પોતાના ધર્મને સર્વોપરી બનાવવા મથતા આતંકવાદીઓ રોમમાંથી ચર્ચને ફગાવી દેવા માગે છે.

શ્રીલંકાનો અત્યાર સુધીનો પરિચય એટલે સરસ મજાનો દરિયો, જ્યાં મંદિરમાં રાવણ જોવા મળે એવો દેશ, જેનો સિલોન રેડિયો આપણે ત્યાં હિટ હતો એ દેશ અને દક્ષિણ એશિયાનો એવો ભાગ જે બહુ વિશાળ ન હોવા છતાં ય જાત જાતની સંસ્કૃતિઓનું ઘર છે.

કમનસીબે શ્રીલંકાની આ ઓળખ ઇસ્ટરના દિવસે થયેલા લોહિયાળ આતંકી હુમલાને કારણે જાણે સ્તબ્ધ બની ગઇ છે. શ્રીલંકાએ આ પહેલાં પણ યુદ્ધ જોયું છે જે ૧૯૮૩માં શરૂ થયું. શ્રીલંકાનાં સિવિલ વૉરમાં લઘુમતી અને બહુમતી વચ્ચે યુદ્ધ થયું. તામીલ ભાષા બોલનારા લઘુમતી અને સિંહાલી ભાષા બોલનારા બહુમતીના લોકો વચ્ચે થયેલા સિવિલ વૉરમાં ધાર્મિક તાણાવાણા વણાયેલા હતા. શ્રીલંકાની સિત્તેર ટકા વસ્તી બૌદ્ધ ધર્મ પાળનારા સિંહાલીઓની છે. અમુક સિંહાલીઓ ખ્રિસ્તી છે, એમ કેટલાક તામીલ પણ ખ્રિસ્તી ધર્મ પાળનારા છે, જો કે મોટા ભાગનાં તામીલભાષીઓ હિંદુ છે. કુલ વસ્તીના દસ ટકા જેટલા લોકો મુસલમાન છે પણ તેઓ સિવિલ વૉરનો હિસ્સો ન હતા અને તામીલ ટાઇગર્સ દ્વારા તેમને પણ ટાર્ગેટ કરાતા. શ્રીલંકામાં હિંસા નથી થઇ એમ નથી પણ આ દેશને આંતરરાષ્ટ્રીય આતંકી જૂથોની ચિંતા કરવી પડે એવી સ્થિતિ હજી સુધી ખડી નહોતી થઇ, જે ઇસ્ટરના હુમલાઓએ બદલી નાખી છે. શ્રીલંકામાં થયેલા હુમલાને પગલે ગયા મહિને ન્યુઝીલેન્ડનાં મસ્જિદમાં ૫૦ જણનાં જીવ લેનારું શૂટિંગ, ઑક્ટોબર ૨૦૧૮માં પિટ્સબર્ગ પેન્સિલવેનિયાના ટ્રી ઑફ લાઇફ સિનેગૉગમાં થયેલી ૧૧ જણાની હત્યા તથા ૨૦૧૭નાં એપ્રિલમાં ઇજિપ્તમાં ૪૫ જેટલાં જીવ લેનાર પામ સન્ડે બોમ્બિંગની ઘટનાઓ મગજમાં ચમકી જાય. 

શ્રીલંકામાં થયેલા હુમલાનો મૃત્યુ આંક અને ધાયલોની યાદીનો આંકડાથી વધારે જાનહાનિ વર્લ્ડ ટ્રેડ સેન્ટર પર થયેલા હુમલામાં જ થઇ હતી. ઓક્લાહોમા શહેરનાં બોમ્બિંગ્ઝ, કેન્યા અને તાન્ઝાનિયાની યુ.એસ. એમ્બેસીઝ પર થયેલા હુમલા અને સ્કોટલેન્ડ પર થયેલા પાન એમ બોમ્બિંગમાં માર્યા ગયેલાઓનો આંકડો પણ શ્રીલંકામાં થયેલી જાનહાનિ કરતાં ઓછો હતો. ભારત, યુરોપ કે એશિયામાં થયેલા આતંકી હુમલાઓનો મૃત્યુ આંક પણ શ્રીલંકામાંના આ હુમલાઓ કરતાં વધુ હતો એમ ચોક્કસપણે કહેવું મુશ્કેલ છે. આફ્રિકા અને મિડલ ઇસ્ટમાં થયેલી કેટલી દુર્ઘટનાઓ આ આંકડા કરતાં વધારે મૃત્યુ આંક ધરાવતી હોય એમ બને.

આ સરખામણી કરવાનું સીધું કારણ એ છે કે આધુનિક ઇતિહાસમાં જેનો સમાવેશ થઇ શકે તેવો આ સૌથી મોટો (ન્યુ યોર્કનાં ટ્વીન ટાવર અટેક્સને બાદ કરતાં) અને હચમચાવી નાખે તેવો આતંકી હુમલો છે. આ હુમલાને પગલે શ્રીલંકા પણ હવે ન્યુ યોર્ક, વોશિંગ્ટન ડી.સી., લંડન, પેરિસ, મેડ્રીડ, મુંબઇ, ન્યુઝીલેન્ડ અને અન્ય ઘણાં શહેરો કે દેશોની યાદીમાં જોડાઇ ગયો છે, જ્યાં આતંકીઓએ સ્વતંત્ર સમાજમાં ડરનો પેગપેસારો કરાવવામાં અને અરાજકતા ફેલાવવામાં સફળતા મેળવી છે. શ્રીલંકામાં થયેલો હુમલો એ જેહાદીઓની બદલાયેલી હિંસાનું નિશાન છે.

વૈશ્વિક દ્રષ્ટિએ જોઇએ તો નેવુંના દાયકામાં અલ-કાયદાને જ્યુઝ અને ક્રુસેડર્સની સામે વિરોધ હતો અને બિનસાંપ્રદાયિક મથકો અને સ્થળો જ તેમનાં ટાર્ગેટ પર હતા.  ઇરાકમાં જ્યારે આઇ.એસ.-ઇસ્લામિક સ્ટેટનું જોર વધ્યું ત્યારે તેમણે ત્યાં રહેતા એવા મુસલમાનોની હત્યા કરી, જેઓ આઇ.એસ.ના કુરાનનાં લોહિયાળ તારણ સાથે સંમત નહોતા. આઇ.એસ.ની હિંસા તો અલ-કાયદાનાં આતંકીઓને પણ વધારે હિંસક લાગતી એટલી વરવી હતી. ૨૦૧૭ની સાલમાં અલ-કાયદાની દક્ષિણ એશિયન શાખાએ નિયમ બહાર પાડ્યો કે હિંદુ, મુસ્લિમ, બૌદ્ધ ધર્મનાં સિવિલિયન અને ધાર્મિક સ્થળો પર હુમલો ન કરવો. એનાથી તદ્દન વિરુદ્ધ આઇ.એસ.એ બહુ ગર્વથી ઇજીપ્ત, ફિલિપીન્સ, પાકિસ્તાન અને હવે શ્રીલંકા એમ આ દેશોમાં ધાર્મિક સ્થળોએ હુમલાની જવાબદારીઓ સ્વીકારી.

