કિશોર દેસાઈ

ગાંધીજીના જીવન વિશે, ખાસ કરીને તેમના હરિલાલ સાથેના સંબંધો વિશે, સાચી હકીકતોનો તટસ્થતાથી અભ્યાસ કર્યા વિના નવલકથા કે નાટક લખવામાં આવે અને પછી તેને નાટક દ્વારા પ્રજા સમક્ષ રજૂ કરવામાં આવે તે યોગ્ય છે ખરું ? આ મુદ્દા ઉપર હાલમાં પુષ્કળ વિવાદ ચાલી રહ્યો છે.

થોડા વખત પહેલાં હરિલાલ ગાંધીનાં પૌત્રી ઊર્મિ દેસાઈએ જાહેરમાં પત્ર લખીને ગાંધીજીના જીવનની હકીકતોને અવળી રીતે રજૂ કરવામાં આવે છે એવી ફરિયાદ કરી હતી. (“ગુર્જરી”ના જુલાઈ 1998ના અંકમાં એ પત્ર છપાયો હતો.) ગંભીર હકીકતદોષો તરફ ધ્યાન દોરવા છતાં તે પ્રત્યે ઉપેક્ષા રાખવામાં આવી છે એ તેમની ખાસ ફરિયાદ છે.

લોકશાહીમાં ગાંધીજી જેવી વિભૂતિને પણ ચર્ચાને ચાકડે ચડવું પડે છે. એમાં આમ તો કાંઈ ખોટું નથી. પણ કંઈક બુદ્ધિગમ્ય ચર્ચા થાય અથવા બૌદ્ધિક સ્તરે ગાંધીજીના વિચારોનું મંથન, દોહન થાય તો તે ઉપયોગી પણ નીવડે. એને બદલે વિવાદ જગાવીને પોતાનું કામ સાધી લેવાની વૃત્તિ જો રહેલી હોય તો તેની ચર્ચા થવી જ જોઈએ.

ગાંધીએ તો એનું સમગ્ર જીવન કોરી કિતાબ જેવું જગતની સામે મૂકી દીધું છે. એકલદોકલ નહીં, પણ હજારોની સંખ્યામાં વિશ્વના ખૂબ ઊંચાઈએ પહોંચેલા મહામાનવોએ ગાંધીજીને, તેમના વિચારોને, તેમના આદર્શોને, નિષ્ઠાને પ્રામાણિક સર્ટિફિકેટો આપી દીધા છે. એટલે ગણ્યાગાંઠ્યા કોઈ વેંતિયાઓ, તકસાધુઓ, લેભાગુઓ કે મુફલીસો ચારેકોર ગાંધીનો પુનરપિ પુનરપિ વધ કરીને પછી પોતાનો જય જયકાર કરીને હોબાળો મચાવે તેથી આમ તો બહુ વ્યથિત થવાની જરૂર નથી.

વર્તમાન જગતમાં તમે નિગેટિવ બનો તો તમને પ્રસિદ્ધિ વહેલી મળે છે. આમાં તમારે ગાંધી જેવું વિશ્વમાં પંકાયેલું કોઈ પાત્ર શોધી લેવાનું અને પછી એને ચર્ચાના ચાકે ચડાવવાનું. એમ કરવામાં સાચી હકીકતોની સંભાળ લેવામાં ઐસી કી તૈસી, બસ, લોકો તો કુતૂહલવશ પણ જોડાવાના જ છે. અને આમ પછી આપણું ટટ્ટુ ચાલશે જ. આવી કોઈક ફોર્મ્યુલા પર આ સમગ્ર લેભાગુ વર્ગ કામ કરતો હોય છે. એ બધાં કંઈ રિચાર્ડ ઍટનબરો નથી કે જે વીસ વીસ વર્ષો સુધી ગાંધીના જીવનને ઝીણવટથી તપાસવાની ધીરજ રાખે અને પછી જ એના પર ફિલ્મ બનાવે. કે નથી એ લોકો કોઈ સર્વપલ્લી રાધાકૃષ્ણન્, કે સિત્તેર જેટલી વિદેશી વ્યક્તિઓને મળી, ચકાસીને પછી કોઈ પુસ્તક લખે. ઈન્ટરનેટના યુગમાં ‘જર્નાલિઝમ’નું કલેવર બદલાયું છે. મોટી અને જાણીતી વ્યક્તિઓનાં જીવન વિશે કોઈ રોમાંચક કથાઓને બજારમાં મૂકવાથી વેચાણ સારું થઈ શકે છે કેમ કે વાણી સ્વાતંત્ર્યની ઢાલ નીચે એની કોઈ સજા નથી.

ગાંધીને આપણે આજે બજારુ અને આપણી નબળાઈઓથી ભરેલી લૂઝ ‘વેલ્યુઝ’થી મૂલવીએ છીએ. ગાંધી સામે ગોડસેનો મહિમા થાય, ગાંધીનું ઘસાતું બોલાય અને પેલા જાણે વીરપુરુષ હોય એમ એને તાળીઓના ગડગડાટથી વધાવી લેવાય ત્યારે આ વધારે પડતું છે એમ લાગે છે અને આપણે કેટલા બેવકૂફ છીએ તેનું ઉઘાડેછોગ પ્રદર્શન કરતા હોઈએ એમ લાગે છે. આમાં દેશદ્રોહ છે. ગાંધીને કારણે આપણે ગુલામીમાંથી બહાર આવ્યા છીએ એ ઐતિહાસિક ઘટનાને આપણે ભૂલી જઈએ છીએ.

બેશક, ગોડસે હત્યારો છે. જે હત્યા કરે તેને જો હત્યારો ન કહેવાય તો એને બીજું શું કહેવાય? એની દૃષ્ટિએ કારણો ગમે એટલા મજબૂત હોય; પણ તેથી બીજાના વિચારો જોડે સંમત ન થઈએ એટલે એને ખતમ કરી નાખવું એ વિચાર જ બહુ ખતરનાક છે. જો આપણે બધા એમ જ કરવા બેસીએ તો આપણામાંથી કેટલા બચે ?… પોતાના વિચારો વ્યક્ત કરવાનો કોઈને પણ પૂરો હક છે. અન્યના વિચારોને ધીરજપૂર્વક સહન કરવાના ઔદાર્યથી તો લોકશાહી પુખ્ત બનતી હોય છે. એની પ્રતીતિ અમેરિકામાં આપણે રોજ કરીએ છીએ.* ‘અ માઇનર બર્ડ’ નામની એક કવિતામાં ઘરઆંગણે વૃક્ષ પર બેસીને ગીત ગાતાં કોઈ પંખીને હાથની તાળીઓ પાડીને ઉડાડી મૂકવાના કૃત્યને પણ રોબર્ટ ફ્રોસ્ટે તો ગુનો કહ્યો છે. એમનાં કાવ્યની છેલ્લી બે પંક્તિ છે :

And of course there must be something wrong

In wanting to silence any song.

                                                          [Robert Frost]

ગાંધીજીની હત્યાનો પ્રશ્ન ‘ગુજરાતી વિરુદ્ધ મરાઠી’ કે ‘હિંદુ વિરુદ્ધ મુસ્લિમ’ વચ્ચેનો નથી. માત્ર સાંકડા દૃષ્ટિકોણથી એને ન જોવાય. પ્રશ્ન એ છે કે, એક ‘સિવિલાઈઝ્ડ નૅશન’ તરીકે આપણે જંગલી અવસ્થામાં રહેવા માગીએ છીએ કે વૈચારિક મતભેદ વચ્ચે પણ આપણે સહિષ્ણુતાથી અડીખમ ઊભા રહી શકીએ એવું વાતાવરણ સર્જવા માગીએ છીએ?

થોડાં વર્ષ પહેલાં એક વિદ્વાન સાથે વાત થતી હતી ત્યારે એમણે એક બાણ છોડ્યું, ‘ગાંધીજીની બ્રહ્મચર્યવૃત્તિની વાતમાં હું સંમત થતો નથી’. એમાંથી હજી તો કળ વળે તે પહેલાં એમણે બીજું બાણ છોડ્યું, ‘ગાંધીજીની નિઃસ્વાદવૃત્તિ સાથે હું સંમત થતો નથી.’

આ જાતનો એક નવો ઠઠેરો વળી હમણાં હમણાંનો ચાલે છે. અલ્યા બાબાભાઈ, ગાંધીજીની સાથે સંમત કે અસંમત થનારા આપણે કઈ વાડીના મૂળા!

દેશને આઝાદી અપાવવાનું એમનું તો એક મિશન હતું. એમાં દૃઢ મનોબળવાળાઓની એમને તાતી જરૂર હતી, એવા કે જે ધારાસણામાં સામી છાતીએ લાઠીના ઘા ઝીલી શકે. તો સાજન, કહોને, કહોને, સાજન, તમારે કયું મિશન છે ? 

પણ ઠીક છે, ગાંધીનું નામ લઈને પંગુઓ ભલે લંઘયતે ગિરિમ્. જયન્તભાઈ પંડયાએ લખ્યું છે તેમ આ બધા અવાજો ચાર દિવસના મહેમાન છે, પછી મુંબઈના દરિયામાં ડૂબી જશે. જ્યારે ગાંધીનો અવાજ સદીઓ વીંધીને પ્રવર્તશે, ભારતમાં જ નહીં, સમગ્ર વિશ્વમાં.

