જુલાઈ-ઓગસ્ટના મહિના એટલે ખાસ કરીને યુનાઇટેડ કિંગ્ડમ નિવાસીઓ માટે ‘હોલીડે સિઝન’. લોકોને અચૂક ક્યાંક ‘ને ક્યાંક હોલીડે પર જતા જોઉં અને મારા સ્મૃિતપટલ પર મેં નાનપણમાં કરેલા પ્રવાસો સાથે તેની સરખામણી થઇ જાય.

‘ચરાતિ ચરતો ભગ:’, ‘ચરે તે ફરે અને બાંધ્યો ભૂખે મરે’, ‘જીવ્યાં કરતાં જોયું ભલું’ આ અને આવી કહેવતો સદીઓથી આપણી સંસ્કૃિતનો અંતર્ગત ભાગ રહી છે. આદમી પેદા થયો ત્યારથી કુતૂહલવશાત્‌ ગામ-પરગામ અને દેશ પરદેશ જતો આવ્યો છે. આજીવિકાની શોધમાં, વ્યાપાર અર્થે, વધુ અભ્યાસાર્થે, સાહસિક પ્રવાસો કરવાના હેતુસર, લડાઈઓ કે અન્ય દેશો પરના શાસન કરવાની ફરજને પરિણામે માણસ જાણે કદી એક જગ્યાએ કાયમ માટે રહ્યો હોય તેવું બન્યું નથી.

ભારતની વાત કરીએ તો આપણા વડવાઓ સામાન્ય રીતે વૃદ્ધાવસ્થામાં ચાર ધામની યાત્રાએ જતા. ધાર્મિક દ્રષ્ટિએ મહત્ત્વ ધરાવતાં સ્થાનો પણ જાણે ગણતરીપૂર્વક એવી જગ્યાએ ઊભાં કરેલાં જોવા મળે છે કે શ્રદ્ધાળુઓ એ બહાને રણની બળબળતી રેતમાં મુસાફરી કરે, શીત પર્વતોના શિખરો પર કડકડતી ઠંડીમાં પણ ચડે, નદી અને દરિયો ખેડવાનું સાહસ કરીને પણ ઈશ્વરને શીશ નમાવવા જવાની પરંપરાને અનુસરતો આવ્યો છે. એ રીતે માનવી પ્રકૃતિની નિકટ જતો, તેને પારખતો અને તેના અદ્દભુત સૌંદર્યને પામીને ધન્ય થતો.

આધુનિક સમયમાં આનંદ-પ્રમોદ માટે અને પોતાના દેશની અતિશય ઠંડી કે ગરમીથી છૂટકારો મેળવવા ‘હોલીડે’ પર જવાની પ્રથા પ્રચલિત થઇ છે. આ શોખ પહેલાં ધનાઢ્ય દેશોની પ્રજાને તેમ જ ગરીબ દેશોના ધનવાન લોકોને પોસાતો, હવે તેમાં દુનિયાના તમામ દેશોના ધનિક, ઉચ્ચ મધ્યમ અને મધ્યમ વર્ગના લોકો પણ ભળ્યા. સારું જ થયું. યાતાયાતનાં સાધનો વધ્યાં, વધુ ઝડપી થયાં અને એ ખર્ચને પહોંચી શકે તેવા લોકોની સંખ્યામાં વધારો થયો, તેથી સાહેબો વિદેશ પ્રવાસ કરે અને કારકૂન મોં વકાસીને બેસી રહે એ દિવસો પૂરા થઇ ગયા, એ સ્થિતિ આવકાર્ય છે. પણ ઝીણવટથી જોતા લાગશે કે આપણા વડવાઓના કાળની ‘યાત્રાઓ’, આપણા નાનપણના સમયના ના ‘પ્રવાસ’ અને આજના યુગના ‘હોલીડે’માં ઘણો તફાવત છે.

મને યાદ આવે છે અમે સહેલગાહ કરવા જતાં તેની. ગામમાં આવેલ નાનાં મોટાં બગીચા, નદી કિનારો, દરિયા કિનારો, ટેકરી પર આવેલ મંદિર, અરે નાનું રેલવે સ્ટેશન પણ આવી આનંદ યાત્રાનું સ્થળ બની જતું. મોટે ભાગે ચાલીને સમવયસ્ક મિત્રો સાથે પૂર્વ યોજના વિના કોઈ રવિવારે કે શાળાની રજાઓ દરમ્યાન વહેલી સવારે નીકળી પડતાં. જો કે અમારી સાથે કોઈ એકાદ બે મોટેરાંઓનો સાથ રહેતો જેથી સહીસલામત ઘેર પહોંચવાની ખાતરી રહે. સાથે લઇ જવા દરેકની માવડીઓ એ સહેલગાહનું સ્થળ નજીક હોય તો ઘેર બનાવેલ સેવ-મમરા, શીંગ-રેવડી, ગોળપાપડી અને નમકપારા આપે અથવા જો આખા દિવસની સહેલગાહ હોય તો વળી થેપલાં અને શાક, સાથે અથાણું અને ડબ્બામાં દહીં ભરી આપે. રમવા માટે નાના મોટા દડા, રીંગ અને કૂદવાની દોરી, બસ બીજું કઇં નહીં કેમકે ઊભી ખો, બેઠી ખો, નાગોલ, લંગડી, હુતુતુ વગેરે તો સાધનો વિના જ રમી શકાય. પાછા ફરીએ ત્યારે ગામની સીમમાંથી હાથે વીણેલાં ચણી બોર, કોઈ વાડીમાં કામ કરનારે આપેલ જમરૂખ કે એવું કૈંક લઈને ઘેર આવીએ ત્યારે તો શું ય મોટી મિલકત કમાયાનો આનંદ થતો.

એવું જ 50/60/70ના દાયકાઓમાં કરેલ પ્રવાસોની મીઠી યાદ આવે. અમારી નિશાળમાં દર એકાંતરે વર્ષે શૈક્ષિણક પ્રવાસ થતો. વળી હું એટલી નસીબદાર કે અમે અમારા પરિવાર સાથે અનેક સંમેલનો, પરિષદો, શિબિરોમાં ભાગ લેવા દેશના ખૂણે ખૂણે જતાં. આ બધાં ય સ્મરણોને ટપી જાય તેવા એક શિબિરના ભાગરૂપ પર્યટન પર ગયેલા એ હંમેશ યાદ રહેશે. મારી ઉંમર 16/17ની હશે. રચનાત્મક કાર્યકરોનાં સંતાનો માટે એક ખાસ શિબિર ભાવનગર જિલ્લાના મણાર ગામે યોજેલી. સવાર-સાંજ સ્વ. મનુભાઈ પંચોળી અને વજુભાઇ શાહ તથા અન્ય સમાજસેવીઓ, શિક્ષણવિદ્દ અને કવિઓ પાસેથી કથા-વાર્તા અને વિવિધ વિષયો પરની ચર્ચાનું પાન કર્યા પછી આસપાસના ટેકરાઓ ચડવા, ખેતર-વાડીમાં રખડવા અને દરિયા કિનારે નાહવા જતાં એ પ્રદેશની જમીન, પર્વત, રેતી અને પાણીની લાક્ષણિકતાઓ, ત્યાં ઊગતી વનસ્પતિ, અનાજ, ફળફળાદિ અને ફૂલોની જાણકારી અમને જે તે વિષયોમાં નિષ્ણાત લોકો પાસેથી તેમની સાથે ચાલતાં-દોડતાં મળી ગઈ. તેને કહેવાય શૈક્ષણિક પ્રવાસ.

અહીં ગુજરાતના શિક્ષણશાસ્ત્રી સ્વ. નાનાભાઈ ભટ્ટનું પ્રવાસની સાર્થકતા વિષે કરેલ વક્તવ્ય ટાંકીશ તો યથાયોગ્ય થશે. એમણે કહેલું, “પ્રવાસમાં સીધી રીતે જ્ઞાન મળો કે ના મળો પરંતુ ગૃહ અને શાળાની સાંકડી દીવાલોને લાત મારીને વિદ્યાર્થી બહાર કુદરતમાં ઊતરી પડે, ઘડીભર શિષ્ટ સમાજનો શિષ્ટ બાળક મટી જઈ એકવાર ફરીથી કુદરતનો બચ્ચો બની તેની ગોદમાં આળોટી લે અને સૌંદર્યનું ધરાઈ ધરાઈને સ્તનપાન કરી લે, જનતા અને ભ્રાતૃભાવનાં લાંબાં ચોડાં વ્યાખ્યાનો સાંભળવાને બદલે જનતા જ્યાં પડી છે ત્યાં તેને ઢુંઢીને ઓળખી લે અને એવી ઊંડી ઓળખ ઉપર જાણ્યો અજાણ્યે ભ્રાતૃભાવના ચણતર ચણે, પોતાની આસપાસ ઝાડપાન, ફળ-ફૂલ, પંખી, પશુ, કીટ વગેરે સૃષ્ટિ જીવતી જાગતી પડી છે, તેને તેના શુદ્ધ સ્વરૂપમાં ઓળખી લે, ઇતિહાસના અર્થહીન થોથાંને ત્યાગીને જે સ્થળોએ આ ઇતિહાસ ઘડાયો છે ત્યાં તેનું પરિશીલન કરે, ભૂગોળની જડ, કે શાબ્દિક વ્યાખ્યાઓ ગોખવાને બદલે એ ડુંગરાઓ, એ ઝરણાંઓ, એ સાગર વગેરે સાથે ખૂબ રખડી રખડીને સહવાસથી તેમનું હાર્દ પી જાય, ઘેર આરામખુરશીમાં પડ્યાં પડ્યાં ચંડોળ, બુલબુલ અને સાગરની કવિતાનો પદચ્છેદ કરવાને બદલે એ ચંડોળ, બુલબુલ અને એ સાગરને ચરણે બેસીને તેમનું કવન સાંભળે અને એ સર્વના પરિણામે પોતાના જીવનમાં અવનવો સંભાર ભરી લે એમાં જ આવા પ્રવાસોની સાર્થકતા છે.”

અમારા મોટા ભાગના પર્યટનો અને પ્રવાસો નાનાભાઈ ભટ્ટે વર્ણવેલ લાક્ષણિકતા ધરાવતા હતા તેથી જ તેની સાર્થકતા આજે પણ અકબંધ લાગે છે. કેમ કે એ તમામ પ્રવાસો ટ્રૈન કે બસમાં થતા. સફરની ગતિ ધીમી. બસ કે ટ્રૈનની બારીમાંથી ઉંધી દિશામાં દોડતાં વૃક્ષો, વીજળીના થાંભલાઓ ગણવાની મોજ પડતી. ખેતરોમાં ઊગેલ પાક ઓળખવાની કોશિશ કરતાં ખોટા પડીએ તેની રમૂજ થતી અને એ રીતે જુદા જુદા પ્રદેશમાં ઊગતાં અનાજ અને ફળોની ઓળખ થતી. રેલવેની અને સ્ટીમરની સફર કાયમ મારા મનથી વધુ રોમાંચક રહી છે. જ્યારે ગુજરાતમાં દૂરના સ્થળે કે દેશના અન્ય રાજ્યોમાં જવાનું થતું ત્યારે દરેક સ્ટેશને જુદા જુદા પોશાક પહેરેલા, જુદી બોલી અને ભાષા બોલનારા, જાતજાતની પ્રાદેશિક વાનગીઓ વેંચતા લોકો ભારતની ભાતીગળ પ્રજાની ઝાંખી કરાવે એ બહુ ગમતું. રાજસ્થાન આવે અને માટીની કુલડીમાં ગરમ ચાય અને ઠંડું દહીં મળે, મીઠી રબડી વેચાય. દિલ્હી-આગ્રાના સ્ટેશને પેઠાં અને ઈમરતિયા પડિયામાં મળે. મુંબઈ તરફ જતાં ચીકુ, એલચી કેળાં, તાજા તાડગોળા, ડાકોરનાં ભજિયાં, સુરતની ઘારી, વગેરે અનેક વાનગીઓ એ શહેરમાં પગ મુક્યા વિના રેલવે સ્ટેશન પર જ ચાખવા મળતી. આંખો એ દ્રશ્યોને મનભરીને માણતી અને કાન વિવિધ ભાષાઓ અને બોલીઓથી ટેવાતા જતા, તો વળી ઘ્રાણેન્દ્રિયને કોઈ જુદો જ અનુભવ થતો.

