કાળાં નાણાંની જનની કરચોરી કે ધનલોલુપતા?

આજકાલ ભારતમાં ‘વિદેશી બેંકોમાં મુકાયેલાં કાળાં નાણાં જનતાને ક્યારે મળશે?’ એવા સવાલો સરકારી તંત્રને પુછાઈ રહ્યા છે. હવે માનનીય મોદી સાહેબ એનો જવાબ ક્યાંથી આપે? કોઈ વસ્તુ ક્યાં છે તે ખબર હોય તો શોધીને પાછી આણી શકાય, પણ જેના સગડ ન હોય તેવી જણસ  લાવવી એ તો અસંભવ છે.

ચર્ચાએ ચડેલ આ વિષય પર વિચાર કરતાં સવાલ થયો કે ભાઈ, નાણાંને તે કોઈ રંગ હોતો હશે? તાંબા વર્ણ અને ચાંદી જેવા વર્ણના સિક્કા ચલણમાં છે, પણ કાળા – ધોળા રંગનું નાણું ક્યાં ય અસ્તિત્વમાં હોય તેવું જાણ્યું નથી. જો જો, હો ભાઈ, કોઈ એમ ના કહેશો કે નાણાં એમ તો લીલા, ભગવા, સફેદ કે લાલ રંગના હોય છે! ચાલો સ્વીકારીએ કે બેહિસાબી નાણાંને કાળું નાણું કહેવામાં આવે છે તો બીજો પ્રશ્ન એ ઊઠે કે આનો ઉદ્દભવ ક્યાં અને ક્યારે થયો હશે? આ અનિષ્ટનું મૂળ શોધતાં લાગ્યું કે કાળાં નાણાંની જનની કરચોરી, તેની જનની ધનલોલુપતા, તેની જનની ભૌતિક સંપત્તિનો મોહ, તેની ય જનની દુન્યવી સાધનોમાં સુખને ભાળવાની દ્રષ્ટિ, તેની જનની ……… આમ કેટલી પેઢીનો આંબો બનાવીશું?

કહે છે કે છેલ્લા બાર પંદર વર્ષમાં ભારતમાં કમાણી કરીને જમા કરેલી સંપત્તિમાંથી લગભગ 500 બિલિયન ડોલર જેટલું ધન વિદેશી બેંકોમાં જતું રહ્યું છે. આ હકીકત બે ત્રણ વાતો ઉઘાડી પાડે છે, એક તો એ કે ભારતમાં કરવેરાની વ્યવસ્થા નબળી છે. એક અંદાજ મુજબ દેશની કુલ વસતીના માત્ર 3% લોકો કરવેરા ભરે છે જેનો અર્થ એ હોઈ શકે કે કાં તો મોટા ભાગના લોકો કરવેરા ભરવા જેટલું નાણું કમાતા નથી અથવા કર ચોરી કરે છે. એટલે કે દેશમાં એવા અને એટલા વ્યવસાયો ઉપલબ્ધ નથી જેમાં કમાનાર તેના કુટુંબનું ભારણપોષણ કરવા જરૂરી હોય તેટલી રકમ બાદ કરતાં વધે તેવી રકમ ફાળવી શકે. અને બીજો અર્થ એ પણ થઈ શકે કે સારી એવી સંખ્યા કરચોરી કરે છે. પ્રથમ સ્થિતિ સમગ્ર અર્થવ્યવસ્થા કેવી ખોખલી છે તે દર્શાવે છે અને બીજી સ્થિતિ નીતિમત્તાનાં નબળા ધોરણનો ખ્યાલ આપે છે. બંને સ્થિતિ શરમજનક છે.

કાળાં નાણાંના સંદર્ભમાં જોઈએ તો ધોળું નાણું કાળું કેમ બને? કાયદેસરના નોકરી-ધંધા કરનાર માણસ સરકારે નક્કી કરેલ ધોરણ પ્રમાણે પોતાની આવકમાંથી આવકવેરો અથવા વેચાણવેરો ભરે તો બાકી રહેલી તેની આવક અને બચત ધોળું નાણું ગણાય અને કરચોરી કરી જમા થયેલ રકમ કાળું નાણું બને એવી મારી સાદી સમજ છે. એટલે જ કાળા નાણાંની જનની કરચોરી છે એમ કહી શકાય. માણસ શા માટે કરચોરી કરતો હશે, ભલા? પોતાની આવકમાંથી કુટુંબનું ભરણપોષણ થઈ જાય તેનાથી તેને કે તેના કુટુંબીજનોને સંતોષ ન રહે ત્યારે વધુ કમાણી કરવાના માર્ગ શોધવાને બદલે કરચોરી કરીને એ ધનથી મોજ-શોખની વસ્તુઓ વસાવીને પોતાને મધ્યમમાંથી ઉચ્ચ મધ્યમ વર્ગ તરફ લઈ જઈ શકે.

ગાંધીજીએ કહેલું, ‘There is enough for every body’s need, but not for every body’s greed.’ આથી સાબિત થયું કે કરચોરીને જન્મ આપનાર છે ધનલોલુપતા.

માનવી ધનલોલુપતાનો શિકાર શા કારણે બનતો હશે? એક દોહો છે, ‘ગોધન, ગજધન બાજીધન ઔર રતન ધન ખાન; જબ આવત સંતોષ ધન, સબ ધન ધૂલ સમાન.’ જો દરેક બાળકને આ મૂલ્યનું મહત્ત્વ સમજાવીને તે મુજબ જીવન જીવવાની ચાવી આપવામાં આવે તો ધન લાલસાનો રોગ લાગુ ન પડે. ધન દ્વારા મળતી ભૌતિક સંપત્તિ માણસને વધુ ને વધુ ધન સંચય તરફ દોરી જાય એથી ભૌતિક સંપત્તિનો મોહ ધનલોલુપતાની માતા છે એ સમજી શકાય.