પાદટીપ :

જયન્ત મ. પંડ્યા

ફિલાડેલ્ફિયામાં એક વાર્તાલાપમાં, પ્રાધ્યાપક જયન્તભાઈ પંડ્યાએ ગાંધીજી વિશે વાત કરી હતી. ‘ગાંધી આજે રેલેવન્ટ ખરા?’ એવા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં તેમણે કહ્યું કે ‘ઠગોની વચ્ચે સતવાદીનું રેલેવન્સ હંમેશાં રહેવાનું છે.’ ગાંધીને આપણે બજારુ મૂલ્યોથી મૂલવીએ છીએ એટલે આપણે ગૂંચવાઈએ છીએ. ગાંધીએ નીતિમત્તા કેળવી હતી. કોઈ પાસેથી સાદાઈ લીધી, કોઈ પાસે અહિંસા લીધી, કરુણા લીધી, બ્રહ્મચર્ય લીધું. અને પછી આખી જિંદગી એ બધાને વળગી રહ્યા.

હરિલાલ સંબંધમાં એમણે ક્યાં ય ગાંઠ નથી રાખી. સંબંધ હંમેશાં પ્રેમનો રાખ્યો છે. હરિલાલે પ્રેમ રાખ્યો પણ સાથે સાથે ધૂંધવાટ પણ રાખ્યો. એક વાર બા અને બાપુ રેલવેમાં જતા હતા ત્યારે હરિલાલ સ્ટેશન પર મળવા આવેલા. સાથે ચાર સંતરાં લેતા આવેલા તે કસ્તૂરબાને આપતાં કહ્યું કે, ‘આ તમારા માટે જ છે.’ આથી ડોસા ઉપર શું ગુજરી હશે એની આપણે તો માત્ર કલ્પના જ કરવાની રહી.

(‘ઓપિનિયન’ નવેમ્બર 1999માંથી સાભાર)

*1999.

07 જુલાઈ 2025

સૌજન્ય : નંદિતાબહેન મુનિની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર – ક્રમાંક – 356

કિશોર દેસાઈ

પ્રદ્યુમ્ન તન્નાને પહેલી વખત મળવાનું લૉંગ આઇલૅન્ડ ન્યૂ યોર્કમાં મણિભાઈ અને પ્રમોદાબહેન જોશીના નિવાસસ્થાને થયેલું. ૧૯૮૮માં નૉર્થ અમેરિકાની લિટરરી અકાદમીના નિમંત્રણથી તેઓ રોઝાલ્બા સાથે અમેરિકાના પ્રવાસે આવેલા અને એના ઉપક્રમે પ્રદ્યુમ્ન તન્નાનો કાવ્ય વાચનનો એક પ્રોગ્રામ થયેલો. પ્રો. મધુસૂદન કાપડિયાએ તેમનાં કાવ્યોનો ઉત્તમ આસ્વાદ કરાવીને તેમનો પરિચય આપ્યો હતો. ત્યારે મને ખબર પડી કે ઇટાલીમાં વસતો એક ગુજરાતી કવિ વિદેશમાં રહીને આવું સરસ સાહિત્ય સર્જન કરે છે. તે પહેલાં પ્રદ્યુમ્ન તન્નાનું નામ ‘કુમાર’ મૅગેઝિનમાં છપાયેલાં તેમનાં કાવ્ય થકી જોયેલું હોવાનું યાદ આવે છે. પરંતુ તેઓ ઇટાલી રહે છે અને ત્યાં ઇટાલિયન સ્ત્રીને પરણીને સ્થાયી થયા છે એ ખબર નહોતી. પ્રથમ મુલાકાતે પ્રેમસંબંધ થઈ જાય એવું મોહક તેમનું વ્યક્તિત્વ મને લાગ્યું. તેમની સાથે વાતો કરતાં એવું લાગ્યું કે આપણી સાથે કોઈ નાનું બાળક વાત કરી રહ્યું છે. એવી નિખાલસતા અને બાલસહજ મુલાયમ ભાવો તેમના ચહેરા ઉપર જોવા મળ્યા. બધા શ્રોતાઓ તો નજીકના વિસ્તારમાંથી આવ્યા હતા. પણ હું તેમને સાંભળવા માટે છેક ૧૨૦ માઈલ દૂરથી આવ્યો હતો, તે જાણીને તેમને મારા માટે વિશેષ અહોભાવ થયેલો.

આમ અમારા બંને વચ્ચે એક મૈત્રીસંબંધ બંધાયો. ‘ગુર્જરી ડાયજેસ્ટ’ની શરૂઆત માટેનું એ પ્રથમ વર્ષ હતું. મેં તેમને કહ્યું કે તમારા આ પ્રવાસ દરમિયાન તમારો એક કાર્યક્રમ ફિલાડેલ્ફિયા વિસ્તારમાં મારે ત્યાં થાય તો મને ગમશે. તેઓ સંમત થયા અને એ રીતે મારે ત્યાં કાર્યક્રમ તો થયો, પણ એ નિમિત્તે તેઓ મારે ત્યાં ત્રણ દિવસ રોકાયેલા. તે સમયે મેં તેમને કહેલું કે ભવિષ્યમાં હું તમને ‘ગુર્જરી ડાયજેસ્ટ’ના ઉપક્રમે અમેરિકાના પ્રવાસે જરૂર બોલાવીશ. ૨૦૦૦ની સાલમાં ઑગસ્ટ ૧થી સપ્ટેમ્બર ૧૦ દરમિયાન તેઓ રોઝાલ્બા સાથે ‘ગુર્જરી’ના નિમંત્રણથી સાહિત્યના પ્રવાસે અમેરિકા આવેલા. અમેરિકામાં ફિલાડેલ્ફિયા, ન્યૂ જર્સી, બાલ્ટીમોર, વૉશિંગ્ટન, કનેક્ટિકટ, ટોરોન્ટો, કૅલિફૉર્નિયા, એરિઝોના, શિકાગો અને અન્ય શહેરોમાં તેમના કાર્યક્રમ થયેલા. આ પ્રવાસને કારણે અમારે તેમની સાથે જે આત્મીય સંબંધ બંધાયો તે જીવનપર્યંત ટકી રહ્યો. અમારી વચ્ચે પત્ર વ્યવહારનો દોર થતો રહ્યો. જેમાં અરસપરસ પરિવાર સંબંધી વાતો હોય, સાહિત્ય સંબંઘી વાતો હોય કે તેમણે કરેલા પ્રવાસોની વાતો હોય. તેમના પત્રો મરોડદાર, છેકછાક વિના અને સરસ અક્ષરોથી લખેલા રહેતા. એ બતાવે છે કે તેઓ શાંત અને સ્વસ્થ ચિત્તે તેમના વિચારો રજૂ કરતા.

કોઈવાર મારાથી તેમને પત્ર લખવામાં ઢીલ થતી તો સામે ફરિયાદ કરતાં કહે કે, “તમારો પત્ર વાંચવાની તાલવેલી થઈ આવી. પણ આ વેળા એથી કેમ વંચિત રાખ્યો? જાણું છું કે પશ્ચિમના યંત્ર સંચાલિત જગમાં મનધાર્યુ બહુ ઓછું થતું હોય છે અને ઇચ્છવા છતાં ય કોઈ ને કોઈ કારણે લાંબા સમય સુધી પ્રિયજનોના સંપર્કમાં રહેવાતું નથી.” તમે જોશો કે અહીં ફરિયાદ કરી હોવા છતાં પણ તેમની માનવસહજ લાગણીની ભીનાશ અને આપણા જીવનની અંદર રહેલી વાસ્તવિક મર્યાદાઓનો સ્વીકાર છે. આવા તો અનેક પ્રસંગોએ મને તેમની અંદર રહેલી નખશિખ સૌજન્યશીલતા જોવા મળી છે. અમેરિકા આવેલા અનેક ભારતીય લેખકોમાંથી આવો ભાવ અગાઉ મને હરીન્દ્ર દવે માટે થયેલો. આ બંનેનું વ્યક્તિત્વ બહારથી તો મુલાયમ, મોહક અને વિનમ્ર હતું જ, પરંતુ અંદરથી એ એનાથી ય વિશેષ હતું. એ મેં આ બંને કવિઓમાં જોયું. પ્રદ્યુમ્નભાઈ એક એવા માણસ હતા, જેની સાથે લેવડદેવડમાં ક્યારે ય સ્વાર્થ જોવા ન મળ્યો. જોવા મળી નરી ઋજુ હૃદયની કુમાશ અને વાત્સલ્યભાવનાં સ્નેહઝરણાં. એમની આંખોમાં અને વાણીમાં ક્યાં ય કૃત્રિમતા નહીં. ન કોઈ આડંબર, ન આપકથાની ડંફાશ કે ચતુરાઈ. સાવ પ્રકૃતિનો માણસ. એટલે ચહેરા પર સાવ નિખાલસતા દેખા દેતી.