વૈશ્વિક સ્તરે આનું સીધું વિશ્લેષણ એ છે કે આઇ.એસ.નું ધ્યેય છે જુદી જુદી સંસ્કૃતિઓ વચ્ચે ટકરાવ કરાવવો. આ સેક્ટેરિયન ટેરરિઝમ – સાંપ્રદાયિક આતંકવાદ છે – જેહાદીઓનાં આ ધ્યેયની સાથે વ્હાઇટ નેશનાલિસ્ટ ટેરરિસ્ટની માનસિકતા પણ મળતી આવે છે. પશ્ચિમીઓ ખાસ કરીને શ્વેત વર્ણીઓ જ્યારે પણ આવા ગુના આચરે ત્યારે તેમને આતંકવાદનું લેબલ જોડાય એ ગમતું નથી, પણ ગયા મહિને ન્યુઝીલેન્ડનાં મસ્જિદમાં થયેલો હુમલો વ્હાઇટ નેશનલિસ્ટ ટેરરીઝમનો જ દાખલો છે. આતંકવાદી જૂથનું મૂળ લક્ષ્ય હોય છે આમ નાગરિકને કોઇ પણ એક બાજુની પસંદગી કરવા બળજબરી કરવી.  વિસંવાદિતા પ્રસરાવવી અને અન્ય ધર્મ પ્રત્યે અણગમાનાં મૂળિયાં ઊંડા ઊતારવા એ જ આ આંતકી જૂથો ઇચ્છતા હોય છે. જેહાદીઓને મુસલમાનો સામે નકારાત્મકતા વધે એમાં જ રસ છે જેથી વધુને વધુ મુસલમાનો જેહાદીઓની વિચારધારાનો સ્વિકાર કરે. કોઇ પણ સરકારો કે નાગરિકોએ જેહાદીઓનાં આ ફાસલામાં ઝડપાવું ન જોઇએ.

આઇ.એસ. સાથે જોડાઇ રહેલી નવી પેઢીનાં અંતિમવાદીઓનું નિશાન ધાર્મિક સ્થળો છે. યુનિવર્સિટી ઑફ મેરીલેન્ડ દ્વારા વૈશ્વિક આતંકવાદ પર કરાયેલા એક અભ્યાસ અનુસાર ૨૦૦૦થી માંડીને ૨૦૦૪ દરમિયાન ધાર્મિક સ્થળો પર ૨૪૦ જેટલા હુમલા થયા થયા જેમાં ૬૨૦ લોકોએ જાન ગુમાવ્યા. ત્યાર બાદ ૨૦૧૩ અને ૨૦૧૭નાં ગાળામાં ધાર્મિક સ્થળોએ થતા હુમલાની સંખ્યામાં નોંધપાત્ર વધારો થયો. આ સમય દરમિયાન ધાર્મિક સ્થળો પર લગભગ ૧૪૦૦ હુમલા થયા જેમાં ૪૦૦૦ લોકોએ જાન ગુમાવ્યા.  છેલ્લા બે વર્ષનો ચોક્કસ ડેટા હજી આ અભ્યાસમાં ઉમેરાયો નથી પણ આપણે છેલ્લા બે વર્ષમાં ચર્ચ અને મસ્જિદ જેવા ધાર્મિક સ્થળો પર કરાયેલા આતંકી હુમલાઓથી માહિતગાર છીએ. અહીં જે સમયગાળાની વાત કરાઇ છે તેમાંથી બે – તૃતિયાંશ હુમલાઓ પાકિસ્તાન, નાઇજીરિયા, અફધાનિસ્તાન અને ઇજીપ્તમાં થયા છે. વળી ઇરાક અને સિરિયામાં થતા આતંકી હુમલાઓના આંકડાનો આમાં સમાવેશ નથી કારણ કે ત્યાંના સિવિલ વૉર્સ તો વૈશ્વિક આંકડાઓને ક્યાં ય પાછળ છોડી દે તેવા છે.

આઇ.એસ.એ પોતાનાં શરૂઆતી વર્ષોમાં ઇરાકમાં ‘અલ-કાયદા ઇન ઇરાક’ જૂથ તરીકે શિયા મુસલમાનોને ટાર્ગેટ કર્યા કારણ કે તેઓ ત્યાં પ્રજામાં ધ્રુવીકરણ ઇચ્છતા હતા. આઇ.એસ.ની આ માનસિકતાએ અલ-કાયદાનાં મૂળ નેતૃત્વને પણ ચોંકાવી દીધા હતા. ૨૦૧૪માં અલ-કાયદા ઇન ઇરાકે પોતાની નવી ઓળખ બનાવી અને આઇ.એસ.-ઇસ્લામિક સ્ટેટ નામ અપનાવ્યું. ઇરાક અને સિરિયાનાં પ્રદેશોમાં અણધારી હિંસા, અન્ય સંપ્રદાયોની સતામણી સહિત આખા વિશ્વમાં ઠેરઠેર છૂટા છવાયા હુમલા કરવા માટે તેમણે પોતાના સાથીદારો અને મદદનીશોને પ્રોત્સાહન આપ્યું, જે અલ-કાયદાએ ક્યારે ય નહોતું કર્યું. આઇ.એસ.ને થિએટ્રિકલ અસૉલ્ટ્સ કરવામાં વધારે રસ છે વળી આઇ.એસ.ના યુરોપિયન અનુયાયીઓએ ટ્રાન્સપોર્ટ હબ્સ, કોન્સર્ટ્સ વગેરે ટાર્ગેટ બનાવવાનું પણ ચાલુ રાખ્યું. આઇ.એસ.નું એક માત્ર ધ્યેય છે ખ્રિસ્તી ધર્મને ફગાવી દઇને રોમને તાબામાં લેવું.

આઇ.એસ.ની ઇજીપ્તની શાખાએ દેશનાં કોપ્ટિક ખ્રિસ્તીઓ અને સૂફી મુસલમાનોને પણ નથી છોડ્યા તો ગલ્ફનાં આઇ.એસ. અનુયાયીઓએ શિયા મસ્જિદો પર મારો ચલાવ્યો છે. આ પહેલાં ઇન્ડોનેશિયામાં થયેલા ચર્ચ બોમ્બિંગ્ઝ અને ફિલપાઇન્સનાં બોમ્બિંગ્ઝમાં પણ આઇ.એસ.નો હાથ છે એમ બહાર આવ્યું હતું. અલ-કાયદાએ ધાર્મિક સ્થળો પર હુમલા નથી કર્યા એમ નથી પણ તેમનું મુખ્ય લક્ષ્ય અમેરિકા અને પશ્ચિમનાં દેશો જ છે, તેમને આઇ.એસ.ની કટ્ટર સાંપ્રદાયિકતા બહુ માફક નથી આવતી. આમ જોવા જઇએ તો આઇ.એસ. અને અલ-કાયદા બંન્નેનું ધ્યેય એક જ છે પણ તેને મેળવવાની પદ્ધતિ અંગે બંન્ને જૂથોની માનસિકતા જૂદી પડે છે. 