હવે સવાલ થાય કે ભૌતિક સુખમાં માણસ એવું તે શું ભાળી ગયો કે દિવસ-રાત, બસ, લક્ષ્મી મેળવવા પાછળ ઘેલો થઈને દોડ્યા જ કરે છે? સામાન્ય માનવી એમ માને છે કે ભૌતિક સંપત્તિ તેને સુખ અને આનંદ આપે, ભવિષ્યની સુરક્ષા અને સમાજમાં પ્રતિષ્ઠા આપે. દુન્યવી સાધનોમાં સુખ ભાળવાની દ્રષ્ટિ એ ભૌતિક સંપત્તિ પ્રત્યેના મોહને જન્મ આપે એ સાબિત થઈ જાય છે.

આમ જોઈએ તો સુખની શોધમાં માનવી ભૌતિક સંપત્તિ એકઠી કરવા પ્રયત્નશીલ બને, જે તેને ધનલોલુપ બનાવે. અને ધન એકઠું કરવા તેને કરચોરી કરવાની ફરજ પડે જેનાથી એ કાળાં નાણાંનો સ્વામી બને એ સ્વાભાવિક છે. એટલે કે કાળાં નાણાંનું મૂળ સુખની શોધમાં મળી આવે છે. તો પછી દેશના વડાપ્રધાન વિદેશી બેંકોમાં કાળાં નાણાં શોધી પણ કાઢે તો આ પ્રશ્ન કેવી રીતે હલ થશે? એમ થવાથી તો સામાન્ય જનતાના બેંક ખાતામાં મજૂરી કર્યા વિના, ભણાવ્યા વિના કે ખેતી કર્યા વિના પંદર લાખ રૂપિયા જમા થઈ જશે એટલે એ પણ વધુ ‘સુખી’ થવા કાર, ફ્રીજ, મોબાઈલ ફોન અને કમ્પ્યુટર ખરીદવા ઉત્સુક બનશે. એ તમામ વસ્તુઓ ખરીદવા પંદર લાખ રૂપિયાથી વધુ મિલકત જોઈએ એ લાલસા તેને પોતાની સાધારણ આવકમાંથી ચોરી કરવા પ્રેરશે અને છેવટ ભારતનો દરેકે દરેક નાગરિક કે જે હાલમાં એક પ્રામાણિક નાગરિક છે એ પણ કાળાં નાણાંનો સ્વામી બની જશે. તેનાથી બધા ‘કરચોરી કરીને બનેલ કાળાં નાણાંના સ્વામી’ હોવાને કારણે સમાન બની જશે એ ફાયદો થશે. તો શું આપણને આવી અર્થવ્યવસ્થા જોઈએ છે?

ખરેખર તો કાળાં નાણાં વિદેશમાં શોધવા જવાને બદલે આપણા જ દેશમાં તેના સગડ મેળવવા  કોશિષ કરવી રહી. પેલી વાર્તા જાણીતી છે તે ટાંકું : ત્રણ સોદાગર પોતાના કામ અર્થે ગામે ગામ મુસાફરી કરતા એક ગામની ધર્મશાળામાં રાતવાસો કરવા રોકાયા. એક સોદાગરની બાજુમાં એક ચોર સૂતેલો, જેની નજર આ શાહુકારની દોલત પડાવી પાડવા તરફ ખોડાયેલી હતી. પેલો સોદાગર રાત દરમ્યાન એક કરતાં વધુ વખત કુદરતી હાજતે જવા ઊઠ્યો અને દરેક વખતે પેલો ચોર તેના સામાનને ધનની પોટકી મળી જશે એવી ધારણા સાથે ફેંદી નાખતો. સવાર પડી, પણ ચોરના હાથે કંઈ ન આવ્યું. પોતાને રસ્તે રવાના થતા સોદાગરને ચોરે પૂછ્યું, ‘તમારી પાસે ઘણું નાણું હશે જ, મેં ઘણું શોધ્યું પણ ન મળ્યું, તમે ઘણા ચાલાક લાગો છો, તો ક્યાં સંતાડ્યું હતું તે કહો.’ સોદાગરે હસતાં હસતાં કહ્યું, ‘અરે ભાઈ, મેં તો એ તારા પોતાના ઓશિકા નીચે જ સંતાડ્યું હતું, તો પણ તને ન મળ્યું?’

આપણે કરચોરી થકી એકઠી થયેલ સંપત્તિને પરદેશ શોધવા જઈએ છીએ, પણ પોતાના જ દેશમાં છુટ્ટી છવાયેલ પડેલ ધન-દોલતને ખોળી નથી શકતા. આમ તો ધનની માફક સુખ-શાંતિ પણ બાહ્ય ઉપકરણો અને અન્ય દુન્યવી-ભૌતિક સાધનોમાં શોધીએ છીએ અને પોતાના જ દિલમાં, મનમાં છુપાયેલ સુખ-શાંતિ શોધી કાઢતા નથી. ચાલો, આપણે સહુ આંતર શોધ આદરીએ. વિદેશી પાણી ડહોળવાથી તો કદાચ વિષ પણ નીકળે, જ્યારે અંતરમાં ખોળવાથી માત્ર નિષ્ઠા, પ્રામાણિકતા, આત્મ સંતોષ, સ્વમાન અને ગૌરવ જેવાં પંચરત્નો જ લાધશે.

e.mail : 71abuch@gmail.com

એક સમાચાર મુજબ જર્મનીમાં 14 વિશ્વવિદ્યાલયોમાં સંસ્કૃત ભાષાનું શિક્ષણ અપાઈ રહ્યું છે. વધુને વધુ વિદ્યાર્થીઓ એ વિષય શીખવા તત્પર હોવાને કારણે તેમની માગને તેઓ પહોંચી વળતા નથી.