એક વખત કોઈ ઇટાલિયન ગ્રૂપ સાથે મધ્ય પ્રદેશ, ભારતમાં તેમણે પ્રવાસનું આયોજન કરેલું. તે વિશે લખેલું કે, ‘આમ કોઈ ને કોઈ બહાને આ વણઝારા જીવને ગમતી રખડપટ્ટી થતી રહે છે. કેટલાક માસ પહેલાં ‘શિકાગો ટ્રિબ્યૂન’ની રવિવારની પૂર્તિમાં બાઢમેરની હાથછપાઈ પરનો સચિત્ર લેખ છપાયો હતો. ઑક્ટોબર-નવેમ્બરમાં એ સાપ્તાહિકમાં ‘તરણેતરના મેળા’ વિશેનો એક લેખ આવશે અને એ પછી નેપલ્સના એક ચર્ચના ‘Tiled cloister’ વિશે. તમે જોતાં રહેજો.’ મને યાદ છે એક દિવસ સાંજે વાળુ કર્યા પછી અમે નિરાંતે બેસી વાતો કરતા હતા અને પ્રદ્યુમ્નભાઈ ઊભા થઈ તેમની બૅગમાંથી એક ફાઇલ લઈ આવે છે અને અત્યંત ઉમળકાથી ‘શિકાગો ટ્રિબ્યૂન’ના અનુભવની વાત કરે છે. વાત એ હતી કે તેઓ શિકાગોમાં એક બ્રિજ પરથી પસાર થતા હતા. એ દરમિયાન તેમણે બ્રિજના ગર્ડર તથા સમગ્ર સ્ટ્રક્ચર સાથેનાં અદ્દભુત પેટર્નવાળાં પ્રતિબિંબ રસ્તા ઉપર પડેલાં જોયાં. તેમણે તરત એની તસવીરો લીધી. એ લઈને તેઓ ‘શિકાગો ટ્રિબ્યૂન’ની ઑફિસમાં ગયા. ‘શિકાગો ટ્રિબ્યૂન’ સાથે આ તેમની સૌ પ્રથમ મુલાકાત હતી. તસવીરો જોઈને એનો તંત્રી આશ્ચર્યચકિત થયો અને અચંબા સાથે ખુરશી પરથી ઊભો થઈ ગયો. કહે કે ‘હું રોજ આ બ્રિજ પરથી પસાર થાઉં છું. પરંતુ મને કોઈ દિવસ પણ એ તસવીર લેવાનું કેમ સૂઝ્યું નહીં?’ એ તસવીરો ‘શિકાગો ટ્રિબ્યૂન’માં પ્રકાશિત થઈ. એટલું જ નહીં, પણ પ્રદ્યુમ્નભાઈ કહે છે કે મને એ માટે ડૉલરમાં માતબર પુરસ્કાર મળેલો. મેં હસતાં હસતાં તેમને કહેલું કે, “આવા તો કેટલા ય ફોટાઓ તમારા પ્રકાશિત થયા છે, એટલે તમારી પાસે સારા એવા પૈસા હશે.” તેમનો જવાબ હતો, “આ વણઝારા જીવે કોઈ દિવસ પૈસાની બચત કરી નથી. એક બાજુ પૈસા હાથમાં આવે કે તરત જ કોઈ પ્રવાસે નીકળી જાઉં.”

ઇટાલીમાં રહીને ગુજરાતી ભાષામાં કવિતા લખવી, એ ઉપરાંત ચિત્રો દોરવાં અને ફોટોગ્રાફી એ પણ તેમની એટલી જ મહત્ત્વની પ્રવૃત્તિ હતી. ભારતનાં મોટા શહેરોમાં અને વિદેશોમાં પણ તેમનાં ફોટોગ્રાફ્સનાં પ્રદર્શનો થયાં છે. તેમનો ‘છોળ’ કાવ્યસંગ્રહ પ્રગટ થવાનો હતો, ત્યારે ખૂબ ઉત્સાહમાં હતા. ‘પ્રસાર’ સંસ્થા તરફથી જયંતભાઈ મેઘાણી એનું પ્રકાશન કરવાના હોવાથી એ નિમિત્તે મારો જયંતભાઈ જોડે સૌ પ્રથમ પરિચય થયેલો. ‘છોળ’ કાવ્યસંગ્રહની પ્રસ્તાવનામાં મકરંદ દવે લખે છે : આજથી ચાળીસ – પિસ્તાળીસ વર્ષ પહેલાં ‘કુમાર’નાં પાનાં પર આ કાવ્યો પ્રગટ થવા માંડ્યાં હતાં અને તેની આગવી રેખાઓ, નવીન રંગપૂરણી અને તળપદી વાણીથી વાચકોને મુગ્ધ કર્યા હતા. આટલાં વર્ષે આ કાવ્યોને મળું છું, ત્યારે તેમના ચહેરાનો ઉજાસ એવો ને એવો તાજો લાગે છે. એમને નથી પડી કરચલી કે નથી સાંપડી જર્જરતા. સમયના રથની ધૂળને આ પ્રદેશમાં પ્રવેશવાનો નિષેધ લાગે છે. પ્રદ્યુમ્ન આપણા જમાનાનો કવિ. દેશ-પરદેશ પગ તળે કાઢી નાખતાં તેણે જગતના નીંગળતા ઘા નરી આંખે જોયા છે. બંધિયાર મહેલાતો અને બદબો મારતી ગલીઓમાં તે ઘૂમ્યો છે. તેને પોતાને પણ ઓછી હાડમારી અને હાલાકી સહન નથી કરવી પડી. છતાં એ બધું જ ઘોળી પી જઈને અમરત મીઠું ગાન ગાતો રહ્યો છે.

જો તમે ‘છોળ’ કાવ્યસંગ્રહ જોયો હશે, તો એનાં મુખપૃષ્ઠ પર ‘ઓટના આલેખ’ નામે તેમણે પાડેલી એક તસવીર છે. દરિયાકિનારે ભરતી આવે પછી ઓટ થાય, ત્યારે સાગરકાંઠાની રેતીમાં જે અદ્દભુત કલાકૃતિઓ સર્જાતી હોય છે, તેની એ તસવીર છે. આવી તો વિધવિધ પ્રકારની કૃતિઓ દરિયાના તટ પર રોજ રોજ સર્જાતી રહે છે. તેમણે કહેલું ‘મોન્ટેસિલવાનો’માં એક બહુમાળી મકાનમાં અમારો ફ્લૅટ છે. ત્યાં રસ્તો ઓળંગીએ એટલે તરત દરિયો શરૂ થાય. રોજ ત્યાં નહાવા જવાનો અમારો ક્રમ. એક દિવસ કૌતુક થાય એવું સર્જન રેતીના પટ પર જોવા મળ્યું. એવી અદ્દભુત કૃતિ સર્જાઈ હતી કે હું ગદગદ થઈ ગયો અને નહાવાનું છોડીને જગતનિયંતાને સાષ્ટાંગ પ્રણામ કરીને કહ્યું કે, “હે દયાળુ પ્રભુ! તમારી કેટલી કૃપા છે કે તમે સર્જેલાં તમારાં આ સર્જનનાં મને દર્શન કરાવ્યાં.” પ્રદ્યુમ્ન ભાવનાઓથી ભરેલો આવો લાગણીશીલ માનવી હતો.

‘મોન્ટેસિલવાનો’ની વાત નીકળી તો બીજી એક વાત યાદ આવે છે. પ્રદ્યુમ્નભાઈ મને વારંવાર પત્રમાં કે ફોન ઉપર ઇટાલી એમને ત્યાં જવાનું આમંત્રણ આપતા રહેતા. મારે સમયનો કોઈ મેળ ખાતો ન હોવાથી હું વારંવાર એ વાત ટાળતો રહ્યો. આખરે એક દિવસ ફોન ઉપર ઉગ્રતાથી મને કહે, “જુઓ, હું કોઈ અમરપટો લઈને નથી આવ્યો. કાલે મરી જઈશ અને પછી તમે અહીં આવશો, તો એમાં મને શું મળશે?” સાંભળીને હું દૃવી ગયો. આની મારા ઉપર એવી અસર થઈ કે અમે તે વર્ષે ઇટાલી જવાનું એમને વચન આપ્યું. તે વર્ષે અમે ઇટાલી ગયા. ઉનાળાના સમયગાળામાં તેઓ અદ્રિઆતિક સમુદ્ર કાંઠે આવેલાં ‘મોન્ટેસિલવાનો’ના ઘરમાં રહેવા ચાલ્યા જતા. અમે પહેલાં રોમ ગયેલા. રોઝાલ્બા સાથે આવીને તેઓ બસમાં બેસી અમને ‘મોન્ટેસ્ટસિલવાનો’ તેમના ઘરે લઈ આવ્યા. આવા લાગણીભીનાં દંપતીના મહેમાન બનવું એ પણ એક લહાવો છે. ત્યાં આજુબાજુમાં પર્વતો પર વસેલાં નગરો બતાવ્યાં. ઇટાલીનો ઇતિહાસ, ત્યાંનું ફાર્મર્સ માર્કેટ, એમનાં સંતાનો, તેમની પ્રવૃત્તિ વગેરે અંગે એટલી બધી વાતો કરી કે અઠવાડિયું ક્યાં નીકળી ગયું તેની ખબર પણ ન પડી.

