, પણ એક જાગૃત વ્યક્તિ અને નાગરિક તરીકે પ્રચારમારાથી દોરવાયા વિના વિવેકબુદ્ધિથી વિચાર કરવાની તસદી લીધા વિના છૂટકો નથી.

'ઓથેન્ટિક ઇન્ડિયન ફ્લેવર'નો વઘાર :

મેગીની અમુક પ્રોડક્ટ પર 'ઓથેન્ટિક ઇન્ડિયન ફ્લેવર' લખેલું વાંચવા મળે છે. મેગી જેવી વિદેશી કંપનીઓ જ નહીં તમામ ક્ષેત્રના ધુરંધરો જાણે છે કે આપણને દેશ-સંસ્કૃિત-ધર્મ-સંપ્રદાય-પ્રદેશ-ભાષા વગેરે બાબતોના ગૌરવ અને અસ્મિતાનો એટલો નશો છે કે આપણે એ નશામાં કોઈને મારવા કે મરવા જ નહીં ખરીદવા પણ ઊમટી પડીએ! કંપનીઓ કે સ્થાપિત હિત ધરાવનારા આપણા ગૌરવ-અસ્મિતાને ખોટી રીતે પંપાળતા રહે છે અને પોતાનું કામ કઢાવતા રહે છે.

પ્રચારના પૂરમાં તણાતા સત્યને આપણી સભાનતા અને સક્રિયતાથી જ બચાવી શકાશે. વળી, સત્ય ટકશે તો જ આપણે ટકવાના છીએ, ખરુંને?

e.mail : divyeshvyas.amd@gmail.com

સૌજન્ય : ‘સમય-સંકેત’ નામક લેખકની કોલમ, “સંદેશ”, ૧૪ જૂન 2015

દરેકના જીવનમાં એવી ક્ષણ આવતી હોય છે, જે અંદરથી ઝકઝોરી દે છે. તમારા દિમાગને ધરતીકંપ જેવા આંચકા આપે છે અને જાતજાતના વિચારોની ત્સુનામી તમારા મનોભાવો, માન્યતાઓ, ધારણાઓ અને માનસિક સમીકરણો ઉપરાંત તમારી શ્રદ્ધા કે વિશ્વાસનો પણ સત્યાનાશ વાળી દેતી હોય છે. અલબત્ત, આ માનસિક વલોપાતને અંતે નવનીત રૂપે તમને નવી દૃષ્ટિ અને સમજ પણ સાંપડતાં હોય છે. આવી ઘટના તમને સાવ નવેસરથી જિંદગીને જોવાની અને જીવવાની શીખ તથા તક આપી જતી હોય છે. મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી નામના શરમાળ અને રૂપિયા કમાવા વિદેશ ગયેલા યુવાનના જીવનમાં એક એવી ઘટના બને છે, જે તેમને આગળ જતાં મહાત્મા બનવાનો માર્ગ પ્રશસ્ત કરી દે છે.