કોઈ ધર્મશાળામાં રોકાવાનું બને અને જો ભોગેજોગે પ્રવાસીઓમાંથી કોઈ માંદું પડે તો ધર્મશાળાનો માલિક તેને માટે દવા, ખોરાકની સગવડ કરાવી આપે અને ક્યારેક તો પોતે બિમાર વ્યક્તિનું ધ્યાન રાખી, અન્ય સહુને નગર દર્શન કરવા મોકલે એવી માણસાઈના અનુભવ જાણ્યા છે. ઘણા યાત્રાના સ્થળોએ પોતાના પ્રાંત કે જ્ઞાતિ સંચાલિત રહેવા-જમવાની સુવિધાવાળા સુંદર ધામમાં રહેવાની તક મળે અને તેમાં ય જો કોઈ ગરમ ગરમ રોટલી અને ખીચડી આગ્રહ કરીને પ્રેમથી પીરસે ત્યારે તો ઘરના સ્વજનના વ્હાલપની વર્ષા થયાનો આભાસ થાય. ત્યારે એ પ્રવાસ વધુ સ્મરણીય બની રહેતો. આપણા વડવાઓ સ્ટીમરમાં વિદેશ જતા અને બે કે ત્રણ અઠવાડિયાંની સફર દરમ્યાન સાથી મુસાફરો સાથે મૈત્રી બંધાતી અને સહુ એકબીજા સાથે ગમ્મ્ત કરે, રમતો રમી શકે, સાથે બેસીને ભોજન લઇ શકે એટલે એક બૃહદ્દ પરિવારમાં રહ્યાની મોજ માણીને સફર થતી એવો એ જમાનો હતો.

મને હંમેશ જોવાલાયક ઐતિહાસિક અને સાંસ્કૃિતક મહત્ત્વ ધરાવતાં સ્થળો જોવાનું જેટલું આકર્ષક લાગ્યું હતું તેટલું જ અન્ય પ્રાંતોમાં વસનારાઓની રહેણી કરણી, ખોરાક-પોશાકની પ્રણાલી અને ખાસ કરીને તેમની ભાષાની ખૂબીઓ માણવાનું ખૂબ જ ગમતું. વિનોબાજીએ ખરું જ કહ્યું છે કે ભારત દેશ માત્ર ભૌગોલિક રીતે એક ભૂ ખંડ છે માટે એક દેશ છે એ સાચું નથી, તેની પૌરાણિક કથાઓ, મહાકાવ્યો, કવિઓના કવનો અને યાત્રા કરવા જવા જેવી પરંપરાઓને કારણે જે ભાવાત્મક એકતા કેળવી શક્યું છે, તેને કારણે એક રહ્યું છે. આવી રીતે પ્રવાસ કરવાથી અન્ય લોકોનો પરિચય સહજ રીતે થાય, તેમની અલગ રીતભાત અને જીવન પદ્ધતિ, લોક સંસ્કૃિત તથા માન્યતાઓ પ્રત્યે સહિષ્ણુતા કેળવાય, એટલું જ નહીં પણ તેમને માટે એક પ્રકારની બંધુત્વની લાગણી ઊભી થયા વિના ન રહે.

હું છેલ્લા કેટલાંક વર્ષોથી હોલીડે પણ લેવા લાગી છું. ઇન્ટરનેટ પર માહિતી મેળવી, ગમતો દેશ કે શહેર પસંદ કરીને ત્યાં ખિસ્સાને પોસાય તેવું રહેઠાણનું બુકીંગ કરવી દો એટલે પત્યું. પછી યુનાઇટેડ કિંગ્ડમમાં રજા ગાળવાની હોય તો પોતાની કારમાં બને તેટલી ઝડપથી મુસાફરી કરીને ગંતવ્ય સ્થાને પહોંચવાનું રહે. અલબત્ત, એ દોડમાં પણ પેલું પ્રાકૃતિક સૌંદર્ય માણવાનું શક્ય જરૂર બને, જો તમે પોતે કાર ચાલક ન હો તો. વિદેશ યાત્રા તો હવે હવાઈ જહાજ દ્વારા જ થાય અને મોટા ભાગનાં એરપોર્ટ લગભગ એક સરખાં લાગે, તેની અંદરની સુવિધાઓ, દુકાનો, સૂચના આપતાં યંત્રો એ તમામ સરખું. સ્વભાષાનો આગ્રહ સેવનાર દેશોમાં વળી તેમની ભાષામાં સાઈન બોર્ડ દેખાય નહીં, તો પેલી વિશ્વભાષા જ (ઇંગ્લિશ જ તો વળી) બધે દેખાય અને બોલાય એટલે પેલું ભાષા વૈવિધ્ય માણવાની મજા ઓછી આવે. જો કે યુરોપિયન પ્રજા એ રીતે આપણને જુદો અનુભવ કરાવે ખરી. હવે ભાષા, ખોરાક અને પોશાકની વિવિધતા જોવા જરૂર મળે, પણ તે જે તે દેશમાં પહોંચીએ ત્યારે, માર્ગમાં નહીં. તેમાં જો સિટી બ્રેક’ લીધો હોય તો તમામ મેટ્રોપોલિસ એવાં તો એકબીજાંની નકલ કરીને બનાવેલાં લાગે કે ન્યુયોર્કમાં ફરતાં ફરતાં મન સતત તેની મુંબઈ સાથે સરખામણી કર્યા કરે અને ક્યારેક તો ‘આના કરતાં આપણું કલકત્તા કે બેંગ્લોર સારું’ એવી લાગણી થાય. ખરી મજા તો કોઈ પણ દેશના અંતરિયાળ ભાગમાં જઇ, ત્યાંના લોકો વચ્ચે રહીને જાતે ખરીદી કરી, રસોઈ કરીને રહો તો આવે અને તો જ બીજી સંસ્કૃિતનો પરિચય થાય.

હોલીડે પર જઈએ ત્યારે જાણે બીજા પ્રદેશના લોકોના સ્વભાવ, ઉદારતા, આગતાસ્વાગતા અને તેમની ખૂબી-ખામીઓ જાણવાની તક ન મળે કેમ કે હોટેલના કર્મચારીઓ સરખા એટિકેટને જ અનુસરે.  સામાન ખોવાય કે માંદા પડીએ તો ટ્રાવેલ અને હેલ્થ ઇન્સ્યોરન્સ કંપનીવાળા મદદ કરે. વળી મુસાફરી એટલી ઝડપી બની છે કે તે દરમ્યાન કોઈ સાથે પરિચય કેળવવાની તક મળે જ નહીં. જો કે તેનો એક ફાયદો એ થયો કે આજે પાંચ-દસ હજાર માઈલ દૂરના દેશોમાં પણ લોકો સહેલાઈથી જઇ શકે છે. આજે હવે ટ્રીપ કે હોલીડે પર જઈએ ત્યારે ભાતું સાથે લઇ જવાની તડખડ નહીં, એટલે જુદાં સ્થળની અવનવી વાનગીઓ ચાખવા મળે. હવે તો દરેક સ્થળની માહિતી લખેલી મળે, જાતે વાંચીને જાણી લો, કોઈ ગાઈડની જરૂર નહીં. મારગ ભૂલો તો નકશો જોઈ લો, કોઈને પૂછવાની પીડા નહીં. સત્તર વર્ષ પહેલાં જીનિવામાં અમે એક દંપતીને રસ્તો પૂછ્યો અને એમણે હિન્દીમાં જવાબ આપ્યો, તેવે ટાણે એકમેકને મળીને પારાવાર આનંદ થયો તેવો અવસર આજના ‘હોલીડે મેકર્સ’ને આવતો હશે?

જ્યારથી હોલીડે લેતી થઇ છું ત્યારથી જાણે ઘણાં ઐતિહાસિક, પ્રાકૃતિક અને સાંસ્કૃિતક સ્થળો વિષે જાણતી થઇ છું એમ લાગે, પણ જાણે જે તે દેશ-પ્રાંતના લોકોના સંપર્કમાં આવ્યા વિના એ પ્રવાસ અધૂરો લાગે છે. 2005ની સાલમાં અમે અજમેરમાં એક હવેલીમાં રહ્યાં અને રાતના ભોજન બાદ એક કઠપૂતળીનો ખેલ જોયો, ત્યારે ખેલ કરનારા કલાકારોએ પોતાના કસબ અને અનુભવોની વાતો માંડી તો ચન્દ્ર આભમાં ક્યાં ય ઊંચે ચડી ગયો તેનું ઓસાણ ન રહ્યું. અમે તેમને આવી રસાળ વાતો કહેવા બદલ નાની રકમ આપવા આગ્રહ કર્યો, તો કહે, “બહેનજી, મેરે ભાનજેકો કહાની સુનાનેકી ક્યા હમ કિંમત લેંગે?” આવો અનુભવ શું આજે ન્યુયોર્કના ગ્રાઉન્ડ ઝીરો પરના સ્મારક જોવા જતાં થતો હશે?

મને તો મારા બાળપણની સહેલગાહો, પર્યટનો, પ્રવાસો, યાત્રાઓમાં જે લહેજત આવેલી તેવી જ આજની ટ્રિપ્સ અને હોલીડેમાં આવે છે, છતાં જાણે પહેલાં હું જે તે સ્થળને સમગ્રતયા પામતી, અનુભવતી અને આત્મસાત કરી શકતી હતી. ત્યાંની સોડમ મારી સાથે આવતી. મારું દિલ ત્યાં રહી જતું. હવે જાણે દૂર સુદૂરના દેશમાં જઇ, કોઈ ઇમારત, સ્મારક, કે કુદરતી અજાયબી જોઈ, તેના વિષે જાણીને પાછી આવું છું. લાગે છે, ઇન્ટરનેટ પર કે વિકિપીડિયા દ્વારા તમામ જોવાલાયક સ્થળોની જે જોઈએ તે માહિતી ફોટા સહિત મળી રહે છે, હવે હજારો ખર્ચીને હોલીડે પર જવાનો શો મતલબ?

કદાચ મારા જૂના પ્રવાસોની સળવળી ઊઠેલી સ્મૃિતઓ જેવો અનુભવ ફરી ક્યાંક મળી આવે તે માટે સફરની નવી રીત અને સ્થળોની શોધ કરતી રહીશ.

e.mail : 71abuch@gmail.com

સરૂપ ધુવ લિખિત હિન્દી વાર્તા સંગ્રહ ‘ઉમ્મીદ હોગી કોઈ’નું મોહન દાંડીકર દ્વારા થયેલ ગુજરાતી ભાષાંતર ‘અણસાર ક્યાંક આશાનો’ વાંચ્યું ત્યારથી ઊંઘ હરામ થઇ ગઈ છે.