‘મોન્ટેસિલવાનો’માં એમનું રહેવાનું બારમા મજલે બરાબર સમુદ્રની સામે હતું. ત્યાંથી માઈલો સુધી પથરાયેલા વિશાળ સમુદ્ર વિસ્તારનું વિહંગાવલોકન કરી શકાય. એ મકાનની બાલ્કનીમાં બેસીને પ્રદ્યુમ્નભાઈ વહેલી સવારે હાથમાં ઇટાલિયન ઢબે ખાસ બનાવેલી કૉફીનો કપ હાથમાં લઈને સમુદ્રદર્શન કરતા હોય. એક દિવસ અમે સૌ સૂતા હતા ત્યારે સવારે છ વાગે અમારી પાસે આવીને કહે, “સૂઈ શું રહ્યા છો? ઊઠો. આજે સમુદ્રના એકસાથે વિધવિધ રંગો થઈ રહ્યા છે.” આ અગાઉ તેમણે અમેરિકા આવેલા ત્યારે કહેલું કે અદ્રિઆતિક સમુદ્રમાં એકસાથે જુદા જુદા વિવિધ રંગો જોવા મળે છે. ત્યારે મને એ વાતનું આશ્ચર્ય થયેલું કે એક સમયે સમુદ્રમાં જુદા જુદા રંગો કેવી રીતે થાય? પરંતુ આજે એ દિવસ હતો. એટલે અમને વહેલા ઉઠાડ્યા. બાલ્કનીમાંથી લીલો, કાળો, બ્લૂ, જાંબલી, સફેદ એવા વિવિધ રંગોને જોયા. તે સમયનું આ ભવ્ય સમુદ્રદર્શન ક્યારે ય ન ભૂલાય તેવું હતું. ઈશ્વરની લીલા કોને કહેવાય તે નજર સામે તાદૃશ્ય થતું જોયું.

દરિયાકાંઠા પરની રેતી દરિયામાં ઢસડાઈ ન જાય તે માટે સિમેન્ટ કોંક્રીટના લાંબા થાંભલાઓ કે પથ્થરની પાળ બનાવી થોડા થોડા અંતરે વળાંક આપીને રાખી છે. એને કારણે વર્તુળાકાર આકૃતિઓ સમગ્ર દરિયાકાંઠે સર્જાય છે, તે પણ નયનરમ્ય બની રહે છે.

ઇટાલી જઈને પ્રદ્યુમ્નભાઈએ ઇટાલિયન ભાષા શીખી લીધેલી. પરંતુ શરૂઆતનાં વર્ષોમાં પરિવાર સાથે ક્યારેક ડાઇનિંગ ટેબલ પર બેસીને એ ઇટાલિયન ભાષામાં વાત કરતા, ત્યારે કેવા ગોટા વાળતા અને સંતાનોને ત્યારે કેવી રમૂજ થતી અને એમની કેવી ઠેકડી ઉડાવાતી. એની વાતો તેઓ નિખાલસભાવે હસીને કરતા. એકવાર એમના જમાઈરાજ રોબર્ટ, ભારતીય ભાષા નવા નવા શીખેલા અને જમતી વખતે કોઈ શબ્દ એવી રીતે બોલેલા કે અર્થનો અનર્થ થતો હતો. ત્યારે એમણે સામો ઘા કરીને કહ્યું કે, “દર વખતે તમે મારી મજાક કરતા હતા. આજે બેટમજી, તમારો વારો!” અને સમગ્ર પરિવારમાં હાસ્યનું મોજું ફરી વળતું. તેમને બે દીકરીઓ આન્તોનેલ્લા અને નીરા તથા એક દીકરો નિહાર મળીને કુલ ત્રણ સંતાનો છે. ત્રણે સંતાનો એમના પરિવાર સાથે સુખી જીવન જીવે છે. પ્રવાસ દરમિયાન મારે આન્તોનેલ્લાને મળવાનું થયેલું. પ્રદ્યુમ્નભાઈએ અગાઉથી એને જણાવેલું. એટલે એ અમને રોમથી નજીકમાં આવેલા ‘તિબુત્રીની’ નામના સ્થળે મળવા આવેલી. મને આનંદ એ વાતનો થયો કે ઇટાલીમાં જન્મેલી અસલ ઇટાલિયન છોકરી હોવા છતાં એનાં વાણી અને વર્તનમાં ભારતીય સંસ્કારો જોવા મળ્યા. મારા જેવા વડીલ સાથે સન્માનપૂર્વક વાત કરવાની એની રીત તથા જરા પણ ચબરાકપણું કે ઉછાંછળાપણું નહીં. એકદમ શાંત અને સૌમ્ય પ્રકૃતિ. માતાપિતા પાસેથી મળેલી યોગ્ય કેળવણીને કારણે સંતાનોમાં આવા સંસ્કાર આવતા હોય છે. પરદેશમાં રહીને પ્રદ્યુમ્નભાઈ ભારતીય સંસ્કારો ભૂલ્યા નહોતા તેનું આ પરિણામ. એટલું જ નહીં, પરંતુ ઇટાલીમાં રહીને રચેલું ગુજરાતી સાહિત્ય અને એની માવજત ઊડીને આંખે વળગે એવી છે. એકવાર તેમણે મને લખેલું કે, ‘સાહિત્ય ક્ષેત્રે કશું ને કશું થતું રહે છે. ‘ભ્રમણનાં ભાથાં’ એ શીર્ષક હેઠળ આજ લગી કીધી રખડપટ્ટીનાં અનેકવિધ સ્મરણોમાંથી છૂટાંછવાયાં લખવા માંડ્યાં છે. થોડુંક મનગમતું લખાયું પણ છે. પણ નાનાવિધ રોજિંદી જંજાળો આડે ધારી નવરાશ રહેતી નથી. પણ આશા કરું કે વર્ષ-બે વર્ષમાં એ પૂરી કરી શકું.’ મને ખબર નથી કે એ લખાણો પ્રકાશિત થયાં છે કે નહીં. આ વર્ષે મે મહિનામાં ઇટાલી રોઝાલ્બાને મળવાનું આયોજન કર્યું છે, ત્યારે એ લખાણો જોવા મળશે તો જરૂર એ પ્રગટ કરીશું. એક વાર રોઝાલ્બાએ કહેલું કે પ્રદ્યુમ્નનાં ઘણાં લખાણો મારી પાસે છે. પરંતુ મને ગુજરાતી વાંચતાં આવડતું ન હોવાથી એમાં શું છે એની ખબર પડતી નથી. તમારે આવવાનું થશે ત્યારે એ બતાવીશ.

અમેરિકાના સાક્ષર અને વડીલ સાહિત્યકાર પ્રો. મધુસૂદન કાપડિયા પ્રદ્યુમ્ન તન્ના માટે કહે છે, ‘કવિતામાં આટલાં અને આવાં રાધાકૃષ્ણગોપી ગીતો બીજા કોઈ પણ કવિએ લખ્યાં નથી. પ્રદ્યુમ્ને વ્રજ ખડું કર્યું છે. દયારામની મોહિની આ ગીતોમાં છે. વળી દયારામ, ન્હાનાલાલ અને રાજેન્દ્રની જેમ લોકકવિતાનો વારસો પ્રદ્યુમ્ને આત્મસાત્ કર્યો છે અને લોકગીતોની આત્મીયતા અને સહજતા એનાં ગીતોમાં છે. પ્રદ્યુમ્નનાં ગીતો વાંચવા માટે નહીં, પઠન માટે નહીં, પણ ગાવા માટે સર્જાર્યાં છે. ‘છોળ’ કાવ્યસંગ્રહ વિશેના લેખમાં રઘુવીર ચૌધરીએ લખ્યું છે, ‘પ્રદ્યુમ્ન તન્નાને વનરાવન વહાલું રહ્યું. પશ્ચિમમાં રહ્યા અને પૂર્વની સ્મૃતિને શબ્દમાં સાચવતા રહ્યા. કશો દેખાડો નહીં. વિરલ નમ્રતા, પ્રેમાળ, પ્રસન્ન. પશ્ચિમમાં ગયેલા, વસેલા સર્જકોમાંથી જેમણે તળ ભારતીયતા એના અસલ રૂપરંગ સાથે જાળવી રાખી છે, એમાંના એક છે પ્રદ્યુમ્ન તન્ના.’

પ્રદ્યુમ્ન તન્ના કહે છે કે એમની અને રોઝાલ્બાની કૅમિસ્ટ્રી એટલા માટે મળતી આવે છે કે અમારા બંનેનો ઉછેર દરિયાકિનારાના પ્રદેશોમાં થયેલો. એમનું બાળપણ ગુજરાતના દહાણુંમાં વીતેલું. એ સ્થળ માટે એમને ભારે લગાવ હતો. એમ સમજો કે જનમનાળની માયા હતી. ઇટાલી વસ્યા પણ દહાણું અને ત્યાં આવેલા નાનાનાં ઘરની સ્મૃતિઓ મનમાં સજીવ હતી. એક વખત ભારતના પ્રવાસે હતા ત્યારે ખબર પડી કે એ ઘર અને એનો માહોલ, એમના પરિવારે વેરવિખેર કરી નાખ્યો છે અને મકાન તો ધરાશાયી થઈ ગયું છે. બહુ દુઃખી થયા. એક દિવસ જ્યાં બાળપણ વીત્યું હતું, તે સ્થળની થયેલી આવી બિસ્માર હાલત જોઈ લાગણીશીલ બની, એ વાત કરતાં ગળગળા થઈ ગયેલા. કહે, ‘મને ખબર પડી હોત તો પૈસા ખર્ચીને મેં એનો પુનઃ ઉદ્ધાર કરાવ્યો હોત!’ આ પ્રસંગથી એમને એટલી પ્રબળ વેદના થયેલી કે ત્યાર પછી એ સંબંધી જોડે એમણે બોલવાનું બંધ કરી દીધેલું.