ગાંધીજીના આત્માને ઝકઝોરી નાખતી આ ઘટના ૭મી જૂન, ૧૮૯૩ના રોજ દક્ષિણ આફ્રિકામાં બની હતી. આ ઘટનાને ગાંધીજીએ પોતાની આત્મકથા 'સત્યના પ્રયોગો'ના બીજા ભાગના આઠમા પ્રકરણ 'પ્રિટોરિયા જતાં'માં સવિસ્તાર વર્ણવી છે. અબ્દુલા શેઠના કામસર ગાંધીજીને પ્રિટોરિયા જવાનું થયેલું. ડરબનથી પહેલા વર્ગની ટિકિટ લઈને ગાંધીજી પ્રિટોરિયા જવા રવાના થયા. ટ્રેન રાતે નવેક વાગ્યે નાતાલની રાજધાની મેરિત્સબર્ગ પહોંચી. જ્યાં એક ગોરા મુસાફરે ફરિયાદ કરતાં ટ્રેનના અમલદારે ગાંધીજીને ફર્સ્ટ ક્લાસના ડબ્બામાંથી ઊતરીને છેલ્લા એટલે કે જનરલ ડબ્બામાં જતા રહેવા જણાવ્યું, પણ ગાંધીજીએ પહેલા વર્ગની ટિકિટ હોવાની વાત કરીને પ્રતિકાર કર્યો. અમલદારે જાતે નહીં ઊતરો તો સિપાહી ઉતારશે, એવી ધમકી આપી ત્યારે ગાંધીજીએ પોતાના જીવનનો પહેલો સત્યાગ્રહ આદર્યો અને મક્કમ સ્વરે જણાવ્યું, "ત્યારે ભલે સિપાહી ઉતારે, હું મારી મેળે નહીં ઊતરું." આખરે સિપાહીએ તેમને ધક્કા મારીને નીચે ઉતાર્યા અને તેમનો સામાન પણ ઉતારી લીધો. ટ્રેન રવાના થઈ ગઈ છતાં ગાંધીજી બીજા ડબામાં જવા તૈયાર ન જ થયા. ગાંધીજી પોતાના ફેંકાયેલા સામાનને અડક્યા પણ નહીં અને વેઇટિંગ રૂમમાં જઈને બેઠા. શિયાળાની કડકડતી ઠંડીમાં આખી રાત વિતાવી. એ આખી રાત ગાંધીજીના મનમાં જે વૈચારિક ધમસાણ ચાલ્યું, તેનો ટૂંકસાર આપતાં ગાંધીજીએ લખ્યું છે, મેં મારો ધર્મ વિચાર્યો, "કાં તો મારે મારા હકોને સારુ લડવું અથવા પાછા જવું, નહીં તો જે અપમાનો થાય તે સહન કરવાં ને પ્રિટોરિયા પહોંચવું અને કેસ પૂરો કરી દેશ જવું. કેસ પડતો મૂકીને ભાગવું એ તો નામર્દી ગણાય. મારા ઉપર દુઃખ પડયું તે તો ઉપરચોટિયું દરદ હતું. ઊંડે રહેલા એક મહારોગનું તે લક્ષણ હતું. આ મહારોગ તે રંગદ્વેષ. એ ઊંડો રોગ નાબૂદ કરવાની શક્તિ હોય તો તે શક્તિનો ઉપયોગ કરવો. તેમ કરતાં જાત ઉપર દુઃખ પડે તે બધાં સહન કરવાં અને તેનો વિરોધ રંગદ્વેષ દૂર કરવા પૂરતો જ કરવો."

આમ, ૭મી જૂનની રાતે હડધૂત-અપમાનિત થયેલો મોહનદાસ નામનો યુવાન મહાભિનિષ્ક્રમણમાંથી પસાર થાય છે અને અન્યાય સામે લડવાનો મક્કમ નિર્ધાર કરે છે. અન્યાયના પ્રતિકાર રૂપે બીજા દિવસે ગાંધીજી જનરલ મેનેજરને ફરિયાદનો લાંબો તાર કરે છે, એટલું જ નહીં ટ્રેનમાં પહેલા વર્ગમાં મુસાફરી કરીને પ્રિટોરિયા પહોંચે છે. ડરબનથી નીકળેલા મોહનદાસ અને પ્રિટોરિયા પહોંચેલા મોહનદાસ વચ્ચે મોટો ફરક આવી ગયો હોય છે. મોહનદાસમાં સત્યાગ્રહના માર્ગે મહાત્મા બનવાનાં બીજ અંકુરિત થઈ ગયાં હોય છે, જે દક્ષિણ આફ્રિકા અને પછી ભારતમાં સામાન્ય લોકોની સ્વતંત્રતા, સ્વમાન, સમાનતા અને સામાજિક ન્યાય માટે આજીવન સંઘર્ષ કરીને મહાત્મા પુરવાર થાય છે.