આગળ કઇં પણ લખતાં પહેલાં સ્પષ્ટતા કરી લઉં કે ગોધરા પાસે સાબરમતી એક્સપ્રેસના ટ્રૈનનો ડબ્બો બાળવાથી 59 લોકોએ જાન ગુમાવ્યાનું નોંધાયું છે, અને એક આધાર મુજબ તે રમખાણોમાં કુલ આશરે 255 હિંદુઓ અને 790 જેટલાં મુસ્લિમ સ્ત્રી-પુરુષ-બાળકોનાં જીવન હોમાયાં છે. તેઓ કોઈ પણ ધર્મના હતા; હતા આખર બધા માનવ અને કોઈ પણ ગુનો આચર્યો ન હોવા છતાં તેમની હત્યા થઇ, જે બિલકુલ નિવારી શકાય તેવી હતી. તે સહુને શ્રધ્ધાસુમન અર્પીને આ લખાણ આરંભીશ.

કોઈ ગુજરાતી તો શું કોઈ ભારતીય પણ જવલ્લેજ હશે કે જે ‘2002ના ગોધરા હત્યાકાંડ’ વિષે કંઈ જાણતો નહીં હોય. પણ આપણે જે એ કહેવાતી હકીકતો જાણતા હતા તે તો છાપાં અને ટેલિવિઝનના સંવાદદાતાઓની કલમ અને કચકડે મઢેલી દાસ્તાન હતી. આજ સુધી જેમનાં સ્વજનોને રહેંસી નાખવામાં આવ્યાં, જેટલાં બચ્યાં તેમને ઘરબાર વિહોણાં બનાવી દેવાયાં એટલું જ નહીં આજ દોઢ દોઢ દાયકા બાદ પણ જેમને ન્યાય મેળવવાથી વંચિત રખાયાં છે, તેવા લોકોના સ્વમુખેથી કહેવાયેલી દર્દનાક કથા કેટલાકે સાંભળેલી હશે? સરૂપ ધ્રુવે 150-175 જેટલા લોકોને રૂબરૂ મળીને સત્યઘટના પર આધારિત વાર્તાઓ લખી છે.

પહેલાં આ પુસ્તકનાં લેખિકા વિષે જાણીએ. ગુજરાતમાં કે વિદેશમાં વસતા ગુજરાતીઓ સરૂપ ધ્રુવનાં નામ અને કામને જાણતા હશે. તેમનો પરિચય આપતાં એક લબ્ધ પ્રતિષ્ઠિત કવયિત્રી અને નાટ્ય લેખિકા, સામાજિક-રાજનૈતિક ક્ષેત્રોમાં કર્મશીલની ભૂમિકા ભજવનાર તથા ભાષા અને સંસ્કૃિતનાં શિક્ષક એટલું કહું તો તેમને અન્યાય થશે, કેમ કે તેઓની શિક્ષણ તેમ જ લેખન, સંપાદન અને અનુવાદ, સંશોધન, વિવેચન અને નાટક વગેરે ક્ષેત્રોમાંની સિદ્ધિનું માપ કાઢવા સરૂપ ધ્રુવને નિકટથી જાણવાં, વાંચવાં અને સમજવાં જોઈએ. આજે માત્ર તેમના ‘અણસાર ક્યાંક આશાનો’ પુસ્તકમાંથી ઉભરી આવતી હકીકતો પરથી ભારત, ખાસ કરીને ગુજરાત કઈ દિશામાં ગતિ કરી રહ્યું છે, એ વિષે વાત માંડવી છે.

‘અણસાર ક્યાંક આશાનો’ એક અનોખો વાર્તા સંગ્રહ છે જેમાં ગોધરામાં ઘટેલ દુર્ઘટનાનો ભોગ બનેલાઓની પીડા અને મુશ્કેલીઓ તેમના જ શબ્દોમાં વર્ણવેલી છે. ઉપરાંત એ કમનસીબ પ્રજાજનોનાં જીવનને પુન:સ્થાપિત કરવા મેદાને પડેલ સ્વૈચ્છિક સંસ્થાઓ અને વ્યક્તિઓના નિવેદનો પણ સામેલ છે. એ બધાં બયાનો વાંચતાં એક સવાલ ઊઠે છે, પેઢીઓથી સાથે રહેતા આવેલા, એકબીજાના તહેવારોની ઉજવણીમાં ભાગ લેતા, પાડોશી દાવે પરસ્પર સુખ-દુઃખમાં ભાગ પડાવતા, વેપારી-ગ્રાહકના મીઠા સંબંધે બંધાયેલા એવા નિર્દોષ માણસોને વગર કારણે માત્ર તેઓ બીજા ધર્મના છે એમ કહીને લૂંટવા, બાળી નાખવા, બળાત્કાર કરવો અને તેમના જ પૂર્વજોના ઘરમાંથી ધકેલી મુકવા તેમાં માનવતા ક્યાં આવી? આવું બને જ શા કારણે?

માનવ ઇતિહાસમાં કદી ન થઇ હોય તેવી હિજરત ભારતના ભાગલા સમયે ઈ.સ 1947માં થઇ. ગોધરા સ્ટેશને ટ્રૈનના ડબ્બામાં આગ લગાડવામાં આવી અને હિંદુ મુસાફરોએ જાન ગુમાવ્યા તે 2002ની સાલ. સ્વતંત્રતા મળ્યા બાદ સાડા પાંચ દાયકાઓ વીત્યા ત્યારે પણ હજુ કોમી દાવાનળ શમ્યો કેમ નથી, એવી વિમાસણ થાય. અન્ય દેશોમાં આવી દુર્ઘટના બને તો પોલીસ ગુનેગારોને પકડી, પુરાવા એકઠા કરે અને કોર્ટમાં કેઇસ ચાલે એટલે દોષિતોને સજા થાય, જેથી ભોગ બનેલાઓને ન્યાય મળે. પરંતુ અહીં તો તે હિચકારા કૃત્યનો બદલો લેવા ગુજરાતના અનેક ગામોમાં મુસ્લિમો પર ત્રાસ ગુજારવામાં આવ્યા. તે સમયે પણ લોકો પોતાનું વતન છોડીને ભાગ્યા. 1947 અને 2002ની ઘટનાઓની સંખ્યામાં ફેર, બાકી હિજરત થવી, કાંખમાં છોરુ લઈને વતન છોડીને ભાગવું, ઘર બાળવા, બળાત્કાર કરવા, જાન લેવો એ બધાનું પુનરાવર્તન થયું. આપણે ઇતિહાસ પાસેથી શું શીખ્યાં?

આ કથાઓના પાત્રો કહે છે તેમ સદીઓથી ભારતમાં અને ગુજરાતમાં હિન્દુ-મુસ્લિમો એકમેકની સાથે સંપીને રહેતા આવ્યા છે. સવાલ એ થાય કે સામાન્ય પ્રજા એકબીજાના દેવ અને પીરને પૂજતી કે ચાદર ચડાવતી આવી છે તો આમ હિન્દુ – મુસ્લિમ વચ્ચે ઝેર આટલું કેમ પ્રસર્યું? સામૂહિક હત્યાકાંડ જેવી ઘટનાઓ કઇં રાતોરાત નથી બનતી. 2002 પહેલાંના દોઢ બે દાયકાથી જ્યારે એલ.કે. અડવાણીની રથયાત્રા નીકળી, અને રામનામની ઈંટો અયોધ્યા લઇ જવામાં આવી, ત્યારથી કોમી વૈમનસ્યના આંધણ મુકાઈ ગયાં હતાં, ચિનગારી ગોધરા કાંડે મૂકી. 21મી સદી શરૂ થઇ તે પહેલાં કેટલાંક વર્ષોથી ગુજરાતમાં કથાકારો આવીને ધર્મની રક્ષા કાજે વિધર્મીઓને હરાવવાની વાત કરતા અને ધીમે ધીમે વિભાજનનું ઝેર ફેલાતું ગયું. મંદિરો અને રથયાત્રાઓની સંખ્યા વધી, લોકોની નજર અને ભાષા બદલાયાં. એક એવો પ્રચાર કરાયો કે પાંડરવાડામાં પાંડવો રહેતા એટલે તેમાં ‘મિયાં’ ન રહેવા જોઈએ. હવે રાજા રામ થઇ ગયા તેનો ય કોઈ પુરાતત્ત્વીય કે દસ્તાવેજી પુરાવો નથી તો પછી અયોધ્યાની ભૂમિ પર રામ મંદિર હતું તે શી રીતે સાબિત થઇ શકે? આમ છતાં એ કાલ્પનિક પવિત્ર સ્થાનનો ધ્વંસ કરીને મસ્જિદ બનાવાયેલી એવી પ્રચલિત થયેલી માન્યતાને હકીકત ગણાવીને મસ્જિદને જમીનદોસ્ત કરવી એ કઈ સાબિતીને આધારે તે તો ખુદ એ ‘ધાર્મિક’ કાર્ય કરનારાઓને ખબર નથી. તો પાંડરવાડા અને પાંડવો સાથેનો સંબંધ કેવી રીતે સાબિત થાય અને તેમાં ય આજે ત્યાં રહેતા મુસ્લિમોની હકાલપટ્ટી માટે કયો તર્ક કામ આવે, ભલા? વર્તમાનમાં પોતાને મળેલ માનવ જન્મને સાર્થક કરે તેવાં કાર્યો હાથ નથી લાધતાં એટલે  સદીઓ પહેલાંની પૌરાણિક કથાઓ પરથી વેર ઝેરના બાંધેલાં પોટલાં છોડવાનું શરૂ કર્યું. જોવાનું એ છે કે ગોધરાના કિસ્સામાં ખરા ગુનેગારો કોણ છે, તેની જાણ પણ નહોતી પણ ગુજરાતના અસંખ્ય મુસ્લિમોએ તેની કિંમત ચૂકવવી પડી. વર્ષો પહેલાં અમરનાથના યાત્રીઓ પર આતંકવાદીઓએ હુમલો કર્યો ત્યારે ગુજરાતના ગામડાંઓની મસ્જિદો બાળી, તે શું એમ વિચારીને કે બધા મુસ્લિમો આતંકવાદી છે? એક જગ્યાએ એક કોમમાં જન્મેલ આતંકીઓ હિંસા આચરે તેની સજા એ કોમના બીજાં ગામના નિર્દોષ સભ્યોને કેમ અપાય? કોઈ એક પટેલ કોઈનું ખૂન કરે તો આખી પટેલ કોમને મારી નખાય છે કે? હિંસા આચરનાર કોઈ પણ સમૂહના લોકો હોય તેમને જરૂર વખોડીએ, બાકી ’જયશ્રી રામ’ના નારા સાથે સંહાર કરનારા ‘અલ્લાહો અકબર’ના ઘોષથી હિંસા કરનારા કરતાં કઈ રીતે જુદા પડે? રામ કે અલ્લાહ કોને મારવાનું કહી ગયા, ભલા?