અમેરિકાની આખરી સફર. આમ તો તેમની ફરી અમેરિકા આવવાની કોઈ શક્યતા નહોતી. પરંતુ ૨૦૦૯ના એપ્રિલ-મે મહિના દરમિયાન અણધાર્યા સંજોગો ઊભા થયા અને તેમનું અમેરિકા આવવાનું થયું. તેમના એક બહુ જૂના મિત્ર પ્રો. નિર્મલસિંહ ધેસી. જે દિલ્હીના રહેવાસ દરમિયાન તેમના પાડોશી હતા અને હવે કૅલિફૉર્નિયા રહે છે. તેમને કારણે આ પ્રવાસ યોજાયેલો. પ્રો. ધેસી Santa Rosa Universityમાં અંગ્રેજી લિટરેચરના પ્રોફેસર છે. પ્રદ્યુમ્નભાઈના ક્ષેત્રને લગતો એક સેમિનાર યુનિવર્સિટીમાં ગોઠવાયેલો. એટલે પ્રદ્યુમ્નભાઈના નામનું સૂચન તેમણે કરેલું. અમેરિકાનો આ પ્રવાસ ઝડપથી અને અણધાર્યો યોજાયેલો હોવા છતાં મેં તેમને અમારે ત્યાં ફિલાડેલ્ફિયા આવવાનું નિમંત્રણ આપેલું. આમ અનાયાસ તેમની સાથે સાહિત્યનો કાર્યક્રમ થઈ શક્યો. જેનો અહેવાલ ભાઈ કિશોર રાવળે ‘ગુર્જરી ડાયજેસ્ટ’ના ઑક્ટોબર ૨૦૦૯ના અંકમાં ‘મધ શી મીઠાશનાં તે પૂર’ શીર્ષક હેઠળ મૂક્યો છે. એ રીતે તેમને રૂબરૂ મળવાની તક મળી. અનેક જૂના મિત્રોને તેઓ મળ્યા અને જેને ન મળી શકાયું તે સૌને ખાસ યાદ કરીને ફોન પર વાતો કરી. અમે એક અઠવાડિયું સાથે રહ્યા. તેમને ગમે એવા આજુબાજુના સ્થળે ફર્યા. ન્યૂ હોપ ગામ, જ્યાં જૂની પુરાણી વસ્તુઓ માટે હાટડી ભરાય છે, તે જોઈને તો ભાવવિભોર બની ગયા. અમારી બાજુમાં ઇટાલિયન વસાહતીઓએ વસાવેલું નોરિસટાઉન ગામ છે. એ બતાવ્યું ત્યારે એની નગરરચના જોઈને ખુશ થયા. ત્યાં એક સભાગૃહમાં વરસો પહેલાં અબ્રાહમ લિંકન આવેલા અને ત્યાં પ્રવચન કરેલું. તે જોઈને એ મકાનની સામે ભાવભીના બની ઊભા રહ્યા અને એ રીતે લિંકનને અંજલિ આપેલી. અમારી નજીક એક સરસ પાર્ક છે, ત્યાં ગયા. વૃક્ષોની ઝાડીમાંથી પસાર થતાં સૂર્યકિરણોને જોઈ થંભી ગયા. હાથમાં હંમેશાં કૅમેરા લઈને ફરતા હોય. આવું કંઈક જોવાનું થાય એટલે ઊભા રહી જાય. જુદા જુદા ઍન્ગલથી ફોટા લેતા હતા. તે જોઈ મને થયેલું કે આમાં એવું તે શું જોયું હશે? પણ એમાં ચિત્રકારની નજરે શું હતું તે સમજાવ્યું, ત્યારે એક સામાન્ય જન અને ફોટોગ્રાફર વચ્ચેનો ભેદ સમજાયો.

અમે રહીએ છીએ ત્યાં ‘વેલી ફોર્જ’ નામે એક ઐતિહાસિક નેશનલ પાર્ક છે. સાલ ૧૭૭૭-૧૭૭૮ દરમિયાન બ્રિટન સાથેના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ વખતે કડકડતી ઠંડીમાં જ્યોર્જ વૉશિંગ્ટને અહીં છાવણી નાખી હતી. એ સ્થળ જોવા હું તેમને લઈ ગયેલો. યોગાનુયોગ તે દિવસે સ્કૂલના વિદ્યાર્થીઓ માટે કોઈ ખાસ પ્રસંગ હોવાથી એક વ્યક્તિને જ્યોર્જ વૉશિંગ્ટન બનાવી, તેઓ જે મકાનમાં રહી લશ્કરને દોરવણી આપતા હતા, ત્યાં નાટક કરતા હતા. પ્રદ્યુમ્નભાઈ નાના ભૂલકાંઓને જ્યોર્જ વૉશિંગ્ટન સાથે જોઈને બહુ રાજી થયેલા. તેમણે આ અભિનેતા બનેલા જ્યોર્જ વૉશિંગ્ટન સાથે વાતો કરેલી અને ફોટા પણ પડાવેલા.

એમને સૌથી વધારે મજા પડી લેન્કેસ્ટરમાં આવેલા અમીશ પ્રજાના ગામમાં. એક તો એ હરિયાળાં ખેતરોથી ભરેલો નયનરમ્ય પ્રદેશ. જુદા જ પ્રકારનું સાદું અને સદાચારી નૈતિક જીવન જીવતા ત્યાંના લોકો. ખાસ પ્રકારનો એ લોકોનો પહેરવેશ અને પસાર થતી ઘોડાગાડીઓ (બગીઓ) વગેરે જોઈને ફોટાઓ પાડવા માટે તેમને ખુલ્લું મેદાન મળી ગયું. અધધ થઈ જાય એટલા ફોટાઓ પાડેલા. મને કહેલું કે આખું આલ્બમ તમને મોકલીશ. પણ પાછા ઇટાલી ગયા અને બહુ ટૂંક સમયમાં તેમનું અવસાન થયું. એટલે એ અધૂરું રહી ગયું.

પ્રદ્યુમ્નભાઈ સાથે થતી વાતમાં મને ખાસ એ જોવા મળ્યું કે તેમને નૈસર્ગિક વાતાવરણ, પ્રકૃતિ, ગામડાની સંસ્કૃતિ, નિર્દોષ અને ભોળા માનવીઓ તરફ ખાસ આકર્ષણ હતું. જયપુરમાં લગભગ ૮૫૦ એકરના વિસ્તારની અંદર ૧૯૩૫માં સ્થપાયેલી બનસ્થલી વિદ્યાપીઠ અને ખાસ તો એની બાજુમાં આવેલું વનસ્થલી ગામ એ તેમનું પ્રિય સ્થળ હતું. તરણેતરના મેળામાં આવતા સાવ ભોળા ગ્રામજનોને જોઈને રાજી રાજી થઈ જતા. એમના નિર્દોષ આનંદ ઉલ્લાસને વ્યક્ત કરતું એક કાવ્ય પણ એમણે લખેલું. જે મને યાદ છે, એ કંઈક આવું છે : ‘જોરાળો જાણી તને આનો દીધેલ, આમ ઢીલો ઢીલો તે ઢોલ શું વગાડ્ય?’ તેઓ જ્યારે આ બધી વાતો કરતા ત્યારે અત્યંત ભાવુક બની જતા. આપણે કોઈ વાર ભારત જઈશું, તો હું તમને બનસ્થલી જોવા ખાસ લઈ જઈશ. એવું ‘પ્રોમિસ’ આપેલું. એમણે આપેલું આ ‘પ્રોમિસ’ પૂરું કરવા માટે પણ મારે વનસ્થલી જવાનું રહેશે.

એમને દમનો વ્યાધિ હતો. વારંવાર ખાંસી આવતી. એટલે રાત્રે ઊંઘવામાં તકલીફ રહેતી. તેઓ બેઠાં બેઠાં પણ આરામથી સૂઈ શકે એટલા માટે અમે પાછળ બે-ત્રણ તકિયા મૂકીને વ્યવસ્થા કરી આપતા. શરીરમાં કફની પ્રકૃતિ હોવા છતાં દૂધપાક અને તે પણ ‘હેવી ક્રીમ’ વાળો! એ તેમની પ્રિય વાનગી હતી. એક વાર અશોક અને આશાબહેન મેઘાણી તેમને મળવા મારે ત્યાં આવ્યાં હતાં, ત્યારે અમે આ પ્રકારનો દૂધપાક બનાવેલો. આશાબહેનને પણ ખબર કે પ્રદ્યુમ્નભાઈને દૂધપાક બહુ ભાવે છે. એટલે એ પણ સાથે દૂધપાક લઈ આવેલાં. આમ બમણો દૂધપાક આવેલો જોઈ પ્રદ્યુમ્નભાઈ રાજીના રેડ થઈ ગયેલા. કહે, “કંઈ વાંધો નહીં. આપણે દિલથી બંને દૂધપાક ખાઈશું.”

તેમના આ છેલ્લા પ્રવાસ દરમિયાનનું આખરી સપ્તાહ અમારી સાથે ગાળેલું તે અમારું સૌભાગ્ય છે. ૩૧ મે ૨૦૦૯ના દિવસે ફિલાડેલ્ફિયા ઍરપોર્ટ પર મૂકવા ગયેલા ત્યારે કસ્ટમ લાઇનમાંથી પસાર થતાં વારેવારે પાછળ ફરીને બે હાથ ઊંચા કરી વિદાય આપતો એમનો હસમુખો ચહેરો ક્યારે ય ભુલાશે નહીં. ઇટાલી ગયા પછી થોડા સમયમાં માંદા પડ્યા એટલે હૉસ્પિટલમાં દાખલ થયા. હું અહીંથી ફોન કરી એમને ‘સ્વસ્થ થઈ જશો. ચિંતા ન કરશો.’ એવું આશ્વાસન આપવા પ્રયત્નો કરતો. એ કહેતા, ‘આ લોકો અહીં હૉસ્પિટલમાં મને મારી નાખશે. મારી આંખોની ટ્રીટમેન્ટ તેઓ એવી રીતે કરી રહ્યા છે કે મારી આંખો ચાલી જશે. હું કવિ છું, ચિત્રકાર છું. આંખો જ નહીં હશે, તો હું કેમનું કરીશ?’ અંત સમય સુધી તેમનું ચિત્ત કવિતા અને ચિત્રકામ તરફ હતું, તેનો મને આનંદ હતો. પરંતુ તેમની આ હૈયાવરાળ હું મૌન રહીને સાંભળતો રહ્યો. આજે પણ એ યાદ આવે છે ત્યારે હૈયું ભારે થઈ જાય છે.