આ સમાચારથી બહુ ખુશી થઈ એ કબૂલ કરું. સંસ્કૃત ભારતની પુરાણી ભાષા, જેને વેદ, ઉપનિષદ અને હિંદુ ધર્મ તથા તમામ ધાર્મિક વિધિ વિધાનો, પ્રાર્થનાઓ સાથે ગાઢ સંબંધ છે એટલું જ નહીં પણ ભારતની મોટા ભાગની પ્રાંતીય ભાષાઓની એ જનની છે જે હાલમાં ભારતમાં તો મૃતપ્રાય: થઈ ગઈ હોય તેમ ભાસે છે.

જર્મનીમાં સંસ્કૃત અને Sinology coursesની આટલી માગ હોય તો શું ભવિષ્યમાં તેઓ સંસ્કૃત ભાષાના રખેવાળ થઈ જશે? અત્યારે તો એવું લાગે છે. હાઈડલબર્ગ યુનિવર્સિટીની સાઉથ એશિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટને સંસ્કૃત બોલ-ચાલના વર્ગો માટેની માગને પહોંચી વળવા સ્વીત્ઝર્લેન્ડ, ઇટલી અને ભારતમાં ગ્રિષ્મ વર્ગો શરૂ કરવાની ફરજ પડી છે. ભારતને આયાત કરેલી ચીજો ગમે છે તેનો આ એક વધુ પુરાવો. Classical Indologyના પ્રોફેસર આક્સેલ માઈક્લ્સ કહે છે, “અમે પંદર વર્ષ પહેલાં જયારે આ કોર્સ શરૂ કર્યો ત્યારે બે એક વર્ષમાં બંધ કરી દેવાની વેળા આવી ગયેલી, જયારે આજે યુરોપના બીજા દેશોમાં એ કોર્સ શીખવવા જેટલા અમે સબળ બની ગયા તે માન્યામાં નથી આવતું.”

યુનાઇટેડ કિંગ્ડમમાં ચાર યુનિવર્સિટીમાં સંસ્કૃત શીખવાય છે જયારે જર્મનીમાં 14 યુનિવર્સિટી સંસ્કૃત શીખવે છે. 43 દેશોમાંથી આવેલ 254 જ્ઞાન પિપાસુઓએ તેનો લાભ લીધો છે અને દર વર્ષે કેટલાકને નિરાશ કરવા પડે છે. આની સામે એક અભ્યાસ પ્રમાણે ભારતમાં લગભગ 15 યુનિવર્સિટીઓમાં સંસ્કૃત શીખવાય છે એ હકીકત નોંધવા જેવી ખરી.

પ્રોફેસર આક્સેલ માઈક્લ્સના મંતવ્યો પર મારું ધ્યાન ગયું. તેઓ કહે છે, “સંસ્કૃતને ધર્મ અને કોઈ એક રાજકીય વિચારધારા સાથે જોડવી તે મૂર્ખામીભર્યું છે અને તેના સમૃદ્ધ વારસાની જાળવણી માટે જોખમભર્યું છે. બુદ્ધ ધર્મના મૂળભૂત સંદેશ સંસ્કૃતમાં અપાયેલ. પૂર્વના તત્ત્વજ્ઞાન, ઇતિહાસ, ભાષાઓ, વિજ્ઞાન અને સંસ્કૃિતના ઉદ્દભવસ્થાનને સમજવા મૂળ સંસ્કૃત ગ્રંથો વાંચવા અનિવાર્ય છે કેમ કે તેમાં જ સહુથી પુરાણી શોધ ખોળ અને વિચારોનાં બીજ પડેલાં છે.”

Francesca Lunari હાઈડલબર્ગ યુનિવર્સિટીની મેડિકલની વિદ્યાર્થિની છે જે સંસ્કૃતનો અભ્યાસ કરે છે અને બંગાળી ભાષા શીખવા ધારે છે, કેમ કે મનોવિજ્ઞાનમાં પાયાનું કામ કરનાર ગિરીન્દ્ર શેખરના લખાણો એ સમજવા માગે છે. હવે પહેલી વાત તો એ કે ભારતમાં કેટલા લોકો ગિરીન્દ્ર શેખરના નામ અને કામથી પરિચિત હશે તે જાણવાનું રસપ્રદ થઈ પડશે, અને બીજું કોઈ મેડિકલ કોલેજમાં ભણતી વ્યક્તિ સંસ્કૃત ભણે અને ખાસ બંગાળી ભાષા શીખે, તેવું તો કલ્પનામાં પણ ન માની શકાય. ભારતીય યુવાન/યુવતી માટે મેડિકલ સાયન્સ=ઇંગ્લિશ એવું જ સમીકરણ માન્ય છે. હાઈડલબર્ગ યુનિવર્સિટીના સાઉથ એશિયન ભાષાઓના વડા ડો. હાન્સ હાર્ડ્રને ચિંતા છે કે ભારતમાં ઇંગ્લિશ ભાષાના મારાને કારણે સંસ્કૃતની જેમ બંગાળી ભાષા પર પણ ખતરો ઊભો થયો છે. તેમનું કહેવું છે કે, “દુનિયાની મહત્ત્વની સાંસ્કૃિતક સંપત્તિ વિનાશને આરે આવીને ઊભી છે કેમ કે અતિ વિકસિત એવી હિન્દી અને બંગાળી જેવી ભાષાઓ ભારતીય ઇંગ્લિશનો શિકાર બનવા લાગી છે. એમ થતાં ત્યાં ન માત્ર મૂળ ભાષાઓ પરંતુ ઇંગ્લિશ પણ નબળી થવા લાગી છે.” તેમણે કહેવાતા પ્રગતિવાદી અને ઉચ્ચ માધ્યમ વર્ગના લોકો પોતાની ભાષા પોતાનાં બાળકોને શીખવવાનું બંધ કરી દે છે એ સામે લાલ બત્તી ધરી છે. તેમની આ ચેતવણી ન સમજીએ તેવા અણસમજુ આપણે નથી; તો કરીશું શું?