આ પુસ્તક વાંચતાં અહેસાસ થયા વિના રહે નહીં કે કોઈ પણ કુદરતી કે માનવ સર્જિત આફત હોય, બહેનો અને બાળકો જ સહુથી વધુ સહન કરે, અને છતાં તેઓ જ બીજાને વધુ સહારો આપે. આનું શું કારણ? આંખ આગળ પોતાની પત્ની-બહેન-દીકરીને બળાત્કાર કરી મારી નાખે, જીવતા સળગાવી દે છતાં પેલા ફિનિક્સ પક્ષીની માફક એ નફરતની જ્વાળાઓમાંથી આપબળે અને એકમેકની સહાયથી ઊભાં થાય. કેટલાક પરિવારોમાં તો એક જ કુટુંબના અગિયાર કે તેથી વધુ સભ્યોને ગુમાવ્યાં હોય તેવું જાણમાં આવ્યું. તેઓ કહેવાતા અભણ અને લોકવરણનાં બહેનોની બહાદુરી અને ખમીરથી સભર સહાયને સહારે પુન:સ્થાપિત થયાં.

પુસ્તકમાંની કથાઓમાંથી સહુથી વધુ ધ્યાન દોરે તેવી બાબત સ્પષ્ટ ઉભરી આવે તે એ છે કે તત્કાલીન રાજ્ય તંત્ર અને પોલીસ અત્યાચારો કરનારની સાથે કાં તો ભળી ગયા અથવા આંખ આડા કાન કરીને મૂક પ્રેક્ષક બની રહ્યા. રક્ષક જ ભક્ષક બન્યા. સત્તા પર બેઠેલામાંથી કોઈએ આ દુર્ઘટના બની તે અયોગ્ય થયું, એ ગુનાહિત કૃત્ય હતું, તેને માટે હું કે અમે જવબદાર છીએ  તેનો એકરાર કરવો, ગુનેગારોને પકડીને સજા થવી જોઈએ તેમ બને તેની ખાતરી કરવી તેમાનું કેમ કઇં ન કર્યું? ઉપરથી ભોગ બનેલ કોમ અને બીજા સંગઠનો તથા કર્મશીલોએ મુકેલા તહોમતોનો સદંતર અસ્વીકાર કરવો અને પુરાવાઓનો નાશ કરવો, શું સૂચવે છે? દુનિયાનો ઇતિહાસ સૂચવે છે કે ભૂતકાળમાં અનેક સરમુખત્યારોએ પોતાની સત્તા ટકાવી રાખવા આવાં જ પગલાં ભરેલાં. કરુણતા તો જુઓ, જે રાજ્યમાં આવાં ઘૃણિત રમખાણો થયાં ત્યારે મૌન ધરી રાખનાર એ જ રાજ્યના વડાને સમય જતાં પ્રજા જ આખા દેશના વડા બનાવે! હજુ ગઈકાલ સુધી દેશના જે લોકો પોતાના હતા તે અચાનક પારકા થઇ ગયા, તે રાજકારણ અને ધર્મની ચાલને કારણે એવું સ્પષ્ટ ભાસે છે. નહીં તો દુકાનો અને મકાનોમાં લૂંટફાટ કરે કેમ કે એ દુકાનદારો, મજૂરો અને કારીગરો મુસલમાન છે, ગામેગામ પદ્ધતિસરની કતલ થાય, સ્ત્રીઓ પર બળાત્કાર કરે, તેમને નગ્ન કરીને જાહેરમાં ફેરવે; અરે, સગર્ભાનાં ભૃણને પણ ચીરીને આગમાં નાખે એવું શી રીતે બને? અહીં એક ગુજરાતી, હિન્દુ અને એક સ્ત્રી હોવાને નાતે લેખિકા આ ઘટના બનતી અટકાવી ન શકવા બદલ અને ભોગ બનેલાઓને સમયસર સહાય ન કરી શકવા બદલ પસ્તાવો કરે છે, એ વાંચીને હૃદય દ્રવી જાય.

જે ગામડાંઓ અને શહેરોમાં હિંસાનું તાંડવ ખેલાયું ત્યાં લગભ 200-250 કે તેથી ય વધુ વર્ષોથી મુસ્લિમો રહેતા આવ્યા છે. તેઓ જમીનના માલિક છે, તેમની પાસે ઢોર ઢાંખર છે, ખેતી કરવા માટેના ઓજારો બનાવનારા કુશળ લુહારો છે. તેઓ આ સમાજના અભિન્ન અંગ તરીકે જીવતા આવ્યા છે. આથી જ તો જ્યારે ગોધરામાં ટ્રૈનના ડબ્બા મુસલમાનોએ બાળ્યા એવી અફવાઓ ફેલાઈ, ત્યારે “આપણે તો અહીં વર્ષોનો વસવાટ, બધા આપણી પેદાશ વાપરે તો કોઈ આપણને શા સારુ મારે?” એવો વિશ્વાસ ધરાવનારાઓ એક ક્ષણમાં પોતાનામાંથી પરાયા થઇ ગયા એટલે તેમનો જીવ જોખમમાં મુકાયો અને નિર્વાસિત થઇ ગયા. જે લોકોની ભાષા, ખોરાક, રહેણી કરણી અને રસના વિષયો એક તે માત્ર તેમનાં નામ જુદાં હોવાથી મોતને ભેટ્યા! તમારા જ વતનમાં તમે એક ડ્રાઈવર, લોટની ચક્કીના માલિક કે  ખેડૂત તરીકે પેઢીઓથી રહેતા આવ્યા હો ત્યાં અચાનક માત્ર મુસલમાન બની જાઓ અને માથે એક સરખા રંગની પેટ્ટી અને તિલક કરીને આવેલ ટોળાં અચાનક તમારા દુશમન બની જાય તે કેમ સમજાય? 2002માં સમાચાર જાણ્યા ત્યારે અને આજે પણ મનમાં સવાલો ઉપર સવાલો થયા, આ સંહાર કોણે અને શા માટે કરાવ્યો? મહિનાઓ અને વર્ષો વીત્યાં છતાં ન્યાય તો ચોરની માફક લપાતો છુપાતો ફરે છે, તે મળ્યા વિના લોક સમાધાન કેવી રીતે કરે? ગુનેગારો સમાજમાં છુટ્ટા ફરતા હોય ત્યારે નિર્ભય થઈને જીવાય કેવી રીતે? આ પુસ્તકમાં પોતાનાં બયાન આપનારાઓ પાસેથી જાણવા મળે કે મોટી દુકાનો ધરાવતા, દળવાની ઘંટી અને જીપના માલિકોનાં મકાનો અગ્નિકાંડમાં હોમી તેમને પોતાના જ ગામમાંથી જંગલ ભણી દોડાવવા પાછળ એક જ કારણ, તેઓ વહોરા અને ઘાંચી હતા. તેવા નિર્દોષ અસહાય કુટુંબોને દિલથી મદદ કરનારા આદિવાસીઓ જ હતા મોટે ભાગે. કુદરતી આફતો વખતે કહેવાતા સવર્ણો મદદે ન આવે પણ આ મુસલમાનો ત્યારે પણ માનવતા નહોતા ચૂકેલા અને તેવી જ માનવતા આદિવાસીઓએ મુસ્લિમો પ્રત્યે દર્શાવી. વળી જે મુસ્લિમો પોતાના ગામમાં પાછા ગયા તેમને આદિવાસીઓ કે બીજા બિન સવર્ણ હિન્દુઓએ જ ધરપત આપી અને જાનનું જોખમ વહોરીને હિંમતથી સંતાડી રાખ્યા, ધંધા શરૂ કરવામાં મદદ કરી, એટલું જ નહીં પોતાની જમીનમાંથી ભાગ પણ આપ્યો.

આ પુસ્તક માત્ર બહુમતી કોમે કરેલ લઘુમતી કોમ પરના અત્યાચારને જ નથી આલેખતું, પણ તેમાં અનેક સંસ્થાઓ અને અસંખ્ય વ્યક્તિઓએ અદ્દભુત વીરતા અને મક્કમતાથી પોતાના ગામના મુસ્લિમ કુટુંબીઓની રક્ષા કર્યાની વીર ગાથાઓ પણ છે. દરેક ધર્મમાં બીજા ધર્મના લોકો સાથે હળીમળીને રહેવાનો ઉપદેશ આપવામાં આવ્યો છે. ધર્મોપદેશની વાતો તો વિચારવાની, સમજવાની અને અમલમાં મુકવાની હોય છે. હદીસમાં કહ્યું છે, તમે જે મુલકમાં રહેતા હો તેને જ તમારું વતન માનો, તેને ઈજ્જત આપો, મહોબ્બ્ત કરો એથી જ તો ગુજરાતના આ મુસ્લિમ નાગરિકો પોતાના ગામ કે શહેરને જ પોતાનું વતન માનનારા હોવાને કારણે પોતે વતનની માટીમાં ભળે તેમ ઈચ્છે છે અને ત્યાં જ ફરી સલામત રહેવા માગે છે. 1947માં આ લોકોએ જ ભારતમાં રહેવાનો નિર્ણય કર્યો માટે તેઓ હજુ અહીં પોતાના દેશમાં વસે છે. આ મુસ્લિમ બહેનોમાં જિજીવિષા જબરી જોવા મળી. ગામમાં મૂર્તિની પ્રાણપ્રતિષ્ઠાનો પ્રસંગ હોય, હોળી, દિવાળી કે ઈદ હોય, બધા તહેવારોમાં પેંડા, હલવો, શિરખુર્મા સાથે બેસીને ખાનાર એક બીજાની સામે જાન લેવા તૂટી પડયા, મટન, રોટલા અને સમોસા માગીને ખાનાર છોકરાઓ ચપ્પુ-ધારિયાં લઈને ઉતરી પડયા મારવા, એ અનુભવ્યું હોવા છતાં ફરી કોમી એખલાસ સાધીને અમન ચેનથી રહેવા મક્કમ નીર્ધાર કર્યો છે. આ ઘટનાઓ દરમ્યાન માનવતાથી પ્રેરાઈને ‘વિધર્મીઓ’ને મદદ કરવાના દાખલા ય ઘણા બન્યા; જેમ ભારતના ભાગલા સમયે બનેલા તેમ જ. હિન્દુઓએ મુસ્લિમોની મિલકતને બચાવ્યાના દાખલાઓ પણ છે. પાંડરવાડા ગામમાં ફૈજુચાચાના પ્રયત્નથી મુસ્લિમ બાળકો ફરીને હિન્દુ બાળકો સાથે એ જ સ્કૂલમાં ભણવા લાગ્યા તેમાં એ શાળાના આચાર્ય અને ગામના હિન્દુ મા-બાપના સાથનો ય ફાળો. એ રીતે ભારતની ભૂમિમાં હજુ આપણા વડવાઓનું પુણ્ય અનુકંપા અને ક્ષમાના ઝરણ રૂપે વહેતું રહે છે, ત્યાં સુધી આવી માનવતા મરી નહીં પરવારે એવી શ્રદ્ધા છે. જો કે વિસ્થાપિત થયેલાને પાછા બોલાવ્યા, પણ તેમનો વેપાર ધંધો ન ચાલે તેવું બન્યું. જેમ 1947 વખતે નોઆખલીમાં હિન્દુ – મુસ્લિમ વચ્ચે વિશ્વાસ મેળવવો અશક્ય હતું તેમ 2002માં મદદ કરનારા જ તેમના વિરોધીઓ છે તેમ મુસ્લિમો માને તે સ્વાભાવિક છે.