એમના અવસાન પછી અમે કેટલાક અમેરિકાવાસી મિત્રો એમને શ્રદ્ધાંજલિ આપવા ભેગા થયેલા. તેનો અહેવાલ કિશોરભાઈ રાવળે ‘મધ શી મીઠાશનાં તે પૂર’ શીર્ષક હેઠળ ‘ગુર્જરી ડાયજેસ્ટ’માં લખ્યો હતો. એમાં પ્રદ્યુમ્નભાઈને ફિલાડેલ્ફિયા સિટી જોવા લઈ ગયેલા મિત્ર પ્રફુલ દોશીએ જણાવ્યું કે તેઓ ઝિબ્રા ક્રૉસિંગ પાસે ખૂલ-બંધ થતી ટ્રાફિકની બત્તીઓ આગળ ઊભા રહેતા અને કહેતા કે મારે અહીં ફોટો પાડવો છે. એવું જ ભાઈ હરનીશ જાનીએ પણ કહેલું કે તેમને લઈને પ્રિન્સ્ટન યુનિવર્સિટી દેખાડવા લઈ ગયેલા, ત્યારે પ્રદ્યુમ્નભાઈ અમારી નજર ચૂકવી ઉદ્યાનના ખૂણે કે મેદનીમાં ઘૂસી જઈને અવનવા ફોટા પાડતા હતા. એ લેખમાં સમાપન કરતાં કિશોર રાવળ લખે છે, ‘અગત્યનું એક જ કે આપણે જીવનમાં ૨૪ કૅરેટના આ આદમીને મળ્યા અને કંઈક અંશે નવી સૃષ્ટિ હાંસલ કરી શક્યા.’

આ કવિએ ઇટાલીમાં રહીને પોતાની માતૃભાષા ભૂલ્યા વિના ગુજરાતી સાહિત્યની ખેવના અને માવજત કરી છે. જે ઉત્તમ ગીતો અને કાવ્યો આપણને આપ્યાં છે, એ માટે આપણે સૌ એમના ઋણી છીએ. મારી દૃષ્ટિએ પ્રદ્યુમ્ન તન્ના સૌ પ્રથમ ડાયસ્પોરા ગુજરાતી લેખક છે, તો સાથે રખડપટ્ટીના અલગારી વણઝારા.

e.mail : kdesai1938@gmail.com

સૌજન્ય : “ગુર્જરી ડાયજેસ્ટ”; 30 ઍપ્રિલ 2024; (વર્ષ : 37 – અંક : 02 – સળંગ અંક : 144) પૃ. 04-08

જગતના સૌથી વિકસિત દેશ તરીકે અમેરિકાની ગણતરી થાય છે. અદ્યતન ટેકનોલોજીનો ભરપૂર ઉપયોગ કરનારો સૌથી ધનાઢ્ય દેશ છે. આમ છતાં આ દેશની અંદર અમીશ નામની એક પ્રજા વર્ષોથી અહીં રહે છે, જે અદ્યતન  ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ બિલકુલ કરતી નથી. એ લોકો કાર કે ઈલેક્ટ્રીસિટીથી ચાલતાં સાધનો વાપરતા નથી. ખેતી માટે ટ્રેક્ટર કે બીજા ઓજારોનો ઉપયોગ કરે છે પણ તે ઈલેક્ટ્રીસિટીને બદલે ઘોડાથી ચલાવવામાં આવે છે. વીજળીથી ચાલતાં સાધનોના ઉપયોગ પર પ્રતિબંધ છે પણ જો એ બેટરી વડે ચાલતાં હોય તો ઉપયોગ થઇ શકે.

આ પ્રજા આજે પણ એની મૂળભૂત જીવનશૈલીને આધારે જીવન જીવે છે. એકવીસમી સદીમાં આવું અત્યંત સાદું અને નૈસર્ગિક જીવન જીવવા માટે જાણીતી આ પ્રજા વિષે જાણવું રસપ્રદ છે. ભારતથી મારે ત્યાં મહેમાન તરીકે આવેલા અનેક સાહિત્યકારોને હું એ પ્રદેશ જોવા લઇ જતો હોઉં છું. એ મારો એક સહજ બની ગયેલો ક્રમ છે. મને હતું કે તેઓમાંથી કોઈક તો આ વિષે લખશે. પરંતુ, મારા ખ્યાલ મુજબ એવું થયું નથી. સૌથી વધારે રસ ઇટાલીથી આવેલા કવિ અને ફોટોગ્રાફર  પ્રદ્યુમન તન્નાએ લીધો હતો. ખૂબ રસપૂર્વક તેમણે ફોટાઓ પાડ્યા હતા અને એક સરસ મજાનું ફોટો આલ્બમ તૈયાર કરીને મોકલવાનું વચન આપીને ગયેલા પણ ઈટાલી ગયા પછી તબિયત બગડતા અવસાન પામ્યા અને એ કામ અધૂરું રહ્યું.

પેન્સિલ્વેનિયા રાજ્યમાં આવેલા ફિલાડેલ્ફીઆ શહેરથી લગભગ ૮૦ માઈલ દૂર પશ્ચિમ તરફ આવેલું લેન્કેસ્ટર નામનું ગામ અમીશ લોકોને રહેવા માટેનું જાણીતું ધામ છે. અમેરિકાના ૨૮ રાજ્યોમાં અને કેનેડાના ઓન્ટેરીઓ પ્રદેશમાં તેઓ છૂટાછવાયા વસે છે ખરાં પરંતુ મુખ્યત્વે તેઓ પેન્સિલ્વેનિયા, ઓહાયો અને ઇન્ડિઆના રાજ્યમાં વધુ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. ૧૯૨૦ની સાલમાં તેમની વસ્તી માત્ર ૫,૦૦૦ની હતી જે વધીને આજે લગભગ ત્રણ લાખની આસપાસ છે. મૂળ તો અમીશ લોકો યૂરોપથી ભાગીને અહીં આવીને વસેલી પ્રજા છે. અમેરિકા આવવા પાછળ કયા પરિબળો હતા તે જાણવું અગત્યનું છે.

૧૫મી સદીની આસપાસ યુરોપમાં ધાર્મિક પરિવર્તનનું વાતાવરણ ઉગ્ર અને ઝનૂની બની ચૂક્યું હતું. તેમાં ય ખાસ તો ફ્રાંસ, સ્વીત્ઝર્લેન્ડ, હોલેંડ, જર્મની, રશિયા અને ઝૂરીચ જેવાં પ્રદેશો જ્યાં ખ્રિસ્તી ધર્મનું વર્ચસ્વ વધી રહ્યું હતું અને ધર્મગુરુઓ તો તે સમયના રાજાઓ કરતાં પણ વધારે શકિતશાળી બની રહ્યા હતા. આવા સમયે ખ્રિસ્તી ધર્મના નાના સંપ્રદાયોની વિચારધારા સ્થાપિત ધર્મગુરુઓને અનુરૂપ ન હોવાથી તેમના માટે પડકારરૂપ બની રહી હતી. આને કારણે આ સંપ્રદાયો માટે ભયજનક પરિસ્થિતિ ઊભી થઇ અને તેમનું અસ્તિત્વ જોખમમાં મુકાયું. અમીશ લોકો આવા નાના સંપ્રદાયમાં આવે છે. તેઓની ધાર્મિક માન્યતા એવી છે કે, ધર્મ એ કોઈ વાતો કરવાનો વિષય નથી, પરંતુ ધર્મમાં જે આદેશ આપવામાં આવ્યા છે તેનું ચૂસ્ત રીતે પાલન કરવામાં છે. એમાં કર્મકાંડ, બહિર્મુખી ક્રિયાઓ, દંભ, દેખાડો તથા કહેવું એક અને કરવું બીજું એ નહિ ચાલે. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં બાળકોને નાની ઉંમરે દીક્ષા આપવાની પ્રથા છે. અમીશ લોકો આ પ્રથાનો વિરોધ કરે છે અને માને છે કે નાના બાળકોને દીક્ષા આપી ખ્રિસ્તી ધર્મ અપનાવવા કહેવું એ યોગ્ય નથી. તેઓ યુવાન વયના થાય, ધર્મ શું છે, ધર્મના સિદ્ધાંતો શું છે, એનું પાલન કરવું કેટલું મહત્ત્વનું છે એ બધું સમજતા થાય પછી જ એમને દીક્ષા આપવી જોઇએ. સ્થાપિત ધર્મગુરુઓ આવા વિચારોને સ્વીકારવા તૈયાર નહોતા. આ પ્રશ્ન એમને માટે અવરોધ ઊભો કરતો હતો તો સાથે એક પડકાર પણ હતો. પરિણામે આવા સંપ્રદાયોને મુખ્ય ધારાના ખ્રિસ્તી ધર્મથી વિમુખ કરવામાં આવ્યા, જેને આપણે ન્યાત બહાર મૂક્યા એમ કહીએ છીએ તેવું થયું. ત્યારથી આ લોકો Anabaptist તરીકે ઓળખાયા, મતલબ કે તેઓ Baptist નથી. વાતાવરણ એવું ઉગ્ર બન્યું કે આ સંપ્રદાયોના અનુયાયીઓ પર હિંસક હુમલાઓ અને અત્યાચારો થવા લાગ્યા – તેમની ધરપકડો કરવામાં આવતી, જેલમાં પૂરવામાં આવતા અને મૃત્યુને ઘાટ પહોંચાડવામાં આવતા. નાના જૂથના આ લોકોની આર્થિક સ્થિતિ નબળી રહેતી, તેમની પાસે કોઈ વ્યવસાય કે એવી કુશળતા પણ નહોતી. તેમની આજીવિકા માત્ર ખેતી પર નિર્ભર હતી અને તેમાં ય જમીન ઉપર તેમના કોઈ હક રહેતા નહિ. આવા અનેક ત્રાસોથી કંટાળીને છેવટે તેમણે સ્થળાંતર કરવાનો વિકલ્પ સ્વીકાર્યો. પેન્સીલવેનીઆમાં તે અરસામાં વિલિયમ પેન નામનો સુધારાવાદી વિચારો ધરાવતો એક સમજદાર, શાણો, પરોપકારી અને વગ ધરાવતો પ્રભાવી માણસ હતો, જેણે તેમને જમીન અને ધાર્મિક રક્ષણ આપવાનું વચન આપ્યું. આમ તેઓને લેન્કેસ્ટર જેવા પ્રદેશમાં સાવ મફતમાં માલિકીની જમીન મળી અને સાથે ધર્મનું પાલન કરવા માટેની સ્વતંત્રતા મળી. આમ સાલ ૧૭૦૦ની આસપાસ અમેરિકા આવવા માટે અમીશ લોકોનું સ્થળાંતર શરૂ થયું.