ડો. માઈક્લ્સ દ્રઢપણે માને છે કે ભારતની સંસ્કૃિત સમજવા તેની ભાષાઓ જાણવાથી જે તે વિષય સાથે અનુબંધ જોડી શકાય, જેમ કે ભારતની રાજકીય અને આર્થિક ઉત્ક્રાંતિ ચાણક્યના અર્થશાસ્ત્રને મૂળ ભાષામાં વાંચવાથી સારી રીતે સમજી શકાય. આ સત્ય ભારતના શિક્ષિત વર્ગને કેટલી સમજાય છે તે ન કહી શકાય. સાઉથ એશિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં ‘ઉપનિષદમાં શરીર વિજ્ઞાન અને માનસ શાસ્ત્ર’ એ વિષય શીખવવામાં આવશે. એ શીખવનાર આનંદ મિશ્રાને પાણિનીના સંસ્કૃત વ્યાકરણનો અભ્યાસ કરતાં ખ્યાલ આવ્યો કે એ વ્યાકરણ કમ્પ્યુટરની ભાષા માટે એક ઉત્તમ સાધન પુરવાર થઈ શકે તેમ છે. એટલે સંસ્કૃત માત્ર એક જૂની પુરાણી ભુલાઈ ગયેલી પુરોહિતોએ વાપરવાની ભાષા છે એ ગેરસમજ દૂર કરવાનો સમય પાકી ગયો છે તેમ લાગે છે.

ડો. માઈક્લ્સનું સૂચન માનીને ભારતના લોકોએ સંસ્કૃત અંગે રાજકીય અને ધાર્મિક વિવાદમાંથી બહાર નીકળીને પોતાની સાંસ્કૃિતક ધરોહર સાચવવાનો પ્રયત્ન કરવો કોઈએ. તેમના કહેવા પ્રમાણે આપણે જેમ કોઈ અલભ્ય ચિત્ર કે શિલ્પની રક્ષા કરીએ છીએ તેમ આ તો જીવંત ભાષા છે જે હામ્પી સંસ્કૃિત, અજંતાની ગુફાઓ કે કોણાર્કના મંદિરની માફક વિસ્મૃિતની ગર્તામાં ધકેલાઈ જશે. બ્રિટિશ લોકોએ આ કલાધામો શોધીને સાચવ્યાં. તો શું સંસ્કૃત ભાષાને પુનર્જિવિત કરવાનું પણ આપણને જર્મની જેવા દેશો શીખવશે? સંસ્કૃત ભાષા તેની સાથે સંકળાયેલી સંસ્કૃિત, તત્ત્વજ્ઞાન અને વિજ્ઞાન સાથે મૃતપ્રાય: થઈ જવા સંભવ છે એવો એમને ભય છે. એમને એમ પણ લાગે છે કે સંસ્કૃત દ્વારા હજુ તો સિંધુ સંસ્કૃિત વિષે પણ ઘણું શોધવાનું બાકી છે.  

જર્મનીમાં સંસ્કૃતના જ્ઞાતાઓ છે. એટલું જ નહીં પણ હાર્વર્ડ, કેલીફોર્નિયા બર્કલી કે યુનાઇટેડ કિંગ્ડમની યુનિવર્સિટી હોય, પણ ત્યાંના સંસ્કૃતના સ્કોલર જર્મન હોવાના. આ શું સૂચવે છે? ડો. માઈક્લ્સનું માનવું છે કે કદાચ જર્મનીએ ભારત પર કદી રાજ નથી કર્યું તેથી તેની સાથેનો રોમાંચક સંબંધ કાયમ રહ્યો એ કારણ હોઈ શકે.

આ સમાચાર વાંચતાં વિચાર આવ્યો કે ભારતમાં છેલ્લા છ દાયકા દરમ્યાન નાનાં મોટાં શહેરોમાં તો શું, નાનાં નાનાં ગામડાંઓમાં ઇંગ્લિશ માધ્યમની શાળાઓનો રાફડો ફાટ્યો છે. કેટલીક નર્સરી અને પ્રાથમિક શાળાઓમાંતો ઘરમાં બોલાતી ગુજરાતી કે હિન્દી બોલવાની ‘સખત મનાઈ’ ફરમાવવામાં આવે છે. સવાલ થાય કે કોણ સાચે રસ્તે જઈ રહ્યું છે, ભારતની પ્રજા કે જર્મનીના લોકો? આપણામાં કહેવત છે ‘ઘરકી મુર્ગી દાલ બરાબર’ − એ ન્યાયે સ્વભાષા હોય, પુરાણા વૈદકીય શાસ્ત્ર હોય, શિલ્પ સ્થાપત્યના નમૂના હોય કે સાહિત્ય હોય, તેની સંભાળ રાખવી, તેનું સંગોપન કરવું, ઉપયોગ કરી જીવિત રાખવા એ જાણે ભરતીય લોકોના લોહીમાં નથી. કદાચ એવી દલીલ કરી શકાય કે જેમ જર્મની અને અન્ય દેશના લોકોને સંસ્કૃતનો અભ્યાસ કરવાનો મોહ છે તેમ જ ભારતના લોકોને ઇંગ્લિશ ભણવાનો ચસરકો કેમ ન હોઈ શકે? એ માટે વધુ વિચાર કરતાં માલુમ પડશે કે ઉપર કહેલા તમામ દેશોમાં શિક્ષણનું માધ્યમ માત્ર જે તે દેશની માતૃભાષા જ છે. તે પછી પાડોશી દેશોની ભાષા શીખવાય છે. તેમાંના કોઈ દેશે સ્વભાષાને ભોગે સંસ્કૃત કે બીજી વિદેશી ભાષાને શિક્ષણના માધ્યમના તખ્ત પર નથી બેસાડી. એક બીજી હકીકત પણ ઇંગ્લિશના માધ્યમ દ્વારા શિક્ષણ આપવાના હિમાયતીઓએ ધ્યાન પર લેવા જેવી છે કે સંસ્કૃત તો બરાબર, માતૃભાષા અને રાષ્ટ્રભાષાને પણ શાળામાં વૈકલ્પિક વિષયનું સ્થાન આપીશું તો ડો. માઈક્લ્સ કહે છે તેમ તેની સાથે સંકળાયેલી ભારતીય સંસ્કૃિત, તત્ત્વજ્ઞાન, વિજ્ઞાન અને ખુદની ભારતીય તરીકેની અસ્મિતા જ લોપાઈ જશે. પછી Make in India કે ઘરવાપસીથી વધારેલા હિંદુ લોકોની સંખ્યાથી કશો ફાયદો થવાનો નથી કેમ કે એ બધાને પણ ઇંગ્લિશ શીખીને વિદેશ ભણી મોઢું રાખવાનું જ શીખવવામાં આવશે.