જાહેર સમાચાર માધ્યમો દ્વારા ન મળે તેવી કેટલીક માહિતી આ પુસ્તકના પાને પાને ભરી પડી છે. જે મુસ્લિમોને મોતને ઘાટ ઉતારી દીધેલા તેમના મૃતદેહોને રફે દફે કરીને દફનાવી દીધેલા. ત્રણ વર્ષને અંતે 27 હાડપિંજર મળ્યાંની સાબિતી મળી છે. અને એ કામ કોઈ સ્વૈચ્છિક સંસ્થા કે સરકારી દફતરે નહોતું કર્યું પણ એકલ દોકલ ઇન્સાન કે જે મોબાઇલ રીપેર કરવાનો ધંધો કરે છે તેના અને તેને મળેલ અન્યોના સાથથી થયું. મૃત વ્યક્તિની ઓળખ માટે ડી.એન.એ. પરીક્ષણ માટે હાઇકોર્ટ ચુકાદો આપે ત્યારે થાય. બાકીનાં પરીક્ષણ માટે કે સ્વજનોને સોંપવા માટે ગુજરાત હાઇકોર્ટે તો કેઈસ જ કાઢી નાખ્યો! સવાલ થાય કે હાઇકોર્ટ નિષ્પક્ષ હશે? આ તે ઇન્સાનિયતનું કબ્રસ્તાન જ કે બીજું કંઈ? આટલું આટલું વીત્યા છતાં કેટલાકે હિંમત કરી વતન પાછા આવ્યા તેમને પૂછ્યું, શા માટે આ જોખમ લીધું? તો કહે, “બાપ દાદાનું ઘર હતું એટલે”. ખરું છે, એ ગામ જેમ જમનાબહેનનું તેમ જ જમીલા બાનુનું પણ છે. હક બંનેનો, એકને મુસલમાન કહી કાઢી મૂકી શકાય, બાળી નાખી શકાય અને તે પણ બીજાનો ભાઈ, પતિ કે પિતા જ કરે! વર્ષોથી હિન્દુઓના કાનમાં પૂજા, મેળા, રેલી વગેરે દ્વારા ધીમું ઝેર રેડાતું આવ્યું, પણ જેને તમે રાતોરાત પારકા બનાવી દીધા એ ભારતીયો પોતાનું વતન છોડીને ક્યાં જાય? એ સમયે ગુજરાતમાં લોકતંત્ર હતું? લોકતંત્રને જીવિત રાખવાની ફરજ બહુમતીની કે લઘુમતી કોમની હોય? બહુમતી કોમ જો સંખ્યાના બળે લઘુમતી કોમ પર અન્યાય કરે, હિંસા આચરે તો પણ કોઈ પોલીસ કે વકીલ-બેરિસ્ટર તેનો વાળ પણ વાંકો ન કરે એવી સ્થિતિ હોય એટલે હવે લોકશાહીને જીવિત રાખવા લઘુમતી કોમના સંકલ્પબળ પર મદાર રાખવો રહ્યો. મૃતદેહોના હાડપિંજરને ખોળી કાઢનાર મોબાઈલ રીપેર કરનાર એક મુસ્લિમ યુવક સાહિત્યમાં અનુસ્નાતક ઉપાધિ ધરાવનાર એક હિન્દુ યુવતીના પ્રેમમાં પડીને શાદી કરે, છોકરી પોતાનું નામ બદલે, પતિના કુટુંબમાં ભળી જાય, તેના સંતાનને જન્મ આપી ઉછેરે અને તે પણ આવા કપરા કાળમાં, એ બતાવે છે કે ઇન્સાન માત્ર ઇન્સાન રહ્યો હોત તો શું થાત.

દરેક હિંસક બનાવો બાદ બને છે તેમ ગુજરાતમાં પણ કેટલાંક ગામના હિંદુઓ માફી માંગવા લાગ્યા. ભોગ બનેલાઓએ ફરિયાદ નોંધાવી ત્યારે તેમનાં ઘર બાળનાર, બહેન-બેટીઓ પર બળત્કાર કરનાર અને મારી નાંખનારના ચહેરા ઓળખાય કેમ કે એક જ ગામના એટલે નામ સુધ્ધાં આપેલ પણ તેમાંની બહુ ઓછી વ્યક્તિની ધરપકડ કરી, તેના પર કામ ચલાવીને દોષિત ઠરાવવામાં આવી છે, એ દુનિયાની સહુથી મોટી લોકશાહીની કેવી કરુણતા? જે લોકો વતન પરત થયા તેમાંના કેટલાક પુરુષો પૈસા મળે એટલે સમાધાન કરી પોતાનો ધન્ધો ફરી શરૂ કરવાની લાલચે સાચા ગુનેગારો સામે કેઈસ દાખલ કરવા હિંમત નહોતા કરતા, તેવે સમયે સ્ત્રીઓ એ લાલચ રોકીને ન્યાય મેળવવા મેદાને પડી. કેઈસ માંડે તો હિન્દુ મરદો ધમકી આપે, છતાં પણ ડર્યા વિના એ સ્ત્રીઓએ અધિકારથી ન્યાય માગ્યો. કોમની સ્ત્રીઓ પર બળત્કાર કરવો એ આવા આંતરિક યુદ્ધની એક યુક્તિ ગણાય છે, જેથી દુશ્મન પક્ષની સ્ત્રીઓ પોતાની નહીં પણ અન્યની કોમના બાળકોને જન્મ આપે જેથી પોતાના સમાજમાંથી જાકારો મળે અને બીજા તો તેને ન જ સ્વીકારે. આ અત્યાચારના ઘાવ ઘણા ઊંડા હોય, તે રૂઝાય પણ નહીં તેવું બને. ગુજરાતની પોલીસે હાથ ઊંચા કરીને સાબિત કર્યું કે સરકાર અને ન્યાયતંત્ર ગુનેગારોના પક્ષે છે. પછી સરકારને આ દુષ્કૃત્યો માટે જવાબદાર ગણાવાય તેમાં શું ખોટું છે?

‘અણસાર ક્યાંક આશાનો’ પુસ્તકમાં ફાસિસ્ટ શબ્દનો પ્રયોગ વારંવાર થતો જોવા મળે છે કેમ કે બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમ્યાન થયેલ યહૂદીઓની સામૂહિક કતલ અને 1995માં સ્રેબ્રેનીત્સામાં થયેલ મુસ્લિમોની સામૂહિક હત્યા સાથે સરખાવી શકાય એવી આ ઘટના છે. તે સમયે આચરાયેલી ક્રૂરતાને કોઈ રીતે વ્યાજબી ઠરાવી શકાય તેમ નથી. રાતોરાત એક વેપારી કે ખેડૂત માત્ર ‘મુસલમાન’ કેમ બની ગયો? તે પણ તેને મારી નાખી શકાય તેટલી હદે અજાણ્યો અને અણગમતો બની ગયો? આમાં હિન્દુ ધર્મની ‘મહાનતા’ ક્યાં છતી થઇ? પડોશમાં રહેતા મુસ્લિમ લોકો વિષે આપણે કેટલું જાણીએ છીએ એ કોઈ દિવસ વિચાર્યું નથી. ભારતમાં અને ખાસ કરીને ગુજરાતમાં વસનારા મોટા ભાગના સામાન્ય મુસ્લિમ પ્રજાજનો ઇસ્લામિક પરંપરાને અનુસરનારા નથી હોતા, તેમને એક જ બીબી હોય, બે જ બાળકો હોય, માંસાહાર પણ વાર તહેવારે જ કરતા હોય, દેશપ્રેમથી ભરપૂર હૃદય હોય અને એકતા વિના વિકાસ નહીં, વિકાસ વિના પ્રગતિ નહીં એવું માનતા હોય, એની કેટલા હિંદુત્વવાદીઓને ખબર છે? આપણી બુદ્ધિની કક્ષા તો જુઓ, રંગોને ધર્મમાં બાંધી દીધા, લીલો મુસલમાનનો, ભગવો હિન્દુનો, પશુમાં ગાય હિન્દુની, બકરી મુસલમાનની, મૂછ હિન્દુની, દાઢી મુસલમાનની. મુસલમાનોનાં ઘર બાળ્યાં, માલ લૂંટયા, દીકરી/બહેન પર બળત્કાર કર્યા, તેમને સળગાવી માર્યાં, ગામમાંથી ધક્કા મારીને કાઢી મુક્યા એ સતત વાંચવા મળે ત્યારે મનમાં રામ મંદિર, અયોધ્યા, બાબરી મસ્જિદ, રામ સેવકો, ગોધરા, ટ્રૈનનો ડબ્બો, હિન્દુ મુસાફરો, ડબ્બાને લાગેલી આગ એ બધા શબ્દો એકબીજા સાથે ટકરાવા લાગે અને ગોધરા તથા અનુગોધરાને એ અત્યાચારો સાથે શો સંબંધ છે તે સવાલનો ઉત્તર કેમે ય કરીને મળતો નથી. બીજો પ્રશ્ન એ થાય કે તેમાં જે સેંકડો માણસો ઘવાયા, બેઘર બન્યા, લૂંટાયા, આબરૂ ગુમાવી, જાન ગુમાવ્યા તેનો શો વાંક હતો, તેમને એમાંની એક પણ ઘટના સાથે શો સંબંધ હતો? હા, એક અફવા હતી કે એ ડબ્બો કેટલાક મુસલમાનોએ સળગાવ્યો એટલે શું ગુજરાતના બધા મુસલમાનોને મારી નાખવાનો પવિત્ર પરવાનો શ્રી રામજીએ આપી દીધો, એમ સમજ્યા? જે મુસ્લિમ પરિવારો દેશના ભાગલા વખતે પાકિસ્તાન જવા માંગતા હતા તેમને ગાંધીજીએ હાથ જોડીને ‘આ તમારો જ દેશ છે, તેને છોડીને શીદને જાઓ?’ એમ કહેવાથી રોકાઈ ગયા તેમની આ હાલત? સવાલ થાય, એનું કારણ શું? જે કોમના લોકોએ ગરીબી વેઠી પણ વતન ન છોડ્યું એવા ઈમાનદાર લોકોને બાળીને ભડથું કર્યા, ફરી પૂછું, કારણ? ઘોર હિંસાની જ્વાળા ગુજરાતને ભરખી ગઈ એ વાતને પંદર વર્ષ થયાં, ભોગ બનેલાઓને થોડું ઘણું વળતર ચુકવ્યું, પણ સરકારે શું કર્યું, ન્યાય અપાવ્યો? તેમને માનવ અધિકારો મળ્યા? આવાં હિચકારી કૃત્યો ધર્મને નામે આચરાય, શા માટે? 500 વર્ષથી ગામમાં વસતા મુસ્લીમોથી હવે જગ્યા ‘ગંદી’ થઇ જાય છે! આ તે કેવો હિન્દુ ધર્મ? ગામે  ગામ નિર્દોષ માણસોને ભગાડયા, બાળ્યા કે કાપ્યા તેમાંના કોઈને સજા ન થઇ, ખરેખર મેરા ભારત મહાન કહેવાય. 2002ની દુર્ઘટના બની તે પહેલાં જ કેટલાંક વર્ષોથી સામાન્ય પ્રજાના દિલ-દિમાગમાં ઇતિહાસ અને સંસ્કૃિતને નામે હકીકતને મારી મચડીને જે કોમ સાથે સદીઓથી સંપીને રહેતા આવ્યા છીએ તેની જ વિરુદ્ધ ભય ઊભો કરવાનું શરૂ થયેલું જેને પરિણામે સેંકડો યુવાનો એક પ્રકારની ફૌજના સૈનિકની જેમ તેમના કહેવાતા નેતા પાછળ વગર વિચાર્યે ખુન્નસથી દોરવાઈને હિંસાને માર્ગે પડ્યા, હત્યાકાંડ અને ધિક્કારકાંડ ચલાવ્યો. આજે દુનિયા આખી આઇ.એસ. અને અલકાયદાવાળા મુસ્લિમ યુવાનો-યુવતીઓના બ્રેઈન વોશ કરે છે એમ માને છે, પણ આ હિન્દુ કથાકારો અને મહાત્માઓએ બ્રેઈન વોશ કરીને આખા દેશનું ગંગા-જમની તહજીબનું પાણી ડહોળી નાખ્યું છે, એ કેટલાને માલૂમ હશે? લઘુમતી કોમ માટે નફરતની લાગણી અને તેમના પ્રત્યેના વ્યવહારમાંથી કેવી નવી પરિભાષાઓ જન્મી, ‘અમારાવાળા’ અને ‘તમારાવાળા’! હું એ નિર્દોષ  લોકોના જાન લેનારા હિંદુઓને જરા પણ ‘અમારાવાળા’ કહેવા તૈયાર નથી.