અમેરિકાને ટાર્ગેટ કરવું અલ-કાયદા માટે અઘરું બન્યું છે અને તેની સાથે જોડાનારા આતંકીઓને પણ અલ-કાયદાને સમજવામાં – ખાસ કરીને ‘ફાર એનિમી’વાળા વાતને સમજવામાં, મુશ્કેલી પડે છે. આ તરફ આઇ.એસ.ની કોઇ.પણ ભેદ-ભાવ વગરની, બેફામ અને સારાસાર વગરની માનસિકતા ‘રિક્રુટ્સ’ને સમજવામાં સહેલી પડે છે. આઇ.એસ.ને માટે ઘાતકી હિંસા, ખૂના-મરકી, મોત, જીત મેળવી તથા સાંપ્રદાયિક અરાજકતા બધું જ તેમના લક્ષ્ય સુધી પહોંચવા માટે ચલાવાય છે. આઇ.એસ.ની આ અંતિમવાદી માનસિકતાને પગલે તેનો ડર વૈશ્વ સ્તરે પ્રસરી ચુક્યો છે અને જે હજી સુધી આતંકી બન્યાં નથી પણ અંતિમવાદી વિચારધારા ધરાવે છે તેમને આ ગોઠી ગયું છે. ૨૦૧૪માં જે રીતે ખલિફતની રચના થઇ અને જે રીતે ૪૦ હજારથી પણ વધુ વિદેશી ‘લડવૈયા’ઓ વિશ્વનાં અલગ અલગ ૮૦ દેશોમાંથી ઇરાક અને સીરિયા ધસી ગયા હતા તે ખલિફત પડી ભાંગ્યા બાદ આતંકી જૂથોનાં સંપર્કો, ટ્રેઇનિંગ અને સાંપ્રદાયની સહાય વગેરે સાથે પોતાના રાષ્ટ્રોમાં પાછા ફર્યા છે. શ્રીલંકા પરનાં હુમલા સાબિત કરે છે કે જ્યાં ખ્રિસ્તી વિરોધી હુમલાઓનો જરા અમસ્તો ઇતિહાસ પણ નથી ત્યાં પણ ધાર્મિક સ્થળોએ ફરી વળવું એ જેહાદીઓને માટે પોતાના ધ્યેય સુધી પહોંચવાનો રસ્તો હોઇ શકે છે.

આપણે સમજી લેવું પડશે કે આતંકવાદ અંતે તો વિશ્વનાં બે સૌથી મોટા ધર્મોમાં ચડસાચડસીનું પરિણામ છે. મુસ્લિમ અંતિમવાદીઓને પોતાના ધર્મને સર્વોપરી સાબિત કરવો છે અને માટે તેઓ આતંકવાદનો રસ્તો અપનાવે છે. પરંતુ આપણે એ પણ સમજવું પડશે કે દરેક મુસલમાન આતંકવાદી નથી હોતો. આતંકવાદીઓ જે ધર્મનાં નામે ઠેકડા મારે છે એ ધર્મ તેમને માટે વૈમનસ્ય પ્રસરાવવાનું હથિયાર છે. આતંકવાદીઓને ધર્મ સાથે ખરેખર કોઇ ‘પવિત્ર’ સંબંધ નથી.

બાય ધી વેઃ

યુ.એસ.એ.માં ચર્ચ અને મસ્જિદોમાં સલામતી વ્યવસ્થા હવે અગત્યનો હિસ્સો બની છે. વળી ખ્રિસ્તી અને મુસલમાન ધર્મનાં ઉચ્ચ વડાઓ પરસ્પર આપ-લે વધે એ માટે મોટા પાયે પ્રયાસ કરી રહ્યા છે. બરાક ઓબામાના કાળ દરમિયાન અમેરિકામાં તથા અન્ય રાષ્ટ્રોમાં ધાર્મિક સ્વતંત્રતાનાં પ્રતિનિધિઓને પણ નિમવામાં આવ્યા હતા. દેખીતી રીતે બે ધર્મો વચ્ચેનાં યુદ્ધ કરતાં આ તમામ ઘટનાઓને બે ધર્મો પર તોળાતા જોખમ તરીકે જોવા જોઇએ. ધાર્મિક લધુમતીનું દમન એ વૈશ્વિક વાસ્તવિકતા છે, પછી એ કોઇ પણ ધર્મ કેમ ન હોય. પરંતુ તેમાં સત્તા અને બળનું જોર બતાડવાની મહેચ્છા જેટલી પ્રબળ છે એટલી પ્રબળ કોઇ ધર્મની માન્યતા નથી જ. આ બધાંની વચ્ચે પાકિસ્તાનનો ‘સ્ટેટ સ્પોન્સર્ડ’ આતંકવાદ પણ એક બહુ મોટી સમસ્યા છે જે વૈશ્વિક સ્તરે રાજકારણને અસર કરનારી બાબત છે કારણ કે તેમાં ચીનના અંગત રસ છે પણ ચીનના હાથ દઝાવા માંડે એ સમય બહુ દૂર નથી.  નોસ્ત્રાદેમસે કરેલી ભવિષ્યવાણીને માનીએ તો ખ્રિસ્તી અને મુસલમાન રાષ્ટ્રો વચ્ચેનો સંઘર્ષ ટાળી શકાય તેમ નથી. એ મુજબ આ બે ધર્મો વચ્ચેનો સંઘર્ષ ત્રીજા વિશ્વ યુદ્ધનું કારણ બની શકે છે જે જમીન, હવાઇ તથા જળ માર્ગે ખેલાશે.

સૌજન્ય : ‘બહુશ્રુત’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, રવિવારીય પૂર્તિ, “ગુજરાતમિત્ર”, 28 ઍપ્રિલ 2019

ગુજરાતનું આંતરિક રાજકારણ ધ્રુવીકરણનું રહ્યું છે પણ કેન્દ્રિય સ્તરે રાજ્યના નેતાએ પોતાનો પ્રભાવ જાળવવામાં પાછી પાની નથી કરી

ચૂંટણીનું રણશિંગું દૂર દૂરથી સંભળાતું હવે કાનની સાવ પાસે આવીને વાગી રહ્યું છે. ૨૩મી તારીખે આપણે ત્યાં, ગુજરાતમાં મતદાન થશે. ૨૦૧૯ની ચૂંટણીનાં પરિણામ દેશની ઓળખ અને તેના તાણાવાણા બંન્નેને ઘડવામાં બહુ મોટો ફાળો ભજવનારી સાબિત થશે. આમ તો ઉત્તર પ્રદેશ અને બિહાર, આ બન્ને રાજ્યને લોકસભાની ચૂંટણીમાં સૌથી વધુ મહત્ત્વ આપવામાં આવે છે. કહેવાય છે કે દિલ્હીનો રસ્તો ઉત્તર પ્રદેશની રાજધાની લખનૌમાંથી પસાર થાય છે. ઉત્તર પ્રદેશે દેશને અત્યાર સુધીમાં આઠ વડાપ્રધાન આપ્યા છે. દરેક પક્ષ માટે ઉત્તર પ્રદેશની વ્યૂહરચના સૌથી મહત્ત્વની રહે છે. કૉન્ગ્રેસનાં ઉદય અને પતન માટે તથા ભા.જ.પા.ને દિલ્હીની સત્તા અપાવવામાં પણ આ રાજ્યોની, તેમાં ય ખાસ કરીને ઉત્તર પ્રદેશની મહત્તા ખૂબ રહી છે. જો કે આપણે ઉત્તર પ્રદેશ કે બિહારની મહત્તાની નહીં પણ આપણા ગુજરાતનાં મહત્ત્વની ચર્ચા કરવી રહી.