અમીશ લોકો શિસ્તબદ્ધ, શાંતિપ્રિય, ઈશ્વરનો ડર રાખીને ચાલવામાં માનનારી સીધી સાદી પ્રજા છે. ધર્મના આદેશોનું પાલન કરવામાં માને છે. દૈનિક જીવનના વ્યવહારમાં ધર્મ જો કોઈ રીતે મદદરૂપ ન થતો હોય તો ધર્મના નામે ખોટો આડંબર કરવાનો કોઈ અર્થ નથી એવી તેમની દ્રઢ માન્યતા છે. બાહ્ય દેખાવ અને કર્મકાંડ એમને માન્ય નથી. ઈશ્વરે આપણને અહીં આ ધરતી પર કોઈ ખાસ કામથી અને ઉચ્ચ હેતુ સાથે મોકલ્યા છે. એને પરિપૂર્ણ કરવાની આપણી ફરજ છે. એટલે આપણે પ્રેમપૂર્વક એકમેકને મદદરૂપ થવાની ભાવના રાખવી જોઇએ. પરિવાર અને સમાજને ઉપયોગી બનવું જોઇએ.

ઈશ્વરમાં પૂરી શ્રધ્દ્ધા હોવાને કારણે તેઓ ‘ઈન્સ્યુરન્સ’ જેવી વસ્તુ લેવામાં માનતા નથી. મેડિકલના બિલ પોતે જાતે ભરે છે. જો ખર્ચ મોટો થયો હોય તો પરિવારના સભ્યો અને સમાજ મદદ કરે છે અને ખર્ચની જવાબદારી ઉપાડી લે છે. એટલું જ નહિ પણ અમેરિકામાં પ્રચલિત એવી ‘સોસિયલ સિક્યુરિટી’ જેવી યોજનાને પણ તેઓ સરકાર તરફથી મળતા ઈન્સ્યુરન્સનો એક ભાગ માને છે. એટલા માટે એમાંથી મળતી સવલતો અને લાભ ગમે તેટલાં પ્રલોભન આપે એવાં હોય તો પણ લેવાં નહિ અને એ જતાં કરવા જોઇએ એવું માને છે. પરિણામે તેઓ ‘સોસિયલ સિક્યુરિટી’માંથી મળતાં આર્થિક લાભો લેતા નથી અને એ માટેનો ટેક્સ ભરવાનો પણ ઇન્કાર કરે છે. ટેક્સ ન ભરવાને કારણે એક વાર સરકાર તરફથી દંડ પણ કરવામાં આવેલો, ત્યારે સુપ્રીમ કોર્ટ સુધી વાત ગયેલી. તેમની ધાર્મિક માન્યતાને ધ્યાનમાં રાખી સુપ્રીમ કોર્ટે તેમને એ માટે છૂટ આપી છે.

તેઓ કોઈ પણ વસ્તુ માટે બેંકમાંથી લોન લઇને ખરીદી કરતા નથી. ક્રેડિટ કાર્ડનો ઉપયોગ કરતા નથી. બધી ખરીદી રોકડેથી કે ચેકથી કરે છે. આને કારણે અમીશ લોકોને માથે કોઈ દેવું હોતું નથી. ધુમ્રપાન કે મદ્યપાનનો નિષેધ હોવાથી એ બંને દૂષણોમાંથી તેઓ મુક્ત છે.

બહારના કોઈને અમીશ બનવું હોય તો એ શક્ય છે, પરંતુ એમણે તેમની વિચારસરણી અનુસારનો ખ્રિસ્તી ધર્મ અપનાવવો જરૂરી છે, તથા એમની ચૂસ્ત જીવનપદ્ધતિ સ્વીકારવી પણ જરૂરી છે. પરંતુ એવું ભાગ્યે જ બને છે કેમ કે આ જમાનામાં ભૌતિક સમૃદ્ધિથી ટેવાયેલા મનુષ્યને માટે અમીશ બનવું કઠણ છે, તો સામે પક્ષે અમીશ લોકો પણ એ માટે બહુ ઉત્સુક હોતા નથી.

કૌટુંબિક જીવન :

‘વહેલા સૂઈ વહેલા ઊઠવું’ એ નિયમમાં અમીશ લોકો માને છે. પ્રજા મહેનતુ હોવાથી સવારે સાડા પાંચ વાગે કામ શરૂ કરે છે. સવારે ૪:૪૫ વાગે ઊઠવું અને રાત્રે નવ વાગે સૂવું એવો સામાન્ય ક્રમ હોય છે. અમીશનું ખેતર સરેરાશ ૮૦ એકરનું હોય છે. એમાં એમનું ઘર હોય, આંખને ઠારે એવાં લીલાંછમ હરિયાળાં ખેતરો હોય, પશુધન હોય, ટ્રેક્ટર, ઘોડાગાડી ટાઈપની બગી હોય અને ઊંચા મિનારા જેવાં silo હોય જેમાં અનાજના દાણા અને પશુઓ માટે ગોચર રાખવામાં આવે છે. એ લોકોના ફાર્મમાં ૪૦ જેટલી ગાયો હોય, તમાકુ, મકાઈ, શાકભાજી, ફ્રૂટ્સ વગેરેથી આવકના સાધનો તેઓ ઊભા કરે છે. તેઓની વાર્ષિક આવક $૧,૨૫,૦૦૦ જેટલી માનવામાં આવે છે. આવકનો વીસ ટકા જેટલો હિસ્સો બચાવવામાં તેઓ માને છે. એક સર્વે અનુસાર છ બાળકો સાથે અમીશ પરિવારનો ખાવાપીવાનો, પહેરવેશ, તથા અન્ય ઘર ખર્ચ અંદાજે ૬,૦૦૦-૮,૦૦૦ ડોલરનો છે. તેમની સાદી જીવનશૈલીને આ આભારી છે. અમેરિકન લોકોની સરખામણીમાં અમીશ લોકોની અંદર હૃદયરોગ, કેન્સર, ડાયાબિટીસ જેવા રોગોનું પ્રમાણ ઓછું છે. એ કારણે અમીશ લોકોનું આયુષ્ય પણ સરેરાશ અમેરિકન કરતાં વધારે જોવા મળે છે. તેઓ બહારની દુનિયા સાથે સંપર્કમાં રહેવાનું ટાળે છે, કારણ કે બાહ્ય જગતમાં રહેલી મોહક વસ્તુઓથી પ્રલોભનમાં પડવું સહજ બની જાય છે જે જીવનના મૂળભૂત આશયો માટે અવરોધ બની રહે છે. તેઓ સંતતિનિયમનમાં માનતા ન હોવાને કારણે પરિવારમાં ૭થી ૧૦ બાળકો હોય એ સહજ છે. એમને માટે સમાજ અને પરિવાર સૌથી મહત્ત્વનો છે. પરિવારમાં પુરુષ ખેતીનું કામ કરે છે અને સ્ત્રી ઘરકામ સંભાળે છે. ઘરમાં જર્મન અને અંગ્રેજી ભાષાનો વપરાશ હોય છે. સ્ત્રીઓ બ્લુ રંગનો ડ્રેસ પહેરે છે, બ્લુ રંગનાં કપડાંથી માથું ઢાંકેલું હોય છે. પુરુષ કાળા રંગનું પાટલૂન, મરૂન રંગનું ખમીશ અને માથે હેટ એ મુખ્ય પોશાક છે.