ગુજરાત અને હવે તો સમગ્ર ભારતના મલિન રાજકારણે પ્રજાનાં દિલમાં કેવી કેવી સંકુચિત માન્યાતાઓ રોપી દીધી છે તે જોઈએ. મુસ્લિમ શાસકો દ્વારા આર્થિક, કલા-સાહિત્ય અને સ્થાપત્ય વગેરે ક્ષેત્રોમાં થયેલ સિદ્ધિનાં મીઠાં ફળ ખાવામાં તત્કાલીન કે સાંપ્રત બિન મુસ્લિમ પ્રજાને કશો વાંધો નહોતો જણાયો. હવે જ્યારે અચાનક ભારતને એક ‘હિન્દુ રાષ્ટ્ર’ બનાવવાની ઘેલછા જાગી ઊઠી છે ત્યારે ગામ, શહેર અને લત્તાનાં ‘મુસ્લિમ’ નામ ભૂંસીને ‘હિન્દુ’ નામકરણ કરવાથી શું મુસ્લિમો પોતાનો દેશ છોડીને જતા રહેશે? ઇતિહાસ આ રીતે બદલી શકાય? હું પૂછું છું કે અનુગોધરાની ઘટનાઓ બાદ જે લોકો જીવતાં બચ્યાં તેમાંની સ્ત્રીઓ કોઈને કોઈ રીતે પુનર્વસવાટ પામી, પણ કેટલીક કમનસીબ સ્ત્રીઓને ભાગે દેહવ્યાપાર સિવાય કોઈ વિકલ્પ બચ્યો નહોતો. તેમના દેહનું શોષણ કરનારાઓ બિનમુસ્લિમ પણ હતા, ત્યારે તેમને એ બહેનો ‘તમારાવાળી’ કે ‘મુસલમાન’ હોવાને કારણે અસ્પૃશ્ય કેમ નહીં લાગેલી હોય? આજે સ્થિતિ એવી છે કે ટેક્સીના ભાડા નિમિત્તે કે નળમાંથી પાણી ભરવાને બહાને કોઈ બે પુરુષો કે સ્ત્રીઓ વચ્ચે બોલાચાલી થઇ જાય તો તે કોમી રમખાણનું રૂપ પકડી લે છે, કારણ કે જીવનને એક માત્ર એક જ આયામથી જોવામાં આવે છે – અને તે છે કોમી ભેદભાવ. પંદરમી સદીમાં હિન્દુઓનું શાસન હતું તેથી હવે ફરી રાષ્ટ્રમાં તેનું પુનરાગમન કરવું છે. જરા વિચારીએ કે અન્ય દેશોમાં વસતા ભારતીયો, ના ‘હિંદુઓ’ કે જે ત્યાં લઘુમતીમાં હોય છે તેમની સાથે આવો ક્રૂર વ્યવહાર કરવામાં આવે તો આપણે શું કહીશું, શું કરીશું?

આ સઘળા જુલમોની કથા વાંચીને મન પૂછે છે, આપણા દેશની ધર્મ નિર્પેક્ષતાના સિદ્ધાંતોનું શું થયું? ગુરુવાર 28/02/2002 જાણે ગુજરાતના નસીબમાં કાળી ટીલી લખાવીને આવી હતી, બધું પૂર્વનિર્ધારિત હતું, નહીં તો બે ચાર મહિના અગાઉથી ગામની સ્ત્રીઓ વચ્ચે મહેણાં ટોણાં, નાની વાતે ઉશ્કેરાટ ભર્યા વિવાદો થવા, મુસ્લિમોની દુકાનો સળગાવવી અને ‘તમારાવાળાને’ કાઢી મુકવાની વાતો શે થાય? આ બધું કોણ કરતું હતું? કોણ કોણ ચૂપ રહ્યું? સત્તાવાળાઓએ કયાં પગલાં લીધાં? પ્રજા મૂક, પોલીસ નિષ્ક્રિય, તો ગામના મુખીથી માંડીને તત્કાલીન મુખ્યમંત્રીને મોઢે પણ શું તાળાં લાગ્યાં? ભોગ બનેલા મુસ્લિમો તેમના પર જુલમ ગુજારનારાઓને ઓળખતા હતા, જેમના ચહેરા જોયેલા હતા, છતાં જો તેમના વિરુદ્ધ ફરિયાદ નોંધાવેલી એ પછી ખેંચી લે, અહીં કોઈ તકલીફ થયેલી નહોતી, બધું શાંત હતું, છે અને રહેશે તેમ જાહેર કરે તો પાછા આવવા દેવાની શરતો મુકાઈ, ચોર કોટવાલને દંડે તે આનું નામ. પોતાની જ જનમ ભોમકાને છોડીને આજીવિકા ક્યાં ય રળી ન શકાય એટલે લાચારીથી આ શરતો કબૂલ રાખી પાછા આવેલ મુસ્લિમોના ગ્રાહકો માત્ર પોતાની કોમના જ રહ્યા, એ શું બતાવે છે? રહેઠાણો અલગ, પરસ્પર સંપર્ક નહિવત, અને આમ બીજા સંઘર્ષનાં બીજ રોપાઈ ગયાં. વિચાર આવે કે 1990થી હિન્દુ-મુસ્લિમ વચ્ચેના તનાવની પદ્ધતિસરની ખેતી થવા માંડી તે કઇં શાસક પક્ષ એક જમણેરી વિચારધારા ધરાવતા સંગઠનની રાજકીય પાંખ હોવાનું પરિણામ તો નહોતું? 2002ના કોમી હુલ્લડો પહેલાં ખેડબ્રહ્મા અને એના જેવા બીજા અનેક ગામ-શહેરોમાં મુસલમાનોનો અલગ મહોલ્લો નહોતો, બધા જ સ્વમાનભેર, સંપીને રહેતા, દરેક મુસલમાનના ઘરો વિવિધ જ્ઞાતિઓ વાળા હિન્દુઓની સાથે જ હતા અને પડોશીઓ સાથે મીઠાશ ભર્યા સંબંધો હતા એમ કહીએ તો કોઈ માની ન શકે તેટલી કોમી કડવાશ ત્યાં પ્રસરી ગઈ, તેનું કારણ શું? 1969માં અમદાવાદનાં કોમી રમખાણો સમયે આ સ્થળે કેટલીક દુકાનો બાળવામાં આવેલી, પણ મહોલ્લામાં દીવાલો નહોતી ચણાઈ, જ્યારે 1989 સુધીમાં હવાનો રૂખ બદલાઈ ચુક્યો તે શું સૂચવે છે? ભારત આખાનું અને ખાસ કરીને ગુજરાતના સમાજનું પોત નબળું પડવા લાગ્યું તેથી જ તો રામનામની ઇંટોવાળી યાત્રા આ ગામમાંથી પસાર થઇ અને જાણે રાવણની દુષ્ટ વૃત્તિને જગાડતી ગઈ. 2002ની દુર્ઘટના એ વીસ વર્ષ દરમ્યાન આવેલ બદલાવનો પરિપાક હતી જેને સરકારે ઇંધણ અને હવા બંને પૂરા પાડેલા. જ્યારે નફરત અને ધિક્કારને સરકારની મહોર લાગે ત્યારે તેનું આચરણ કરવું પ્રજા માટે અધિકૃત અને કાયદેસરનું બની જાય, પછી ભલે ને તે અમાનવીય અને અત્યાચારી કેમ ન હોય.

ગોધરા હત્યાકાંડ વખતે આચરાયેલ કેટલાક અત્યાચારો કદાચ અન્ય સમાચાર માધ્યમોથી પ્રકાશમાં તે સમયે ન આવ્યા હોય તેવું ય બને. સરૂપબહેને લીધેલ મુલાકાતોમાંથી જાણવા મળે છે કે મુસ્લિમોને પોતાના રહેણાકનાં ગામથી ભગાડી મુકવામાં આવેલ, રાહત કેમ્પના આશ્રયે રહેતા હોય તેમને તેજાબથી બાળી મૂકેલ, વીજળીના કરંટથી મારી નાખેલ, એક ઓરડામાં ત્રીસેક જેટલાને ખીચડી ખાવાને બહાને પૂરીને બધાને એક સાથે સળગાવી દેવાયા. એ તમામ ઘટનાઓને હિટલરના કોન્સન્ટ્રેશન કેમ્પમાં કરાયેલ ઘૃણિત હત્યાઓ સાથે જરૂર સરખાવી શકાય, બંને વચ્ચે તફાવત માત્ર સંખ્યાનો રહે. અંધ, અપંગ અને વૃદ્ધોને ‘તમે ડબ્બો સળગાવવા ગયા હતા’ એમ કહીને કાયદેસર કામ ચલાવ્યા વિના જેલમાં પૂર્યા તે માત્ર તેઓ મુસ્લિમ કોમમાં જન્મ્યા તેને કારણે. ટોપી અને પાયજામા પહેરનાર અને દાઢી રાખનાર એટલે તમે મુસ્લિમ અને તેથી મરવાને લાયક, આ તે કેવી મનોવૃત્તિ? 1947ના ભાગલા સમયે આંતરરાષ્ટ્રીય સમાચાર સંસ્થાઓએ જે કોઈ એકાદ-બે ફિલ્મ ઉતારી તેને પરિણામે જગતે એ અજોડ સ્થળાંતર અને તેની કારમી પીડાનું દર્શન કર્યું, પણ આ ગોધરાકાંડ વખતે પણ લોકો ખુલ્લા, કાંટાથી ઉઝરડા પામેલા લોહી નિંગાળતા પગે ચાલેલા, બે-ત્રણ દિવસથી પાણીનું ટીપું સુધ્ધાં ન મળ્યું હોય અને ઘાસ ખાઈને જીવતા રહ્યા હોય તેવા ‘એ લોકો’ ઘેટાં-બકરાંની માફક ટ્રકો ભરીને સલામત જગ્યાએ ઠલવાતા રહ્યા તે કેમ કોઈએ કચકડે ન મઢ્યું?