આમ જોવા જઇએ તો ગુજરાત રાજ્યની ભૂમિકા કેન્દ્રમાં સરકાર બનાવવા માટે બહુ અગત્યની નથી રહી, છતાં પણ તેનો પાવર નકારી શકાય તેમ નથી. ગુજરાતમાં બેઠકના આંકડા અન્ય રાજ્યોની સરખામણીએ ઓછા છે, એટલે ગુજરાત ‘મેકર સ્ટેટ’ ન ગણાય એ ખરું, પરંતુ છતાં ય આઝાદી પછીનાં સિત્તેર વર્ષનાં શાસનમાં ગુજરાત રાજ્યનું કેન્દ્રનાં રાજકારણ પર વ્યક્તિગત વર્ચસ્વ હંમેશાંથી રહ્યું છે. ગુજરાતનાં રાજકીય ઇતિહાસમાં કેન્દ્ર સુધી અને એ પણ વડાપ્રધાન પદે પહોંચવાને મામલે નરેન્દ્ર મોદી પહેલાં બે જ નામો યાદીમાં છે. ગુલઝારીલાલ નંદા તો એક્ટિંગ વડાપ્રધાન હતા, એટલે ગણતરીનાં દિવસોમાં તે ગાદી પરથી ઊતરી ગયા, પણ ઇંદિરા ગાંધીને હરાવનારા મોરારજી દેસાઇનું નામ ગુજરાતી વડાપ્રધાન તરીકે દરેકની સ્મૃતિમાં અંકિત છે. ગુજરાતનાં ઇતિહાસ પર નજર કરીએ તો ક્રાંતિ કરવી એ ગુજરાતનો સ્વભાવ રહ્યો છે, પછી એ મુઘલકાળની વાત હોય કે બ્રિટિશરો સામેની લડત હોય. ગુજરાતનાં રાજકારણના ઇતિહાસમાં સાંઇઠના દાયકા પછીથી માંડીને સિત્તેરના દાયકાની શરૂઆત વચ્ચેનો સમય ઇંદિરા ગાંધી અને મોરારજી દેસાઇ વચ્ચેની ચડસાચડસીનો રહ્યો.

સિત્તેરના દાયકામાં ક્ષત્રિય, કોળી, વાણિયા અને આદિવાસીનો જાતિવાદ પણ રાજકારણમાં અગત્યનો ફાળો ભજવવા માંડ્યો. આ એ સમય હતો જ્યારે કૉન્ગ્રેસમાં (ઓ) અને (આર) એમ ફાંટા પડી ચૂક્યા હતા, અને આ ફાંટા પડ્યા એ પહેલાં પક્ષને બ્રાહ્મણો અને વાણિયાઓનો બહુ મોટો ટેકો હતો અને પટેલો રાજકારણમાં સક્રિય થયા એટલે આ બંન્ને જ્ઞાતિઓનું તેજ જરા ઝાંખુ પડ્યું. આ બધાં વચ્ચે ચિમન પટેલ મુખ્ય મંત્રી બન્યા અને ગુજરાતનાં રાજકારણ પર પટેલોની પકડ મજબૂત બની. ત્યારે કેન્દ્રમાં સત્તા લાવવામાં ભલે ગુજરાતનું મહત્ત્વ ન હોય પણ દિલ્હીનાં રાજકારણમાં તેમનો પ્રભાવ નોંધપાત્ર હતો. જો કે ગુજરાતમાં જ્ઞાતિ અને જાતિનું રાજકારણ ચિમન પટેલના નેતૃત્વ પછી બદલાયું. વળી કૉન્ગ્રેસની ખામ થિયરી એટલે કે ક્ષત્રિય, હરિજન, આદિવાસી અને મુસલમાન પણ ૧૯૭૫ની સાલમાં ખૂબ ચાલી હતી, પણ તેનો પ્રભાવ ગુજરાતનાં રાજકારણ પણ અમુક સમય સુધી ચોક્કસ રહ્યો, તેને કેન્દ્ર સાથે સ્વાભાવિક રીતે જ કોઇ જોડાણ નહોતું. પણ એંશીના દાયકામાં કૉન્ગ્રેસને ‘ખામ’નો ફાયદો મળ્યો. માધવસિંહ સોલંકી તથા અમરસિંહ ચૌધરી જેવા મુખ્યમંત્રીઓને પગલે પછાત વર્ગ અને આદિવાસીઓના નેતૃત્વને ઓળખ મળી.

ગુજરાત નંબર્સની દ્રષ્ટિએ ક્યારે ય પણ કેન્દ્રનાં રાજકારણ માટે અગત્યનું નહોતું પણ ગુજરાતમાં જે પણ મુખ્યમંત્રી આવતા તેને કારણે ગુજરાતની મહત્તામાં ફેર પડતો. ગુજરાતમાં આંતરિક રાજકારણ હંમેશાં જાતિ-જ્ઞાતિની ચોપાટ પર જ ખેલાતું. સાંઇઠના દાયકા પછીનાં વીસ વર્ષ દરમિયાન કૉન્ગ્રેસનાં રાજમાં બે બાબતો બની. એક તો કૉન્ગ્રેસનો વોટર બેઝ વિસ્તર્યો જેમાં પછાત વર્ગો અને મુસલમાનો ઉમેરાયા, જેને કારણે આ બન્ને રાજકારણમાં પણ મહત્ત્વના બન્યા, અને સાથે કૉન્ગ્રેસ પાર્ટી ઉચ્ચ જ્ઞાતિવાળાને જ મહત્ત્વ આપે છેની માનસિકતા પણ બદલાઇ. જો કે આ વ્યૂહરચનાને પગલે ઉચ્ચ જ્ઞાતિઓને નવા બનેલા પક્ષ ભા.જ.પા.માં મળેલું મહત્ત્વ ‘વ્હાલું’ લાગ્યું.