બત્રીસ કોઠે દીવા કરનારા આવા ટર્નિંગ પોઇન્ટ દરેકના જીવનમાં આવે છે, પણ કોઈ નવેસરથી જિંદગી જીવવાના પડકારને ઝીલી લે છે, જ્યારે કોઈ આવી ઘટનાને દુઃખદ બનાવ કે અનુભવ ગણી લઈને તેને ભૂલી જાય છે. પડકાર ઝીલીને સંઘર્ષ કરનારા મહામાનવ બની જતા હોય છે અને આવી ઘટનાને ભૂલી જનારા લોકોને ઇતિહાસમાં કોઈ યાદ રાખતું નથી.

ક્યારે ય વિચાર્યું છે કે તમે કઈ કેટેગરીમાં આવો છો?

સૌજન્ય : ‘સમય સંકેત’ નામે લેખકની કોલમ, “સંદેશ”, 07 જૂન 2015

http://sandesh.com/article.aspx?newsid=3083798

e.mail : divyeshvyas.amd@gmail.com

પંજાબના વિદ્રોહી કવિ 'પાશ'ની અંગારા જેવી ધગધગતી એક કાવ્યપંક્તિ છે, "સમય બડા કૂત્તા હૈ મેરી બુલબુલ …." સમય માટેના આક્રોશનું કારણ એ છે કે સમય કોઈનો થયો નથી કે થવાનો પણ નથી. સમય પોતાની ગતિએ ચાલે છે, તે કોઈની શેહમાં આવતો નથી અને સમય સામે સૌ મજબૂર હોય છે. સમય જ તમને બળવાન બનાવે છે અને સમય જ તમારી શક્તિઓ હણી લેતો હોય છે, એનો એક સજ્જડ દાખલો મહાભારતમાં પણ ઉપલબ્ધ છે. મહાભારતની એક જાણીતી પંક્તિ છે, સમય સમય બલવાન હૈ, નહીં મનુષ બલવાન, કાબે અર્જુન લૂંટયો, વહી ધનુષ વહી બાણ …. સમય જેટલો શક્તિશાળી છે, એટલો ક્રુર પણ છે અને સમયની ક્રુરતાથી સમયના સાક્ષી જ નહિ બલકે પ્રવક્તા ગણાય, એવી ઘડિયાળો પણ બચી શકી નથી. એકવીસમી સદીમાં કોમ્પ્યુટર અને મોબાઇલ ફોનનો સમય જામ્યો છે ત્યારે પરંપરાગત ઘડિયાળોનો અંતિમ સમય આવી પૂગ્યો હોય એવું લાગે છે. કાંડા ઘડિયાળ હવે સમય જોવાના સાધન તરીકે નહીં તો પણ ફેશનની ચીજ કે એક્સેસરીઝ તરીકે પહેરાય છે, પણ સૌથી દયનીય હાલત ટાવર પરની ઘડિયાળોની થઈ ગઈ છે. એક જમાનામાં સમય જોવાના સાધન તરીકે દુનિયાભરમાં જેના ડંકા વાગતા હતા, એવી ટાવરની ઘડિયાળના વાગતા ડંકા પર આજે ભાગ્યે જ કોઈનું ધ્યાન જતું હોય છે. લોકો પાસે જાણે ટાવરની ઘડિયાળ પર નજર નાખવાનો 'સમય' જ નથી રહ્યો !