હેવાનિયત શમી પછી સ્વૈચ્છિક સંગઠનોએ વિસ્થાપિત થયેલ લોકોને આશરો અને વતન પરત થયેલ લોકોને આજીવિકાના સાધનો અપાવ્યાં. જે કોમને આ સંહારલીલાનો ભોગ બનવું પડ્યું તેમની જ કોમના લોકોએ ભુખ્યાને અન્ન પૂરું પાડયું, તંબુ તાણીને આશરો આપ્યો, રસ્તામાં જન્મેલા બાળકોને અને તેની માતાઓને સારવાર આપીને ઇન્સાનિયતને બચાવી લીધી, હવે તો એ બહેનો દુનિયા આખીની પીડિત બહેનોને સહાય આપવા સક્ષમ બની ગઈ છે. કેટલાક હિન્દુ લોકોએ મુસ્લિમ લોકોના ઘર પોતાના ઘરની બાજુમાં જ હોવાને કારણે સ્વાર્થે બચાવ્યા, પોતાના વેપાર ધંધાને ભાંગી પડતા રોકવા બચાવ્યા એ ખરું, પણ કેટલાકે તો ખરા અર્થમાં ભાઈચારાના ભાંગીને ભુકા થતા અટકાવવા માનવતાથી પ્રેરાઈને હિંમત દાખવી મુસ્લિમોને તેમના હક દાવે ગામમાં પાછા લાવ્યાના દાખલા પણ છે જેની તમામ લોકોએ નોંધ લેવી રહી. “આમ તો માણસ ખરાબ નથી હોતો, તેને ખરાબ બનાવવામાં આવે છે, અમૃત પીવડાવવાવાળા ઓછા જ મળશે, ઝેરની પરબો ઠેકઠેકાણે મળશે” એવાં અવતરણો ઠેરઠેર સિદ્ધ થતાં માલુમ પડ્યાં. અનેક નેક દિલ હિન્દુઓએ પોતાના ધર્મબંધુઓના કર્તવ્યોનો ભોગ બનેલાઓને માનવતાના ધોરણે દિલ દઈને સહાય કરીને પ્રાયશ્ચિત પણ કર્યું છે તે નોંધવું રહ્યું. કોમી હિંસા અને કોમી ભેદભાવ અટકાવવા અને તેનો વિરોધ કરવા અગણિત સદભાવના રેલીઓ, બાળકો માટે ગીત-નૃત્ય-ચિત્ર-નિબંધ સ્પર્ધાઓ વગેરે યોજવાનું રચનાત્મક કાર્ય સ્વૈચ્છિક સંગઠનોએ જ ઉપાડી લીધું, પણ આ બધું ‘કોમી’ ધોરણે થયું. સમાજને ફરી સુગઠિત કરવા જરૂરી એવાં રચનાત્મક કાર્ય સ્વૈચ્છિક સંગઠનોએ જ ઉપાડી લીધેલાં, એ બધું કઇં થોડું સરકારની તિજોરીમાંથી આવ્યું હોય? એક સવાલનો જવાબ હજુ દોઢ દાયકે પણ નથી મળ્યો, આવા કપરા સમયે ગુજરાતની અને ભારતની સરકાર ક્યાં હતી? સરકારે શાંતિ સ્થાપવા, વેપાર ધંધા અને માનવ મૂડીની નુકસાની ભોગવનારાઓને વળતર આપવા અને બચેલા હતભાગીઓને ન્યાય અપાવવા શું કર્યું? કશું જ નહીં? સમાજ ફરીને બેઠો થાય એવી આશાના અણસાર અનેક નાના મોટાં સંગઠનોના અથાક પ્રયાસોમાં જોવા મળે છે. અને એ સંગઠનોનાં નામ પણ કેવાં? ‘ઉમ્મીદ’, ‘અમન’, ‘ઇન્સાફ’, ‘હિંમત’, ‘આરઝૂ’; જાણે એ નામો સમાજને પૂછે છે, બોલો આ બધામાં કોને વિશ્વાસ છે? હિન્દુ અને મુસ્લિમના વાઘા ઉતારીને બધા ઇન્સાન બનીએ તો બધાને ઇન્સાફ મળશે અને અમન છવાશે એવી એમની આરઝૂ ફળે તેવી દુઆ-પ્રાર્થના।

આપણા ભારતદેશમાં, આપણા ગુજરાતમાં આ ગોઝારી ઘટના બની તેને ખાસ્સો સમય વીત્યા છતાં તેનું દર્દ હજુ દિલને છોડતું નથી, તેવામાં મને 1992-’95 દરમ્યાન બોસ્નિયામાં થયેલ સામૂહિક હત્યાકાંડ વિષે જાણકારી મેળવવા 2016માં સારેયેવો અને સ્રેબ્રેનીત્સા જવાનો મોકો મળ્યો. એ ઘટનાની કેટલીક હકીકતો ‘ગોધરા હત્યાકાંડ’ને કેટલી મળતી આવે છે એ વિચાર મનમાંથી ખસતો નથી. તો આ રહી એ ‘જેનોસાઇડ’ની દાસ્તાન.

140,000 માનવીઓએ યુગોસ્લાવિયાના ભંગાણ બાદ જાન ગુમાવ્યા, 100,000થી વધુ લોકો 1992-95 દરમ્યાન બોસ્નિયા-હ્ર્ઝ્ગોવિનાની લડાઈ દરમ્યાન મરાયા. 30,000 જેટલા લોકો બોસ્નિયા-હ્ર્ઝ્ગોવિનાની લડાઈ 1995માં પૂરી થઈ ત્યારે લાપતા હતા અને સ્રેબ્રેનિત્સાના હત્યાકાંડમાં 12 વર્ષથી ઉપરનાં બાળકો અને પુરુષોનાં મૃત્યુનો આંક 8372 પર પહોંચ્યો. એ ઘટનાને અને ગોધરાના હત્યાકાંડને શો સંબંધ છે એમ કોઈ પૂછી શકે. કેટલાક વાચકો જાણતા હશે કે યુગોસ્લાવિયામાં ઓટોમન શાસન આવ્યું તે પહેલાં લોકો ઓર્થોડોક્સ ક્રિશ્ચિયન અને કેથલિક ધર્મ પાળતા હતા. બંને પાંખના ચર્ચની સત્તા માટેની સાઠમારીમાં દળાતા-કચડાતા સામાન્ય લોકોને એ બંનેમાંથી કયા ફાંટાને અનુસરવું તેની મૂંઝવણ થતી હતી, તેવે સમયે ઇસ્લામનો ધ્વજ લઈને ઓટોમન રાજ્ય આવ્યું એટલે એ ગુમનામ પ્રજાએ સ્વેચ્છાએ ઇસ્લામનો અંગીકાર કર્યો અને ત્યારથી માંડીને વીસમી સદીના છેલ્લા દાયકા સુધી કેથલિક્સ, ઓર્થોડોક ક્રિશ્ચિયન્સ અને મુસ્લિમો શાંતિથી સુમેળથી રહેતા આવ્યા, તે તમામ લોકો એક જ જાતિના, એક જ ભૂમિના, એક જ ભાષા બોલનારા અને એક જ સંસ્કૃિતને ચાહનારા લોકો હતા, એટલું જ નહીં, લગભગ 49% લગ્નો આંતરધર્મીય થવા લાગ્યાં.

અગાઉ કહ્યું છે તેમ આવી મોટી ઘટનાઓ કઇં રાતોરાત બનતી નથી હોતી, તો આ હત્યાકાંડ પાછળ શું કારણભૂત હતું? યુગોસ્લાવિયાના વિભાજન બાદ સર્બિયાને ગ્રેટર સર્બિયા બનાવવું હતું, તે છોને તેની સરહદો વધારવા બીજા દેશને હરાવે, પણ આ તો સર્બિયા એટલે મુસ્લિમ વિહોણું રાજ્ય ખપતું હતું. તે પણ કરે તો હરકત નહોતી, એ જ દેશમાં સદીઓથી વસતા આવેલા, એ જ દેશના અંતર્ગત ભાગ રૂપ એ પ્રજાને ‘તમે મુસ્લિમ છો માટે અમને હવે ખપતા નથી, માટે આપેલી મુદ્દત પહેલાં ભલે ને આ તમારો દેશ હોય પણ એ છોડીને બીજે કશે જતા રહો’ એમ કહ્યું હોત તો કમસે કમ તેમના જાન બચી જવા પામ્યા હોત. ઇઝરાયેલમાંથી જુઇશ પ્રજાની હકાલપટ્ટી થયેલી, ભાગલા સમયે ભારત અને નવા બનાવેલ પાકિસ્તાનમાંથી લાખો લોકોને હિજરત કરવી પડેલી. પણ એ બોસ્નિયામાં વસતા સર્બિયન લોકોને તો મુસ્લિમ રક્ત અને તે પણ 12 વર્ષથી ઉપરના તમામ પુરુષ વર્ગના લોહીથી ઓછું કઇં મંજુર નહોતું. અહીં પણ સદીઓથી ત્રણે ય મુખ્ય ધર્મ પાળતા બોસ્નિયન લોકો અંદરોઅંદર લગ્ન કરતા આવ્યા, તેમનાં બાળકોને આ બધા અલગ અલગ ધર્મો છે, એકબીજાની વિરુદ્ધ જઇ શકાય તે ખબર જ નહોતી, તો આ ઝેર કેમ અને ક્યાંથી પ્રસર્યું એ સવાલ થયા વિના ન રહે.

ગ્રેટર સર્બિયા રચવા મુસ્લિમોને નામશેષ કરવા એ જાતની હવા ફેલાવી કે ‘મુસ્લિમોને મારો નહીં તો તેઓ આપણને મારશે.’ ભલા શા સારુ એ લોકો મારશે તમને? એ લોકો પાસે તો સેના પણ નથી, નથી શસ્ત્રો, તમારી સાથે દુષ્મનાવટ નથી, તમે એમને મારવા નીકળ્યા છો, એ લોકો તમને નહીં. બોસ્નિયામાં રહેતી મુસ્લિમ પ્રજાને ‘આપણે તો સદીઓથી શાંતિથી સાથે રહેતા આવ્યા છીએ, એકબીજા સાથે લગ્ન કર્યાં, પોતાનો ધર્મ, તહેવારો બીજાથી જુદા છે એનું ભાન પણ નથી એટલે અહીં તો એવું કશું અજુગતું ન જ થાય’ તેવી ખાતરી. પરંતુ રાજકીય મહત્ત્વાકાંક્ષા ધરાવતા ફીરકાઓએ જે ઝેર રેડ્યું તેને પરિણામે શું બન્યું? અત્યાચાર કરનાર પોતાનો પાડોશી, શિક્ષક કે સાથે કામ કરનારો હતો એવું બન્યું. જેમની ભાષા, ખાણું, રસના વિષયો, અરે સંસ્કૃિત એક હતી, પણ માત્ર નામ જુદાં તેથી મર્યા. ગ્રેટર સર્બિયા અને તે પણ મુસ્લિમ વિહોણી ધરતી બનાવવાના ઓરતાએ લાખોના જાન લીધા. પારકી ધરતીના દુશ્મનો પ્રાણ લે તે જાણ્યું છે, પણ પાડોશી, શિક્ષક, મિત્ર, અરે પોતાના જ ઘરની વ્યક્તિ રાતોરાત દુશમન બને તે કેમ સમજાય? કારણ એક જ; પંદરમી સદીમાં ઓટોમન એમ્પાયરે આવીને એ દેશમાં કબજો જમાવ્યો તેનું વેર અત્યારે વાળવાનું ઝનૂન ચડ્યું, જેમ ભારતને ‘હિન્દુ રાષ્ટ્ર’ બનાવવાની વાતોનો પ્રચાર થાય છે તેમ. સર્બિયન લોકોએ ચોપાનિયા વેંચીને અને લોકોમાં શાબ્દિક પ્રચાર દ્વારા બોસ્નિયન મુસ્લિમો માટે ભય ઊભો કર્યો, us and them એવા બે વિભાજન કર્યા એક જ પ્રજાના જે સદીઓથી એકબીજાની ઓથે જીવતી આવી હતી તેમને જીવથી મારીને એક નવું સામ્રાજ્ય ઊભું કરવાની વાત, એ બ્રેઈન વોશ નહીં તો બીજું શું?