કૉન્ગ્રેસનાં પતનની ધીમી શરૂઆત થઇ. ભા.જ.પા.એ પહેલાં તો સ્થાનિક તંત્રમાં પગપેસારો કર્યો. ગ્રામીણ સ્તરે સંઘ પરિવારે પોતાની પહોંચ વિસ્તારી. બહુ વ્યૂહાત્મક રીતે શહેર અને ગામડાંમાં ભા.જ.પા.એ પોતાની જમાવટ કરી. ભા.જ.પા.નો ચહેરો ઉભરવા માંડ્યો હતો ખરો, પણ હજી રાષ્ટ્રીય સ્તરે પહોંચવાને વાર હતી. ૧૯૮૪ની લોકસભાની ચૂંટણીમાં ભા.જ.પા.ને માત્ર બે બેઠક મળી હતી. જેમાંની એક ગુજરાતનાં મહેસાણાનાં એ.કે પટેલની જીતથી મળી હતી. આ ભા.જ.પા.નાં ધીમા પણ મક્કમ પગલાંની પહેલી ‘પા પા પગલી’ હતી એમ કહી શકાય. ભા.જ.પા. માટે ગુજરાત એ હિંદુત્વની લેબોટરી સાબિત થયું. પચાસના દાયકામાં શરૂ થયેલી રામજન્મભૂમિની હિલચાલને અડવાણીનુ નેતૃત્વ મળ્યું. ૧૯૮૪માં મંદિર આંદોલને વેગ પકડ્યો અને ૧૯૯૦ના દાયકામાં રામ મંદિરનાં નિર્માણના હેતુ સાથે અડવાણીએ દેશભરમાં રથયાત્રા શરૂ કરી, જેની શરૂઆત ગુજરાતના સોમનાથથી કરવામાં આવી. વિશ્વ હિંદુ પરિષદના આખલાએ માથું ઊંચક્યું અને બાબરી ધ્વંસની ઘટના ૧૯૯૨ની સાલમાં થઇ.

આ બધાંની વચ્ચે વળી જેણે ક્યારે ય રાજકારણમાં સીધેસીધું નથી ઝંપલાવ્યું એવા પ્રવીણ તોગડિયાએ અમદાવાદમાં રહ્યે રહ્યે ‘હિંદુત્વ લેબોરેટરી’ના નાના-માટો-જંગી પ્રયોગો કર્યે રાખ્યા. તેનું યોગદાન ગમે કે ન ગમે એ પછીની વાત છે, પણ તેની ગણતરી તો કરવી જ રહી. ગુજરાતમાં ૧૯૯૫ની સાલમાં ભા.જ.પા.એ પહેલીવાર સરકાર રચી અને ત્યારથી માંડીને આજ સુધી ભા.જ.પા.એ ગુજરાતને હાથમાંથી જવા નથી દીધું. ભા.જ.પા.નાં બીજા તબક્કામાં ગુજરાતની છબી રાષ્ટ્રીય સ્તરે ચર્ચાવા માંડી. ગુજરાતનું જે રાજકારણ પહેલાં સવર્ણો અને અવર્ણોની વચ્ચે ખેલાતું તે હવે સીધેસીધું હિંદુ-મુસ્લિમ સંઘર્ષ પર જ ખેલાવા માંડ્યું. ૨૦૦૧માં નરેન્દ્ર મોદી ગુજરાતના મુખ્યમંત્રી બન્યા અને બ્રાહ્મણ-વાણિયાનાં પ્રભુત્વ ધરાવતા પક્ષને ઓ.બી.સી.નો બહુ મોટો ટેકો મળ્યો.

૨૦૦૨નાં રમખાણોનો ફટકાર ભા.જ.પા.એ ભોગવ્યો પણ મોદી ‘ઇમેજ મેનેજમેન્ટ’માં પાવરધા નિકળ્યા અને પક્ષને ધ્રુવીકરણને પગલે મતદારોનો લાભ પણ મળ્યો. ગુજરાતમાં કોમી રમખાણો પહેલાં પણ થયા હતા, અને આ જ ધર્મ વિગ્રહને આધારે થયા હતા પણ આ વખતે સંઘ પરિવારના પૉપ્યુલારિટી મીટરનો પારો ખાસ્સો ઉપર ચઢ્યો હતો, જેની અસર ગુજરાતનાં રાજકારણમાં સ્પષ્ટ વર્તાઇ.

ગુજરાત હજી પણ ભા.જ.પા.નો ગઢ રહ્યો છે અને કેન્દ્ર સુધી પહોંચવા માટે મોદીએ પક્ષમાં ‘લેફ્ટ-રાઇટ-સેન્ટર’ બધે જે પણ નિંદણ લાગ્યું હતું તે હટાવ્યું, પોતાનું મહત્ત્વ સતત ઘુંટ્યું અને માર્કેટિંગ ટેકટિક્સથી માંડીને જરૂર પડ્યે ત્યાં પોતાનું કૌવત દાખવીને માર્ગ બનાવી લીધો. ઉપરોક્ત બાબતો બહુ સ્પષ્ટતાપૂર્વક એ જ સાબિત કરે છે કે કેન્દ્રનાં રાજકારણમાં ગુજરાતનું મહત્ત્વ તેને મળેલા લિડર્સને કારણે જ રહ્યું છે. આમ જોવા જઇએ તો કૉન્ગ્રેસના જાણીતા ચહેરાઓ ગુજરાતમાં ભલે કંઇ બહુ કાઠું નથી કાઢી શકતા અથવા તો બહુ મર્યાદિત પ્રભાવ ધરાવે છે, પણ આખે આખી કૉન્ગ્રેસને ચલાવનાર માણસ ગુજરાતનો છે, એ આક્ષેપથી આપણે અપરિચિત નથી. ભરુચના અહેમદ પટેલે જે રીતે કૉન્ગ્રેસમાં પોતાનું સ્થાન બનાવીને આટલાં વર્ષો સુધી જાળવી રાખ્યું છે તે જ સાબિત કરે છે કે ગુજરાતનું તો ઠીક પણ ગુજરાતીનું મહત્ત્વ કેન્દ્રનાં રાજકારણમાં કેટલી હદ સુધીનું હોઇ શકે છે. આ ઉપરાંત છેલ્લાં દસ વર્ષમાં એલ.કે. અડવાણી, અરુણ જેટલી અને સ્મૃતિ ઇરાની જેવાં કેન્દ્રીય રાજકારણ માટેનાં ઉમેદવારોએ ગુજરાતમાંથી જ દિલ્હી સુધીની દોટ માટે ‘ગેટ સેટ ગો’ કર્યું છે.

પક્ષનાં રાજકારણ ઉપરાંત ગુજરાતમાં આંદોલનનું રાજકારણ પણ રાષ્ટ્રીય સ્તરે એટલે કે કેન્દ્રનાં રાજકારણમાં અસર કરે એવું છે. સાંઇઠના દાયકામાં મહાગુજરાતની ચળવળે ઇંદુલાલ યાજ્ઞિક જેવા નેતા આપ્યા, જે ગુજરાતના રાજકીય ઇતિહાસમાં અમર થઇ ગયા. વળી વી.પી. સિંઘે મંડલ કમિશનનો જે જીન બહાર કાઢ્યો હતો, તે હજી સુધી ધુણ્યા કરે છે. ત્યારે પણ ગુજરાતમાં સૌથી વધારે આંદોલનો થયાં હતાં. ગુજરાતમાંથી અનામત આંદોલને ત્યારે તો કોઇ મહાન નેતા નહોતા આપ્યા, પણ આ વખતે હાર્દિક પટેલે માથું ઊંચક્યું અને જેને માટે અંગ્રેજીમાં ‘મેન બૉય’ શબ્દ વપરાય છે હાર્દિક હવે કૉન્ગ્રેસમાં જોડાઇ ચુક્યો છે. વળી જિજ્ઞેશ મેવાણી અને અલ્પેશ ઠાકોરે પણ આંદોલનનો સહારો લઇને નેતા તરીકેની ઓળખ કેળવી લીધી છે. અલ્પેશ ઠાકોર કૉન્ગ્રેસમાં જોડાઇ ચુક્યા છે તો જિજ્ઞેશ મેવાણીની દલિત નેતા તરીકેની ઓળખ ધારદાર બનાવી છે અને કનૈયા કુમારને માટે પ્રચાર પણ કર્યો છે.