ભારતને ચીન સાથે ઘણી બધી બાબતોમાં હરીફાઈ કરવી ગમે છે. જો જર્મનીની જેમ ચીનમાં સંસ્કૃત વિષયનો અભ્યાસ શાળા અને વિશ્વવિદ્યાલયના સ્તર સુધી પ્રચલિત થાય તો અબઘડી હાલની સરકાર નિશાળોમાં સરસ્વતી પૂજનની માફક સંસ્કૃતનો અભ્યાસ પણ ફરજિયાત દાખલ કરશે. તો આ સમાચાર પરથી આપણે શો પદાર્થપાઠ લેવો રહ્યો? સહુ પ્રથમ તો પ્રાથમિકથી માંડીને યુનિવર્સિટી કક્ષાનું ભણતર દરેક બાળકની માતૃભાષા-કે જે તેની પ્રાંતીય ભાષા પણ હશે તેમાં જ અપાય, બીજી ભાષા તરીકે હિન્દી, ત્રીજી ભાષા તરીકે સંસ્કૃત અને ચોથી ભાષા ઇંગ્લિશ એક વૈકલ્પિક ભાષા તરીકે શીખવાય તો ન માત્ર સ્વભાષા જળવાઈ રહેશે પરંતુ આપણાં બાળકો બીજા બધા વિષયોમાં માત્ર પોપટિયું નહીં પણ ઊંડી સમજ સાથેનું ‘જ્ઞાન’ (આજે અપાય છે તે તો માત્ર માહિતી છે) મેળવતાં થઈ જશે. પશ્ચિમના દેશોની શિક્ષણ પદ્ધતિ આ નિયમ પ્રમાણે જ ગોઠવાઈ છે અને તેથી જ તો એ દેશોના નાગરિકો જરૂર પડ્યે દુનિયાની કોઈ પણ ભાષામાં પ્રભુત્વ મેળવી શકે છે. અહીં દુનિયા સાથે કદમ મિલાવી શકે તેવા વેપારીઓ, વૈજ્ઞાનિકો અને અન્ય વ્યાવસાયિકો પેદા કરવા માટે ઇંગ્લિશ શિક્ષણ અને ઇંગ્લિશ માધ્યમની શાળાની ભલામણ કરતા સમુદાયને ધરપત આપી શકાય કે જે વિદ્યાર્થીઓ માતૃભાષા અને રાષ્ટ્રભાષામાં પારંગત થયા હશે તેઓ ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં ઇંગ્લિશ પર અત્યારે મેળવે છે તેના કરતાં અનેક ગણું સારું પ્રભુત્વ હાંસલ કરીને દુનિયામાં પોત પોતાના ક્ષેત્રમાં નામના કાઢશે તે નિ:શંક છે. વધારામાં પોતાની સંસ્કૃિત, વિજ્ઞાન અને તત્ત્વજ્ઞાનથી વેગળા નહીં થઈ ગયા હોવાને કારણે જગતને પણ તેની લ્હાણી કરી શકશે.

શિક્ષણના ખરા માધ્યમની પસંદગી અને ભારતની સંસ્કૃત સહિતની તમામ ભાષાઓના શિક્ષણ તેમ જ તમામ સ્તરે તેનો ઉપયોગ કરવાના નિર્ણયને ખરી ઘરવાપસી કહી શકાય તેમ મારું નમ્ર પણે માનવું છે.

e.mail : 71abuch@gmail.com

1982માં માન્ચેસ્ટર આવીને વ્યવસાય અંગે સ્થાયી થવાનું બન્યું. થોડા વખતમાં તેની આસપાસનાં જોવાં લાયક સ્થળોની ભાળ મળી, તેમાંની એક તે માન્ચેસ્ટર શીપ કેનાલ. આ કેનાલને ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ સાથે સંબંધ એટલે સહેજે તેના વિષે જાણવાની ઇન્તેજારી હતી. જો કે કેનાલની બોટ ટ્રીપ કરવાની તક; કહો કે ફુરસદ તાજેતરમાં મળી જે આ લખાણ લખવાનું નિમિત્ત બને છે.