શિક્ષણ પદ્ધતિ :

અમીશ લોકો બાળકોને શિક્ષણ આપવામાં માને છે, પરંતુ માત્ર આઠ ધોરણ સુધી. શિક્ષણ સરકારી શાળામાં નહિ પણ પોતે સ્થાપેલી શાળામાં આપે છે જેમાં માત્ર એક રૂમનો વર્ગ હોય છે અને બધા ધોરણના વિદ્યાર્થીઓ એક જ વર્ગમાં ભણતા હોય છે. માત્ર જીવન જરૂરિયાત પૂરતું શિક્ષણ અપાય છે જેમ કે ગણિત, ભૂગોળ તથા લખવું, વાંચવું વગેરે. આઠમાં ધોરણ પછી ભણતર પૂરું થાય છે અને પછી બાળકને ખેતીના કામમાં જોડવામાં આવે છે. તેમની આ ધાર્મિક માન્યતાને કારણે સુપ્રીમ કોર્ટ તરફથી એમને આવું કરવાની છૂટ આપવામાં આવી છે.

લગ્નવિષયક રિવાજ :

૧૬ વર્ષની ઉંમરે છોકરા છોકરીઓને ‘ડેટિંગ’ માટે મંજૂરી મળે છે. ૨૦ વર્ષની ઉંમરે તેઓ લગ્નગ્રંથિથી જોડાય છે. લગ્ન માટે બંને પરિવાર ચર્ચના મેમ્બર હોય એ જરૂરી છે. લગ્ન કર્યા પછી છૂટાછેડા લેવા પર પ્રતિબંધ છે. પતિ કે પત્ની ગુજરી જાય તો ફરી લગ્ન થઇ શકે. અંગત સંબંધ, જેવા કે કાકા, મામા, માસી, ફોઈ વગેરેનાં સંતાનો વચ્ચે લગ્ન ન થઇ શકે તથા એ માટે ચર્ચની પરવાનગી પણ નથી મળતી. લગ્નની વિધિ સાવ સાદી હોય છે. વીંટી પહેરાવવી, ફૂલોના ગુચ્છા આપવા, જમવા માટે બહારથી કેટરિંગ કરવું, ફોટોગ્રાફી વગેરે જેવી ખર્ચાળ વસ્તુઓને મહત્ત્વ આપવામાં આવતું નથી. સામાન્ય રીતે પાનખર પછી ખેતીના કામમાંથી નિવૃત્તિ મળે પછી, મંગળવાર કે ગુરુવારનો દિવસ લગ્ન માટે પસંદ કરવામાં આવે છે. લગ્નની વિધિ કન્યાના ઘરે કરવામાં આવે છે. લગ્ન થઇ જાય પછી નવદંપતી કન્યાના ઘરે રાત વીતાવે છે.

અંતિમ સંસ્કાર વિધિ :

સાદગી, એ અમીશ લોકોના જીવનનું મહત્ત્વપૂર્ણ અંગ છે. અંતિમ સંસ્કાર વિધિ પણ અત્યંત સાદાઈથી કરવામાં આવે છે. જેને ત્યાં મૃત્યુ થયું હોય એને ત્યાં આ વિધિ કરવામાં આવે છે. લાકડાની શબવાહિની સાદી અને જાતે બનાવેલી હોય છે. શબને દફનાવવાની અંતિમ વિધિ મૃત્યુના ત્રણ દિવસ પછી કરવામાં આવે છે.

ઊંચાઈએ પહોંચેલી અજોડ ધાર્મિક માન્યતા :

એક આખરી વાત અમીશ પ્રજાનાં ઊંચાં ચારિત્ર્ય વિષે કરવી છે. આમ તો બહુ કરુણ ઘટનાનો પ્રસંગ છે. ૨ ઓકટોબર, ૨૦૦૬નો દિવસ અમીશ લોકો માટે ગોઝારો દિવસ બનીને રહી ગયો. ૨૬ જેટલાં અમીશ વિદ્યાર્થીઓને શમાવી શકાય એવી માત્ર એક રૂમવાળી The West Nickel Mines Schoolના વર્ગમાં તે દિવસે ૩૨ વર્ષની વયનો દૂધ માટેની ટેન્કર ચલાવતો ચાર્લ્સ રોબર્ટ નામનો માણસ બંદૂક લઈને પ્રવેશે છે. ત્યાં હાજર હતાં એ ચાર પુખ્ત વયની વ્યક્તિઓને અને ૧૫ છોકરાઓને વર્ગમાંથી બહાર નીકળી જવાનો આદેશ આપે છે. ક્લાસ રૂમનું બારણું અંદરથી બંધ કરી બાકી રહેલી ૧૦ વિદ્યાર્થિનીઓ, જેની ઉંમર માત્ર ૬-૧૩ વર્ષની હતી, તેમના પગ વાયરથી બાંધી દઇ, તેમને બ્લેકબોર્ડ તરફ જોતાં સૂઈ જવાનું ફરમાન કરે છે, પછી ગોળીઓ છોડે છે. તેમાં પાંચ બાળકીઓ મૃત્યુ પામે છે અને પાંચને ગંભીર ઇજા થાય છે. પોલીસ વર્ગમાં પ્રવેશ કરે તે પહેલાં પોતાની જાતને ગોળીથી વીંધી ચાર્લ્સ રોબર્ટ મૃત્યુ પામે છે. આ કૃત્ય કરવા પાછળ કારણ એ હતું કે નવ વર્ષ પહેલાં એને ત્યાં એક બાળકીનો જન્મ થયો હતો, અને તે માત્ર ૨૦ મિનિટનું આયુષ્ય ભોગવીને મરણ પામી હતી. એ કારણે ઈશ્વર પરથી એની શ્રદ્ધા ઊઠી ગઈ અને ભગવાન સામે બદલો લેવા માટે એણે નક્કી કર્યું કે એ બીજી બાળકીઓને મોતને ઘાટ ઉતારી ઈશ્વર સાથે વેરનો બદલો લેશે. નવ વર્ષ પછી એની વિકૃત માનસિક અવસ્થાનું પરિણામ આ નિર્દોષ બાળકીઓને ભોગવવું પડ્યું, જેમને આ પ્રસંગ સાથે કોઈ નિસ્બત નથી. આમ કરુણ ઘટના તો ઘટી પણ એ પછી જે થયું તે અમીશ લોકોનાં ચારિત્ર્ય વિષે ઘણું કહી જાય છે.

જે દિવસે આ બન્યું તે દિવસે જે પૌત્રી મૃત્યુ પામી છે, એ બાળકીના પિતામહે પોતાના પરિવારના યુવાનોને ચેતવણી આપીને કહ્યું કે ‘જેણે આ ઘાતકી કામ કર્યું છે તેના તરફ આપણાથી ધિક્કારની ભાવના ન રખાય. એના પ્રત્યે આપણે દ્વેષ રાખવાનો નથી.’ બીજા એક પિતાએ કહ્યું કે, ‘એને માતાપિતા છે, પત્ની છે, બાળકો છે અને હવે એ પરમ કૃપાળુ પરમાત્માના દરબારમાં જઈને ઊભો છે, એ એનો ન્યાય કરશે.’ તે દિવસે અમીશ સમાજની એક પણ વ્યક્તિ એવી નહોતી કે જે ઇચ્છતી હતી કે એના તરફ ઘૃણાની ભાવનાથી જોવામાં આવે. સૌ ગુનેગારને ક્ષમા આપવાની મન:સ્થિતિમાં હતા. આ કેટલી મોટી વાત છે! અધ્યાત્મ ચિંતન અને જીવન વ્યવહારમાં કેટલી ઊંચી અવસ્થાએ પહોંચ્યા હશે ત્યારે આવું બની શકે. આપણે ત્યાં કહેવાય છે કે क्षमा वीरस्य भूषणम् કે ‘હણો ના પાપીને, દ્વિગુણ બનશે પાપ જગના’. તો આ લોકોએ તો ખરેખર આ માણસને માફ કરી દીધો કારણ કે એ એમના ધર્મનું ફરમાન છે. તેઓ એ માણસની પત્ની પાસે પણ ગયા અને કહ્યું કે તેઓ એના પતિને માફ કરે છે. એક અમીશે તો ધ્રૂસકે ધ્રૂસકે રડતા ગુનેગારના પિતાને બાથમાં લઇ કલાક સુધી સાંત્વન આપ્યું. તેના પરિવાર માટે એક ચેરિટેબલ ફંડ ઊભું કર્યું. ૩૦ જેટલા અમીશ કમ્યુનિટીના સભ્યો ગુનેગારના અંતિમ સંસ્કાર વખતે હાજર રહ્યા. કલ્પનામાં પણ ન આવે એવો આ પ્રતિસાદ છે.

આ આખા પ્રસંગને લક્ષ્યમાં રાખીને ‘Forgiving the Unforgivable’ theme હેઠળ ‘Amish Grace” નામની એક ફિલ્મ બનાવાઈ છે. તક મળે તો જરૂર જોજો. સાલ ૧૯૮૫માં બનેલી એક બીજી પણ ‘Witness’ નામની ફિલ્મ છે જેમાં Harrison Fordનો અમીશ તરીકેનો અભિનય છે અને અમીશ પ્રજાના જીવન વિષે પણ માહિતી આપે છે.

e.mail : kdesai1938@gmail.com

પ્રગટ : “ગુર્જરી” ડાયજેસ્ટ, જુલાઈ 2021; પૃ. 25-28