આ આંદોલનમાંથી અથવા તો આંદોલનની આંગળી પકડીને જન્મેલા ‘નેતા’ઓ ખરેખર શું ઉકાળશે એ તો કહેવું મુશ્કેલ છે પણ જોવાનું એ છે કે આ બધાની નોંધ રાષ્ટ્રીય સ્તરે લેવી પડી છે. આમ ફરી એકવાર સાબિત થાય છે કે રાષ્ટ્રીય સ્તરે નેતૃત્વના ચહેરાઓને કારણે જ રાજકારણમાં ગુજરાતનું મહત્ત્વ રહ્યું છે અને રહેશે. ગુજરાતનું આંતરિક રાજકારણ લાંબા સમયથી ધ્રુવીકરણનું જ રહ્યું છે, એ વાત સ્વીકારતાં આપણે એ પણ નોંધવું રહ્યું કે ૨૦૧૯ની લોકસભાની ચૂંટણી જેટલી ધ્રુવીકૃત થશે એટલી પહેલાં ક્યારે ય નથી થઇ. ધ્રુવીકરણ જે એક સમયે જ્ઞાતિ, ધર્મ, જાત, પાત આધારિત હતું એ હવે પહેરવેશ, ખોરાક, વ્યવસાયથી માંડીને શક્ય હોય તે બધા જ પાસામાં ઘુસી ચૂક્યું છે. રાજકારણને નામે હવે દેશમાં આંતરિક વાડાબંધી અને ભાગલા જાણે વધી રહ્યાં છે અને એમાં ય સોશ્યલ મીડિયા અને ચેટ સર્વિસીઝ બળતામાં ઘી હોમવાનું કામ અવિરતપણે કરી રહ્યાં છે.

બાય ધી વેઃ

બહુ જ (ન અને અ) રાજકીય બાબતે અભિવ્યક્તિ કરવી પડશે એવું લાગે છે. માળું ગુજરાત આંકડા નહીં પણ નેતાઓના ચહેરાથી કેન્દ્રીય રાજકારણમાં પોતાનો ડંકો વગાડે છે તો આપણા નેતાઓને થોડા વધારે દેખાવડા થવાનું મન કેમ નહીં થતું હોય?? એટલે જે છે એમાં કંઇ વાંધો નથી (વાંધો હોય તો હું, તમે કે પેલા નેતા પોતે પણ કંઇ નહીં કરી શકે) પણ આ તો એક વાત થાય છે કે ભાષણબાજી અને વ્યૂહરચનાઓનાં પ્લાનિંગની વચ્ચે દેખાવ અંગે પણ કંઇ આમ થોડું મેનેજ થઇ જાય તો જરા સારું લાગે.

જોક્સ અપાર્ટ પણ ગુજરાતની રાજનીતિ કેન્દ્રિય રાજનીતિ પર ધીમી પણ મક્કમ અસર કરનારી સાબિત થઇ છે. એમાં ય વળી મોદી-શાહની દોસ્તી તો જય-વીરૂને શરમાવે એવી રહી છે. હવે અંદર અંદર વિખવાદ હોય તો એ તો વખત આવ્યે ખબર પડશે. એમણે એટલું ધ્યાન રાખવું પડશે કે દિલ્હી સાચવવામાં ‘દિલ’ સમું ગુજરાત વિસરાઇ ન જાય. કારણ કે ગુજરાતમાં આંકડાઓની ખોટ હોઇ શકે છે, નેતાઓની નથી, કોને ખબર ક્યાંક કોઇ મજબૂત નેતા ધીમા અને મક્કમ પગલે પોતાની સફરની તૈયારી કરતો હોય?

સૌજન્ય : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 21 ઍપ્રિલ 2019

૨૦૧૭-૨૦૧૮માં સોશ્યલ મીડિયા પોસ્ટ કે ફોરવર્ડને કારણે ધરપકડ થઇ હોવાનાં ઓછામાં ઓછા ૫૦ કિસ્સા બન્યાં છે

છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોથી દેશનાં રાજકારણની સ્થિતિ સંગીન બની છે અને તેનું કારણ છે કે પહેલાં પાનને ગલ્લે સિમિત રહેતી ચર્ચા હવે વૉટ્સએપ અને સોશ્યલ નેટવર્કિંગ સાઇટ પર પણ થવા માંડી છે. કાં તો લોકો વિરોધી હોય કાં તો તરફેણમાં હોય પણ જે રીતે તેઓ ચર્ચા કરતાં કરતાં લાગણીનાં જોર અથવા તો બોજનો ભોગ બની જાય છે તેને કારણે રાજકારણ છે એનાં કરતાં વધારે પેચીદું અને ‘ભયંકર’ લાગવા માંડે છે. આપણે ત્યાં મુખ્ય બે પ્રકારનાં લોકો જોવા મળે છે જે કાં તો બિંધાસ્ત વગર વિચારે પોતાનાં અથવા તો પોતે જેને ટેકો આપે છે તે પક્ષનાં વિચારોને ‘દે ધનાધન’ દીધે રાખે છે અને એટલા ખુન્નસથી પોતાની વાતને વળગે છે જાણે તેમની સાથે સંમત નહીં થનારા તમામને એમનું ચાલે તો ગોળીએ દઇ દે. ગોળીએ નથી દઇ શકતા એટલે તેઓ કાં તો ગ્રૂપમાંથી એક્ઝિટ થઇ જાય છે અથવા તો સોશ્યલ મીડિયા પર ‘અનફ્રેન્ડ’ થઇને દોસ્તી-યારીને ખતમ કરી દે છે. જેમને આ કાદવ-ઉછાળ પ્રવૃત્તિ ગમે છે એ લોકો સામસામે દલીલબાજી કરવાનું ચાલું રાખે છે, પછી ભલેને એમને એક ‘કોરમ’ થવા જેટલું ઑડિયન્સ પણ ન મળતું હોય.

હવે આ તો એક પ્રકારનાં લોકોની વાત થઇ, બીજાં પ્રકારનાં લોકો એવા છે જે સોશ્યલ મીડિયા કે ચેટ ગ્રુપ્સમાં ચાલતા મેસેજીઝ, શેર્સ, પોસ્ટ્સ અને ફોરવર્ડ્ઝને જોયા કરે છે ખરાં પણ તેમાં પ્રવૃત્ત ભાગ લેવાનું ટાળે છે. તેમનો પોતાનો મત સ્પષ્ટ હોય છે અને તેઓ બીજાને પોતાનો મત ગળે ઉતારવાની જહેમત કરવામાં નથી માનતા. આ બંન્ને મુખ્ય પ્રકારો વચ્ચે એક વધારાનો પ્રકાર છે જે નિરપેક્ષતા અને નિસ્પૃહતાથી પોતાને જે ગમતું હોય એ શેર કરે છે – શેર કરે એટલે કે એ લખાણ તેમનું પોતાનું નથી હોતું પણ પોતે જે વિચારો સાથે મેળ ખાય છે તેને બંધ બેસતું હોય છે. આવા લોકોને ટિપ્પણી કરવામાં કે પોતાના વિચારો થોપવામાં રસ નથી હોતો પણ પોતાની વાત રમૂજથી કે ગંભીરતાથી રજૂ કરી શકાતી હોય તેવી તમામ બાબતોને તેઓ બહુ સ્પષ્ટતાથી ‘શેર’ કરે છે જે તેમણે પોતે નથી લખી.