ઔદ્યોગિક ક્રાંતિના મંડાણ લગભગ ઈ.સ. 1760માં થયાં અને 1820-1840 સુધીમાં તો એ પૂરજોશમાં ધધક ધધક કરતી આખા યુનાઇટેડ કિંગ્ડમને ધમરોળતી પ્રસરી ગઈ. એની શરૂઆતમાં માન્ચેસ્ટરનો અગ્રભાગ રહ્યો છે. લિવરપૂલ અને માન્ચેસ્ટર વચ્ચે 36 માઈલનું અંતર કાપવા ઈ.સ. 1724માં બંધાયેલ કેનાલમાં પાણીની સપાટી ઊંચી આવે ત્યારે નાના તરાપા કે ટચુકડા વહાણો જતાં-આવતાં. પણ ઈ.સ. 1870માં આવેલ મંદીના પરિણામે વધેલી બેકારીના જવાબ રૂપે તથા ઔદ્યોગિક ક્રાંતિને ધમધમતી રાખવા માન્ચેસ્ટર શીપ કેનાલ કે જે અત્યારે ઉપયોગમાં લેવાય છે તેનું બાંધકામ કરવું જરૂરી જણાયું. જો કે તેની પાછળ બીજું પણ એક પરિબળ હતું. લિવરપૂલ ડોક અને રેલવે કંપની માલની હેરાફેરી માટે ભારે કિંમત માગતા. આથી જ તો શીપ કેનાલ બંધાવવા માટે સરકારની મંજૂરી લેવા ઘણા અવરોધો પાર કરીને પણ ઈ.સ. 1887માં માન્ચેસ્ટર શીપ કેનાલનું બાંધકામ શરૂ થયું. સાત વર્ષ સુધી સેંકડો મજૂરોની કાળી મહેનત અને 15 મીલિયન પાઉન્ડ(આજે તેની કિંમત 1.70 બીલિયન પાઉન્ડ ગણાય)ને અંતે છેવટ રાણી વિકટોરિયાને હાથે 1894માં કેનાલ ખુલ્લી મુકાઈ.

મર્સી નદીની estuary (નદીમુખા ખાડી) લિવરપૂલથી શરૂ થયેલ આ કેનાલ મર્સી અને અર્વેલ નદી અને ચેશાયર તથા લેન્કેશાયર જેવી બે મોટી કાઉન્ટીમાંથી પસાર થઈને છેવટ સોલફર્ડમાં પૂરી થાય છે. કેનાલ બંધાવાને કારણે કાચા અને તૈયાર માલની હેરાફેરી સુગમ થઈ અને ઉદ્યોગોને ઘણો લાભ થયો અને એટલે જ માન્ચેસ્ટર કે જે દરિયાથી 40 માઈલ દૂર હોવા છતાં દુનિયાનું ત્રીજા નંબરનું બારું ગણાવા લાગ્યું. ‘70-’80ના દાયકા દરમ્યાન માર્ગ વાહનનો ઉપયોગ વધવાને કારણે સોલફર્ડનું બારું બંધ પડ્યું. આટલી માહિતી ગજવામાં ભરીને અમે સોલફર્ડના સહેલાણીઓ માટે ખાસ ઊભા કરવામાં આવેલ બારા પરથી સહેલ શરૂ કરી.

અહીં અમારી સફરની વાત શરૂ કરતાં પહેલાં કેનાલ વિષે કેટલીક રસપ્રદ માહિતી આપવા ધારું છું. ઉપર કહ્યું તેમ માન્ચેસ્ટર શીપ કેનાલ 1894માં વિધિવત્ ખુલ્લી મુકાઈ એટલે 1994માં તેની શતાબ્દી નિમિત્તે કેનાલને કિનારે સુંદર પગથી, તેના પર બંને બાજુ ગોળ ઘુમ્મટ આકારવાળાં વૃક્ષોની હાર અને સહેલાણીઓને વિશ્રામ લેવા મુકેલ બાંકડાઓની સુવિધા કરવામાં આવી. ત્યાં અનેક વખત નવરાશના સમયે ટહેલતાં ટહેલતાં કેનાલની અંદર હંસ અને બતકની જલક્રીડા અને યુવક-યુવતીઓને પાણીમાં રમાતી રમતોની તાલીમ લેતાં નિહાળ્યાં છે. કેનાલને કિનારે Su Andi નામના કવિ, એક આર્ટસ કંપની અને સ્થાનિક લોકોએ કહેલાં કથનો પથ્થરની તકતી પર કોતરીને જમીન પર જડેલ જોવા મળે જેમાનાં કેટલાંક અહીં ટાંકું : “You build a community with bricks and mortar, but most of all with people.” “Ordinary people build world within worlds, ordinary people make a good life out of living.” આપણે જાણીએ છીએ કે યુદ્ધ હોય કે પછી શાંતિનો સમય હોય, અનિચ્છનીય બનાવો હંમેશ દરિયામાં બનતા હોય છે. 70% બ્રિટિશ અને 30% એશિયા આફ્રિકા અને યુરોપના ગુલામ દેશોમાંથી દુશ્મનોના ઘેરાવામાંથી બચીને ઉદ્યોગ-ધંધા માટેનો માલસામાન લાવનાર સામાન્ય નાગરિકો હતા. બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમ્યાન બ્રિટિશ વેપારી અને સાગરખેડુઓ લડ્યા અને દર ચારમાંથી એક શહીદ થયા. એવા કસોટી કાળમાં પણ લોકો હસતાં હસતાં કામ કરતાં કેમ કે રુદન નહીં પણ હાસ્ય જ જીવનને ટકાવી રાખે છે તેમ તેઓ માનતા. સોલફર્ડના આ બારામાં ચાઇનીઝ, નોર્વિજિયન, ડચ, પોલીશ, રશિયન, વેસ્ટ આફ્રિકન અને મોલ્ટીઝ વહાણો લાંગરતાં. દરિયાના પાણીને જમીન સુધી લાવવા 34,000 હાથ મળીને 52 મીલિયન ટન માટી ખસેડી. આથી જ કોઈ મજ્દૂરે કહ્યું, “ઇતિહાસ સામે નાકનું ટેરવું ન ચડાવશો, ભવિષ્ય અમારા જેવા લોકોના ભૂતકાળ ઉપર જીવે છે.”