આજે ટાવરની ઘડિયાળને યાદ કરવાનું નિમિત્ત પૂરું પાડનાર છે – દુનિયાની ડંકા વગાડતી સૌથી ઊંચી ટાવર ઘડિયાળ બિગ બેન. બ્રિટનના પાર્લમેન્ટ હાઉસ એટલે કે લંડનના વેસ્ટમિનિસ્ટર મહેલના ઉત્તર છેડે ઊભેલા એલિઝાબેથ ટાવર પરની આ ઘડિયાળની આજે વર્ષગાંઠ છે. ૩૧મી મે, ૧૮૫૯ના રોજ આ ઘડિયાળ કાર્યરત થઈ હતી અને તેના ડંકા વાગવા માંડયા હતા. બિગ બેનનો સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ જોઈએ તો ઓક્ટોબર-૧૮૩૪માં વેસ્ટમિનિસ્ટર મહેલ આગમાં બળીને ખાખ થઈ ગયો હતો. આ મહેલને ફરી બાંધવામાં આવ્યો અને તેના ઉત્તર છેડે દુનિયાની સૌથી ઊંચી અને સમયમાં એકદમ ચોક્કસ ઘડિયાળ બેસાડવાનો નિર્ણય કરાયો. રોયલ એસ્ટ્રોનોમર સર જ્યોર્જ એરીએ સમયમાપનના વિજ્ઞાનમાં ખાંટું મનાતા એડમંડ બેકેટ ડેનિસનની મદદથી સમયની સાથે ચુસ્તપણે ચાલતી ઘડિયાળ તૈયાર કરી હતી. સમયે સમયે ડંકા વગાડવા માટે સોળ ટનનો મોટો ટોકરો (ઘંટ) તેની સાથે જોડવામાં આવ્યો હતો. આા ટોકરો ગ્રેટ બેલ તરીકે જાણીતો છે અને તેના આધારે જ આ ઘડિયાળ અને ટાવર બિગ બેન તરીકે ઓળખાય છે. બિગ બેનના સેન્ટ સ્ટીફન્સ ટાવરનું નામ ૨૦૧૨માં ઇંગ્લેન્ડનાં મહારાણી એલિઝાબેથ-બીજાના શાસનના હીરક મહોત્સવ (૭૫ વર્ષ) નિમિત્તે બદલીને એલિઝાબેથ ટાવર કરાયું હતું. જો કે દુનિયા તેને બિગ બેન ટાવર તરીકે જ ઓળખે છે.

૧૮મી સદીમાં કાંડા ઘડિયાળ તો દૂરની વાત થઈ પણ ઘરમાં દીવાલો ઘડિયાળો પણ દુર્લભ હતી. એ જમાનામાં લોકોને સમયનો અંદાજ આવે એ માટે નગરોમાં ઊંચા ટાવર પર ઘડિયાળ રાખવાનો ટ્રેન્ડ શરૂ થયો હતો. ટાવર ઘડિયાળનું ચલણ વિકસ્યું એમાં પણ બિગ બેનની મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા હતી. દુનિયાની ઐતિહાસિક ટાવર ઘડિયાળોમાં મુંબઈની રાજબાઈ ટાવર ઘડિયાળનો સમાવેશ થાય છે. બૉમ્બે સ્ટોક એક્સચેન્જનો પાયો નાખનારા પ્રેમચંદ રાયચંદે પોતાની માતાની સ્મૃિતમાં આ ટાવર ઘડિયાળ બનાવડાવી હતી. અંગ્રેજ આર્કિટેક્ટ જ્યોર્જ ગિલ્બર્ટ સ્કોટે લંડનની બિગ બેનના આધારે જ રાજબાઈ ટાવર ઘડિયાળ બનાવી હતી.

સમયના વહેણમાં ટાવર ઘડિયાળો વહી જવાની છે, પણ જૂની પેઢીનાં તેની સાથેનાં સ્મરણો સાચવી રાખવાં જેવાં છે. તમારાં માતા-પિતા કે દાદા-દાદી પાસેથી જાણીને તેને નોંધી લેવાનું ચૂકતાં નથી, બાકી તમે જાણો જ છો, સમય બડા કૂત્તા હૈ … !

સૌજન્ય : ‘સમય સંકેત’ નામક લેખકની કોલમ, “સંદેશ”, 31 મે 2015

e.mail : divyeshvyas.amd@gmail.com