રાજકીય પક્ષો માટે સોશ્યલ મીડિયા કેટલો મોટો ફોર્સ બની ચુક્યો છે તેની વાત આપણે ગયા અઠવાડિયે કરી પણ મતદારો માટે રાજકારણની વાત આવે ત્યારે સોશ્યલ મીડિયા શું મહત્ત્વ રાખે છે તેની પણ ચર્ચા કરવી અનિવાર્ય છે.

તાજેતરમાં જ આવેલા એક સમાચાર અનુસાર અંગ્રેજી બોલી શકતા ૫૫ ટકા ભારતીયો પોતાનો રાજકીય મત ઑનલાઇન પોસ્ટ કરવામાં નથી માનતા. થોડાં વર્ષો પહેલાં જ્યારે બાળ ઠાકરેનું નિધન થયું અને બે છોકરીઓએ તેમના મૃત્યુ નિમિત્તે મહારાષ્ટ્ર બંધ હોવાની વાસ્તવિકતાની ટીકા કરી ત્યારે તેમની ધરપકડ થઇ હતી. આ તો એક ઘટના છે પણ એ પછી એક કરતાં વધારે વાર એવું પણ બન્યું કે શાસક પક્ષની ટીકા કરતી કે વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીની ટીકા કરતી પોસ્ટ કરનારાઓની ધરપકડ કે અટક કરાઇ. એક રિપોર્ટ અનુસાર ૨૦૧૭-૨૦૧૮ની વચ્ચે સોશ્યલ મીડિયા પોસ્ટને કારણે લગભગ ૫૦ લોકોની ધરપકડ કરાઇ છે. આવા પ્રકારની ધરપકડમાંથી કોઇ બાકાત નહોતું તેમાં વિદ્યાર્થીઓ, શિક્ષકો, રિક્સાવાળા, એક્ટિવિસ્ટ્સ વગેરે તમામનો તેમાં સમાવેશ થતો હતો. સોશ્યલ મીડિયાનો ઉપયોગ રાજકારણમાં છેલ્લા પાંચ વર્ષથી બળુકો બન્યો છે અને માટે જ મતદારો તેનો ઉપયોગ પોતાનું બળ વાપરવા ન કરે તેની તકેદારી પણ જાણે રખાતી હોય એવું લાગે છે. પરંતુ આમાં કોઇ એક પક્ષની વાત નથી કારણ કે ઑનલાઇન પોતાની વાત મુકનારાઓ કોઇ એક જ પક્ષનાં હોય એ જરૂરી નથી. બન્ને મુખ્ય રાજકીય પક્ષોનાં આઇ.ટી. સેલ જેટલાં પહેલાં ક્યારે ય નહોતાં એટલાં હવે એક્ટિવ અને એલર્ટ છે. કદાચ આ કારણે જ રોઇટર્સમાં આવેલા એક રિપોર્ટ અનુસાર અંગ્રેજી બોલનારા સમૂહનો સરવે કરતાં જાણવા મળ્યું કે સત્તાધીશોની આંખે ન ચઢે એ માટે તેઓ પોતાના રાજકીય અભિપ્રાયને ઑનલાઇન પ્લેટફૉર્મ પર વ્યક્ત નથી કરતા.

આમ પણ ઑનલાઇ પ્લેટફૉર્મ પર રાજકીય વિવાદ છેડવો એ સુરંગ બિછાવેલા મેદાન પર ચાલવા જેવી સ્થિતિ હોય છે. એક સંશોધન અનુસાર ઑનલાઇન એવા જ લોકો રાજકીય વિવાદનો મધપૂડો છંછેડે છે જેમને ખરેખર તો બીજા શું વિચારે છે તેની પરવા સુદ્ધાં નથી હોતી. તેમને ટ્રોલિંગની પણ પરવા નથી હોતી અને સોશ્યલ મીડિયાનાં ‘સમાજ’માં તેમને વિષે લોકો ‘જજમેન્ટ’ કે પૂર્વગ્રહ બાંધી લેશે એનાથી પણ તેમને કોઇ ફેર પડતો નથી. હવે આ પરિસ્થિતિનું એક ભયસ્થાન એ છે કે એવાં લોકો પણ હોય છે જેમને ‘રિજેક્શન’નો ડર હોય છે. પોતે રિજેક્ટ ન થઇ જાય એટલે જેની હોહા વધારે છે તેની સાથે જોડાઇ જવુંની ગાડરિયા પ્રવાહની વૃત્તિ તેમને વધારે માફક આવે છે. આમ થાય તો અંતિમવાદી જૂથોનું કદ વધી જાય પછી ભલેને હોબાળો કરનારાંની સંખ્યા બહુ મોટી ન હોય. પરિણામ એવું પણ આવે કે આના પગલે રાજકીય ધ્રુવીકરણ વધી જાય.

વધારેને વધારે ભારતીયો હવે ઑનલાઇન છે. ગ્રામીણ મત કોઇપણ ચૂંટણી માટે સૌથી અગત્યનાં હોય છે ત્યારે સ્માર્ટફોન ધારક ગામડાંનો હોય અને શહેરનો હોય ત્યારે પણ ઘણાં સમીકરણો બદલાઇ જાય છે. શહેરનો સ્માર્ટ ફોન ધારક વિવેકબુદ્ધિ વાપરવાનું પસંદ કરે તે સ્વાભાવિક છે. તે પ્રો અને એન્ટી બંને પ્રકારની માહિતી મેળવે ત્યારે તેને ‘ફેક્ટ ચેક’ કરવાની સૂઝ હોય છે. ગામડાંનાં માણસ માટે હાથમાં સ્માર્ટફોન હોવાનું એક્સાઇટમેન્ટ જ એટલું બધું હોય છે કે તેને ‘હાઉ ઇઝ ધી જોશ?’વાળી વાતમાં જોશ જ દેખાય છે અને ફોરવર્ડ્ઝ કે પોસ્ટ શેર કરતી વખતે તેને હોશનો ઉપયોગ કરવાની જરૂર નથી લાગતી. આ સ્થિતિમાં ફેક ન્યુઝનાં ફેલાવા સહિત ગરીબ-સામાન્ય માણસની ધરપકડ જેવા કિસ્સા સામાન્ય બની જાય છે. લાઇવ મિન્ટ વેબ પોર્ટલ પર એક રિપોર્ટમાં સાવ નિર્દોષતાથી કંઇક પોસ્ટ કે ફોરવર્ડ થઇ ગયું હોવાને કારણે જેમને રાજકારણ કે ભક્તિવાદ કે વિરોધાનાદ સાથે કંઇ જ લેવા દેવા ન હોવા છતાં જેલની હવા ખાવી પડી હોવાનાં વિગતવાર કિસ્સા નોંધાયા છે. આ બિચારા માણસો પોલીસનો ત્રાસ વેઠીને આવે પછી તેમની આસપાસનો સમાજ તેમનો બહિષ્કાર કરવા માંડે છે અને અને તેમને તો પોતાનો કહેવાતો ‘ગુનો’ પણ સમજાતો નથી. ગામડાંનો માણસ આ આખી ય વસ્તી એકલો પડે છે તો શહેરનો માણસ રાજકારણની ચર્ચામાં સંબંધ બગાડવામાં એક્સપર્ટ બન્યો છે. સાહેબની વાતનો વિરોધ થાય કે નહેરુને સવાલ કરાય તો ગ્રુપમાંથી નિકળી જવાનાં અથવા તો કુટુંબનાં સભ્યોને બ્લોક કરી દેવાનાં કિસ્સા તો આસપાસનાં વર્તુળમાંથી જ પૂરતાં મળી જાય એમ છે.