સોલફર્ડના પ્રખ્યાત ચિત્રકાર એલ.એસ. લાવરીની સ્મૃિતમાં બનેલ આર્ટ ગેલેરી, થિયેટર, અને શોપિંગ સેન્ટરના નિર્માણના અમે સાક્ષી અને તેનો લાભ પણ ખૂબ લીધેલો છે તેથી અમારું ધ્યાન ક્રુઝ શીપનું કદ અને તેમાંની સગવડો જોવા તરફ વળ્યું. સફર શરૂ થતાં ઊંચા પહોળા ક્રુઝ શીપને મારગ આપવા લાવરી પૂલ અને સેંટીનરી પૂલ આખે આખા આકાશ ભણી ઊંચા થયા અને એવા બીજા ઓગણીસ પૂલ નીચેથી અથવા એ પોતાની એક અથવા બંને ભુજાઓ એક બાજુ ખસેડીને ક્રુઝ શીપને જવા દેતા તે જોયું. કુલ પાંચ લોક્સ ખોલ-બંધ થતા જોવાથી એન્જિનિયરિંગની ખૂબી માટે માન ઉપજ્યું. લોક પાસે આવતાં ક્રુઝ શીપ હળવે હળવે ત્રણ-ચાર મીટર ઊંચું થાય એટલે કે નહેરની પાણીની સપાટી નીચે જાય જેથી કરીને બે તોતિંગ લાકડાના દરવાજા શાહી દમામથી ધીમે ધીમે ખૂલે અને બાજુની દીવાલ સાથે કહ્યાગરા સૈનિકની માફક ચપોચપ ઊભા રહે ત્યારે એમ લાગે કે જાણે હમણાં સલામ ભરશે. આમ કુલ એકવીસ પૂલ અને પાંચ દરવાજાઓ પસાર કરવાની પ્રક્રિયા અત્યંત ધીમી હતી. માલને લાવવા લઈ જવાની આ રીત આજના જમાનાની દૃષ્ટિએ વેપાર ઉદ્યોગ માટે ઉત્પાદન અને નફાને નુકસાન કરનારી ગણાય, પણ એ કેનાલ ઓગણીસમી સદીમાં એન્જિિનયરિંગનો અદ્દભુત નમૂનો ગણાતો હતો.

ધીમી ગતિએ થતી સફરનું એક સારું પરિણામ એ આવ્યું કે માર્ગમાં Alliedની ઘઉં સાફ કરીને દળવાની મીલ, રગ્બી ગ્રાઉન્ડ, માન્ચેસ્ટર યુનાઈટેડ ફૂટબોલ અને ઓલ્ડ ટ્રાફર્ડ ક્રિકેટ ગ્રાઉન્ડ, મુલર દહીં બનાવતી ડેરી, મોટા મોટા સ્ટીલ પ્લાન્ટ્સ, સ્ટીલના વાયર અને સાબુ બનાવતી ફેકટરીઓ, મીઠાને શુદ્ધ કરતી કેમિકલ ફેક્ટરી, LPG ગેસ, ક્રુડ ઓઈલ રીફાઈનરી, પેટ્રોલ ટેન્કરની હેરાફેરી, કેન રીસાઈકલ કરવાના પ્લાન્ટ, આદિત્ય બિરલા પ્લાન્ટ્સ અને એવા તો બીજા અનેક ઉદ્યોગો ચાલુ હાલતમાં જોવા મળ્યા, જે સામાન્ય રીતે માર્ગ વાહનનો ઉપયોગ કરતાં જોવા ન મળે. એક ઓઈલ રિફાનરી તો ઈ.સ. 1920માં બનેલી જે હજુ કામ કરે છે. તે એટલી મોટી છે કે તેની પાઈપ લાઈન, રેલવે અને રોડની જાળ સાત ચોરસ માઈલમાં ફેલાયેલી છે. ત્યાંથી ખનીજ તેલ લઈ જતાં લઈ આવતાં મહાકાય માલવાહક જહાજો જોયાં. આધુનિક રહેણી કરણીને પોષવા આ અનિવાર્ય અનિષ્ટ સ્વીકારવું રહ્યું.

આખી સફર દરમ્યાન અપાતી માહિતી પણ કંઈ ઓછી રસપ્રદ નહોતી. આ કેનાલના બાંધકામ અર્થે એન્જિિનયર, પથ્થરફોડ, કડિયા, લુહાર, સુથાર અને નેવીગેટર મળીને કુલ 27 હજાર માણસોને કામે લગાડ્યાનો અંદાજ છે, જેમાંના કેટલાક તો માત્ર 12 કે 13 વર્ષની કુમળી વયે સખ્ત કામ કરતા નોંધાયા છે. જમીન ખોદીને રેતી લઈ જવાનું કામ બે વર્ષ સારું ચાલ્યું, પણ આકારો શિયાળો આવતાં ખોરંભે પડ્યું. કેનાલના માર્ગમાં આવતાં ગામોમાં ત્રણ હોસ્પિટલ ખાસ બાંધવામાં આવેલી. 3,000 અકસ્માતો થયેલા જેમાં પગના ફ્રેકચર થવાના કિસ્સા સહુથી વધુ હતા. સ્ટોકપોર્ટથી શરૂ થતી મર્સી નદી 17 માઈલ લાંબી છે જે એક સ્થળે કેનાલને આવીને મળે છે. લિવરપૂલ અને સોલફર્ડ બે મુખ્ય બંદર ઉપરાંત નાનાં નાનાં સેટેલાઈટ બંદર પણ કેનાલ કિનારે જોવા મળ્યાં જ્યાં તરાપા પર 90થી 100 કન્ટેનર વાઈન, નેપી જેવી અનેક જીવન જરૂરિયાતની ચીજો લાવે લઈ જાય. આ રીતે માલ લઈ જવા લાવવાની રીત ઓછી ખર્ચાળ છે. વેપાર-ઉદ્યોગનો આટલો ફેલાવો જોતાં ઘડીભર મનમાં થયું કે અહીં ભારે પ્રદૂષણ હોય તો નવાઈ નહીં. પરંતુ ચેશાયર ઉત્તર પશ્ચિમની સહુથી મોટી કાઉન્ટી છે જ્યાં જનસંખ્યા ઓછી છે અને વનરાજી છુટ્ટે હાથે વેરાયેલી પડી છે. કેનાલમાં હંસ, બતક અને હેરન તથા બીજાં 39 જાતનાં પક્ષીઓ આરામથી તરતાં જોવા મળે જે સૂચવે છે કે કેનાલનું પાણી સારું છે અને પર્યાવરણના રક્ષણનો પ્રયત્ન અસરકારક રહ્યો છે.   

લગભગ છ કલાક કેનાલની સફર કર્યા બાદ લિવરપૂલ બંદર પર ઉતર્યાં. જેમાં સહેલગાહ કરી તે ક્રુઝ શીપ અને લિવરપૂલના મ્યુિઝયમમાં જોયેલી – વાંચેલી માહિતીના સારરૂપ કેટલીક હકીકત રજૂ કરવા ચાહું છું. બ્રિટનનો ગુલામીના વેપારમાં શો ફાળો હતો એની નોંધ ઇતિહાસના પાને લખાઈ છે. ઈ.સ. 1800 સુધીમાં લિવરપૂલ આવતાં – જતાં વહાનોમાંથી ¼ ભાગનાં ગુલામીના વેપારમાં સક્રિય ભાગ લેનારાં હતાં એટલું જ નહીં, 10% વહાણો આફ્રિકાના ગુલામો ખરીદવાનું જ કામ કરતાં. ઈ.સ. 1834માં Duches of Clarence નામનું જહાજ ચીનથી ચા અને ખલાસીઓ લઈને લિવરપૂલ લાંગર્યું અને ત્યારથી લિવરપૂલમાં સહુથી જૂની ચાઇનીઝ વસાહતના શ્રીગણેશ થયા. ઈ.સ. 1840માં સેમ્યુઅલ ક્યુનાર્ડ નામના સાહસિકે Nova Scotia શીપીંગ કંપનીની સ્થાપના કરી અને ત્યારથી વહાણવટાના ઉદ્યોગને એક નવું પરિમાણ મળ્યું. સૌ પ્રથમ વરાળથી ચાલતું જહાજ લિવરપૂલ બંદરેથી ન્યુયોર્ક જવા રવાના થયેલું. એ માન કંઈ જેવું તેવું ન ગણાય. આ એ જ બંદર છે જ્યાંથી 1830થી 1930ના સો વર્ષના ગાળા દરમ્યાન આશરે 90,00,000 લોકો અમેરિકા અને ઓસ્ટ્રેલિયા પોતાનું નસીબ અજમાવવા ગયા. વળી ઔદ્યોગિક ક્રાંતિના એક મહત્ત્વના ભાગ જેવી વિકસેલ કાપડ મિલોને કાચો માલ પૂરો પાડવાનું કામ તે સમયના બ્રિટિશ સત્તા હેઠળના દેશોને ભાગે આવ્યું. ભારત સહિતના અનેક દેશોમાંથી – તેમના પર નિકાસ કર નાખીને જ તો – રૂની ગાંસડીઓ લિવરપૂલ બંદરે ઊતરતી, વહાણોમાં સોલફર્ડના બંદરે ઊતરતી અને ત્યાંથી બોલ્ટન, બ્લેકબર્ન, રોચડેલ, ઓલ્ડહમ વગેરે ગામોની કાપડ મિલમાં કાંતવા મોકલી અપાતી. એ તૈયાર થયેલ કાપડને ફરી એ ગામોમાંથી ગાંસડીમાં બાંધી, સોલફર્ડના બંદરેથી લિવરપૂલ પહોંચાડીને ગુલામ દેશોમાં તૈયાર માલ તરીકે વેંચવા મોકલી આપવામાં આવતું અને ખૂબી એ છે કે તે દેશોને પોતાના જ કાચા માલમાંથી પેદા થયેલ તૈયાર માલ પર આયાત કર પણ આપવો પડતો. આમ બંને બાજુ માર ખાધા પછી પણ ગુલામ દેશોની પીડાનો અંત ન આવ્યો કેમ કે મશીન દ્વારા પેદા થતા માલનો ભરાવો વધતાં ભારત અને બીજા ગુલામ દેશોનો કાપડનો હસ્તોદ્યોગ મરી પરવાર્યો અને લાખો લોકો બેરોજગાર બન્યા. માન્ચેસ્ટર શીપ કેનાલ થકી નોર્થ વેસ્ટ અને સારાયે યુનાઇટેડ કિંગ્ડમના ઉદ્યોગ-વ્યાપારને પારાવાર ફાયદો થયેલ એમાં શંકા નથી. અને આજે પણ તેને કિનારે અનેક નાના-મોટા ઉદ્યોગ-વ્યાપાર સફળતાથી નભી રહ્યા છે જે આનંદની વાત છે, પરંતુ માન્ચેસ્ટર શીપ કેનાલના ભૂતકાળના ઉદ્યોગ-વ્યાપારને યાદ કરીએ તો તેની સાથે જોડાયેલ ભારતના કાપડ ઉદ્યોગના પતનની કરુણ કથની દિલને દર્દથી ભર્યા વિના નથી રહેતી.

એ કેનાલના પથમાં આવતા ગામ રન્કોર્ન પાસે જેમ બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમ્યાન વપરાયેલ મસ્ટર્ડ ગેસ બનાવવાની ફેક્ટરી હતી ત્યાં અત્યારે પ્રાકૃતિક સૌંદર્યનું સ્થળ ઊભું કરવામાં આવ્યું છે તેમ માન્ચેસ્ટર શીપ કેનાલના ભારત તથા અન્ય ગુલામ દેશો સાથેના શોષણ યુક્ત વેપાર-ઉદ્યોગના સ્થાને સ્થપાયેલ બ્રિટન અને ભારત વચ્ચેના સુમેળ ભર્યા રાજકીય અને વ્યાપારી સંબંધોની લીલી વાડીનું સ્મરણ કરીએ.

e.mail : 71abuch@gmail.com