વળી ફેક ન્યુઝ અને ખોટી માહિતીને પગલે રાજરમત કરાતી હોવાનો પ્રશ્ન માત્ર ભારત પૂરતો સિમીત નથી કારણ કે વિદેશમાં પણ આ મુદ્દો સળગતો રહે છે. આ બધાંની વચ્ચે સોશ્યલ મીડિયા પર રાજકીય મનોરંજનનો અસ્ખલિત પ્રવાહ વહેતો હોય છે. કુનાલ કામરા, વરુણ ગ્રોવર જેવા સ્ટેન્ડઅપ કોમિક્સ હોય કે પછી આકાશ બેનર્જી અને ધ્રુવ રાઠી જેવાં ભારતીયો બહુ નક્કર હકીકતોને ઉત્તમ કટાક્ષ સાથે રજૂ કરે છે. તેઓ સોશ્યલ મીડિયા ઇન્ફ્લુએન્સર સાબિત થાય છે. જે લોકો તરફી કે વિરોધી કે પછી સત્ય હકીકત લોકો સુધી લાવવાનાં એક માત્ર હેતુને પાર પાડવા માગે છે તેઓ શાંતિથી પોતાનું કામ કરતાં રહે છે. એવાં કેટલાંક લોકો પણ છે જેમની પોસ્ટ્સને પગલે ફેસબુકે તેમનું એકાઉન્ટ બ્લૉક કરી દીધું હોય પણ પછી ફરી તેમને જીવતદાન મળે છે અને તેઓ પોતાની વાત કોઇપણ પ્રકારનાં સંકોચ વગર કહે છે.

વળી આપણે ત્યાં એવાં લોકો પણ છે જે બરખા દત્ત જેવાં જર્નાલિસ્ટને બેહૂદી તસવીરો મોકલે છે અને પછી ઝડપાય પણ છે.

વિદેશમાં પણ વિવાદાસ્પદ પોસ્ટને પગલે ધરપકડ થવાનાં કિસ્સા થયાં છે. જેમ કે નોર્થ લેન્કશાયરનાં માર્કસ મીચાને પોતાનો પાળેલો કૂતરો નાઝી સેલ્યુટ કરે છે એવા વીડિયો પોસ્ટ કર્યાં અને તેને જેલભેગો કરાયો. ૨૦૧૭માં બર્લિન પોલીસે હેટ પોસ્ટ, ધમકીઓ, રંગભેદ જેવી પોસ્ટને પગલે ૩૬ જણનાં ઘરે રેડ પાડી હતી. આ એવી ઘટના હતી જેમાં ધ્રુવિકરણને રોકવાનો પ્રયાસ હતો જે સરાહનીય છે. હવે આનાંથી વિપરીત કિસ્સા જોઇએ તો ૨૦૧૮ની સાલમાં ટર્કિશ સત્તાધીશોએ નોર્થેવેસ્ટ સિરિયન ડિસ્ટ્રીક્ટ અફ્રિનમાં કરેલી લશ્કરી પહેલની ટીકા કરનારા અને શાંતિની માંગ કરનારા લોકોની મોટી સંખ્યામાં ધરપકડ કરી હતી. જોર્ડનમાં પણ સોશ્યલ મીડિયા પર સરકારની ટીકા કરનારાઓની ધરપકડ થઇ હોવાના કિસ્સા પહેલાં બની ચુક્યાં છે. આ બધાંની વચ્ચે અમેરિકા અને યુનાઇટેડ કિંગ્ડમ જેવા બે સશક્ત રાષ્ટ્રોની વાત કરીએ તો એ સ્પષ્ટ છે કે ત્યાં લોકો પોતાના રાજકીય વિચારો વ્યક્ત કરતાં જરા ય પાછી પાની નથી કરતા.

સેલફોનનો સ્માર્ટ ઉપયોગ કરવાને મામલે ભારત કાં તો ક્યાંક કાચો પડે છે અથવા તો પછી વધુ પડતી સમજણનું દોઢ ડહાપણ બધું ડહોળી નાખનારું સાબિત થાય છે. રાજકીય બાબતોને મામલે પ્રજા વિવેકબુદ્ધિને પ્રાધાન્ય આપે તો પ્રધાનો વધુ પડતા લાભ કે વધુ પડતા ફટકા, બંન્નેમાંથી બચી જઇ શકે એ ચોક્કસ.

બાય ધ વેઃ

રાજકીય બાબતને લગતી પોસ્ટ કે ફોરવર્ડ્ઝને કારણે ધરપકડ થઇ હોવાના કિસ્સા એવા જ દેશોમાં છે ત્યાં સરકાર અંતિમવાદી માનસિકતા ધરાવે છે જે ઉપરનાં બનાવો પરથી પણ સમજી શકાય છે. આપણે ત્યાં લિન્ચીંગનાં વીડિયો વાઇરલ થાય છે તો કશું નથી થતું પણ ભૂલથી સરકારની ટીકા થાય તો જેલના સળિયા ગણવા પડે છે. વળી એમાં એવું નથી કે ખુદ સાહેબને તેનાથી ફેર પડે છે કારણ કે તેઓ આ બધાથી પર છે અને તે પોતાના આઇ.ટી. સેલને પ્રચાર-પ્રસાર માટે જ કામે લગાડે પણ નાની જગ્યાઓએ કાયદો-વ્યવસ્થા જાળવનારાઓ બની બેઠેલા ઠેકેદારો છે અને આમ તેઓ લોકોને રંજાડીને ‘દેશભક્તિ’નો ખોંખારો ખાઇને ખુશ રહે છે. બાકી દરેક પક્ષ પોતાના આઇ.ટી. સેલના ઉપયોગથી શું કરવા ધારે છે અને શું કરી શકે છે તેને માટે ગયા અઠવાડિયાની વાત વાગોળવી રહી અને વિગતે સમજવું હોય તો ફ્લેટ સ્ક્રીનની પેલે પાર જઇને મુદ્દાને ૩૬૦ ડિગ્રીમાં સમજવો પડે.

સૌજન્ય : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ, “ગુજરાતમિત્ર”, 31 માર્ચ 2019