બોસ્નિયામાં નિ:શસ્ત્ર એવી મુસ્લિમ પ્રજાને જુદા જુદા ગામોમાંથી એકત્ર કરીને એક ઠેકાણે રાખ્યા અને ખોરાક-પાણીનો પુરવઠો બંધ કરી, કતલ શરૂ કરી ત્યારે એ લોકોને વિમાસણ થઇ કે પોલીસ અને સરકાર ક્યાં છે? આંતરરાષ્ટ્રીય સમાચાર સંસ્થાઓ અને સરકારોએ શું કર્યું? હિટલરે યહૂદીઓનો સામૂહિક સંહાર કર્યો તેના પરથી દુનિયા કેમ વહેલી ચેતી ન ગઈ? ઉલટાનું સ્રેબ્રેનીત્સા અને તેની આસપાસના ગામોમાં મુસ્લિમોને એકત્ર કરીને કામચલાઉ વસાહત આપીને યુ.એન. દ્વારા તેને ‘સેઇફ હેવન’ તરીકે જાહેર કરી, થોડા ઘણા સૈનિકો તેમની રક્ષા કાજે મુક્યા જેઓ સર્બિયાના મસ મોટા સૈન્ય સામે કોઈ રક્ષણ પૂરું ન પડી શક્યા. પરિણામે સ્રેબ્રેનીત્સાથી તુલુઝ સુધીની ડેથ માર્ચમાં કુલ 8372 બાળકો, યુવાનો અને વૃદ્ધોની પદ્ધતિસર કતલ કરવામાં આવી, પદ્ધતિસર બળત્કારના કેમ્પમાં અસંખ્ય સ્ત્રીઓ પર જાતીય અત્યાચાર કર્યા અને કેટકેટલી મહિલાઓને બાળકોને જન્મ આપવાની ફરજ પડી છતાં તે દેશની સરકાર કે આંતરરાષ્ટ્રીય સંગઠનો કશું ન કરી શક્યા.

મુનિરા સુબીસિચ નામની મહિલાએ પોતાના પરિવારના 22 સભ્યોને ગુમાવ્યા. કલ્પના કરો કે હજારો સ્ત્રીઓએ પુત્ર, ભાઈ, પતિ અને પિતા ગુમાવ્યા હોય તેમનું જીવન કોના આધારે ટક્યું હશે? આ અમાનવીય અત્યાચારમાંથી બેઠા થવાના પ્રયાસ રૂપે Mothers of Srebrenica નામના સંગઠનનો જન્મ થયો. તેઓએ જ અન્ય સ્વૈચ્છિક સંસ્થાઓના સાથથી પોતાના કુટુંબની સ્ત્રીઓને હિંમત આપી, સારવાર કરાવી, રોજગારી મેળવવા તાલીમ અપાવી, એટલું જ નહીં પણ આંતરરાષ્ટ્રીય માનવ અધિકારની કચેરીમાં જઈને વીસ વર્ષ બાદ પણ ન્યાય મેળવ્યો અને છેવટ આ હત્યાકાંડ માટે જવાબદાર લશ્કરના અધિકારીઓ અને સરકારી અમલદારોને જેલ ભેગા કર્યા. ગુજરાતના ભોગ બનેલ મુસ્લિમ લોકોના નસીબમાં ક્યારે ન્યાય મેળવવાનું લખ્યું હશે તે રામ જાણે – કે રહીમને ખબર? સ્રેબ્રેનીત્સાના હત્યાકાંડમાં મરાયેલા 8372 બાળકો-પુરુષોમાંથી અત્યાર સુધીમાં 6442 અવશેષોની ડી.એન.એ. પરીક્ષણ કરીને ઓળખ કરી, તેના સ્વજનોને સોંપીને દફન વિધિ કરવામાં આવી છે. ઘણા લોકો પોતાના ગામ-ઘરમાં પાછા ગયા પરંતુ જાતીય હુમલાઓ કરનારા અને ખૂનીઓ  છુટ્ટા ફરે છે, તેથી સલામતી ન અનુભવે. 21 વર્ષે પણ હજુ કેટલીક સ્ત્રીઓ શારીરિક અને માનસિક ઘાવોમાંથી સાજી નથી થઇ. તે સમયની સરકારે ગુનેગારો પકડ્યા નથી અને આ સામૂહિક હત્યાકાંડ બન્યો છે તે જ સ્વીકારતા નથી, તો સમાધાન ન થાય અને તે વિના શાંતિ ન સ્થપાય. કોઈ સર્બીયને આજ સુધી માફી નથી માગી એટલું જ નહીં, આવું તો લડાઈમાં બન્યા કરે, આ કંઈ સામૂહિક માનવ હત્યા નથી થઇ એમ કહીને આજ સુધી તે ગુનો સ્વીકાર્યો જ નથી.

આટલી બધી ક્રૂરતાનો ભોગ બન્યા હોવા છતાં બચી જવા પામેલી સ્ત્રીઓ ઘરના પુરુષો વિના જીવન કેમ વિતાવવું એ જાણે છે, અને અત્યાચાર કરનાર પર બદલો લેવા પોતાની બહેન-દીકરીઓને ઉચ્ચતમ શિક્ષણ આપી, અવૈર અને અહિંસાના પાઠ ભણાવે છે, જેથી આવી હિંસા ફરીને ન સળગી ઊઠે. જેના પરિવારના તમામ પુરુષ વર્ગની બંદૂકની ગોળીએ મારી, નદીમાં ફેંકી દેવામાં આવ્યા હોય કે પછી સેંકડોની સંખ્યામાં એક સાથે દફન કરી, ફરી ત્યાંથી ખોદી કાઢીને અન્ય જગ્યાએ સમૂહમાં દફનાવી દેવાયા હોય કે જ્યાંથી તેમના શરીરના અસ્થીઓના ટુકડા માત્ર મળ્યા હોય તેવી માતા, બહેનો, પત્ની અને પુત્રીઓ ધિક્કારની જ્વાળામાં ભસ્મીભૂત થાય એ સમજી શકાય. તેમના ખાલીપા અને દર્દની કલ્પના પણ કરવી અસંભવ, છતાં એ જ બહેનોએ પોતાની કોમના બાકી જીવિત રહેલાં મરદો અને સ્ત્રીઓને ‘એ ગુના કરનારને સજા અપાવો, પણ તેમની આખી કોમ કે તેમના ધર્મ પ્રત્યે નફરત અને તિરસ્કાર કરી એ લોકોના ખૂન ન વહાવો કેમ કે આગથી આગ નહીં બુઝે’ એવી શીખ આપનારી નારીઓ જ સાચી જગદંબા છે, તેમ તેમને મળીને લાગ્યું. મધર્સ ઓફ સ્રેબ્રેનીત્સાનાં સભ્યો કહે છે, “અમારે વેરનો બદલો વેરથી નથી લેવો, અમને ન્યાય ખપે. ગુનેગારોને પકડી, સજા થાય એ જોઈએ. આ ઘટનાની જાણ દુનિયામાં બધાને થાય જેથી ફરી આવું બીજે ક્યાં ય ન બને એટલું જ જોઈએ. કોઈ પણ ધર્મને નામે હિંસા થાય તે અમને માન્ય નથી.” આથી જ તેના પ્રેસિડન્ટ મુનિરા સુબીસિચ કહે છે, “કોઈ દિવસ રાજકારણીઓ અને કહેવાતા ધાર્મિક આગેવાનોના બહેકાવામાં ન આવી જાઓ.”

સમય જતાં શાંતિ કરાર થતાં જીવન રાબેતા મુજબનું થયું. બોસ્નિયાના મુસ્લિમોનું સરકારમાં પ્રતિનિધિત્વ ખરું પણ સર્બીયનને વિટો વાપરવાની સત્તા આપી તો બોસ્નિયાના મુસ્લિમોની સલામતીની શું ખાતરી? હવે એક જ નિશાળમાં બધાં બાળકો ભણવા લાગ્યાં. પણ, નિશાળના ચોગાનમાં એક રેખા દોરવામાં આવી; મુસ્લિમ અને કેથલિક બાળકોને રમવાના મેદાનની હદ નક્કી થઇ. મુસ્લિમ બાળકો સવારે ભણે, કેથલિક બાળકો બપોરે ભણવા આવે, દરેકને પોતાના ધર્મ પાળતા  શિક્ષક જ ભણાવે, કેવી સુંદર વ્યવસ્થા? જેમ ગુજરાતમાં વતન પરત થયેલ મુસ્લિમ ભાઈ-બહેનોના ગ્રાહકો તેમની કોમમાંથી જ આવવા લાગ્યા તેમ. જોવાનું એ છે કે એ બધા શિક્ષકો એ જ ગામની શાળામાં એક પાટલીએ બેસીને એક બીજાના ધર્મના શિક્ષક પાસે ભણેલા, પણ હવે કહે છે, “એનાથી શું ફેર પડ્યો, વેર ઝેર તો પ્રસર્યાં, તો હવે જુદા જ કાં ન રહીએ? અમે સાથે રહ્યા, જમ્યા, ભણ્યા, અરે, એકબીજા સાથે લગ્ન પણ કર્યાં, પણ શું પરિણામ આવ્યું?”

મારી બોસ્નિયાની મુલાકાત દરમ્યાન હત્યાકાંડનો ભોગ બનેલ પુરુષોના ઘરની બચી જવા પામેલ અને પોતે જાતીય હુમલાઓના ભોગ બનેલ એવી મહિલાઓ, તેમને સારવાર આપતા ડોકટરો, માનસચિકિત્સકો, સામાજિક કાર્યકરો, તેમને વ્યવસાયિક તાલીમ આપીને પગભર કરતી સ્ત્રી સંસ્થાઓ, બ્રિટનના એલચી અને અન્ય કર્મશીલોની વાતો અને આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થાઓ તથા મ્યુિઝયમ અને આર્ટ ગેલેરીની મુલાકાતો મારફત એકઠી કરેલી માહિતી ઉપરથી એ તમામ ઘટનાઓ ક્યારે અને કેવી રીતે બની તેની જાણકારી મળી, પણ એ શા માટે બની એ સવાલનો કોઈ જવાબ નથી. એક મહિલા અને સહૃદયી માનવી હોવાને નાતે એ નિર્દોષ પ્રજા માટે કશું ન કરી શકવા બદલ શરમથી માથું ઝૂકી ગયું.

હું જાણું છું કે બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમ્યાન લગભગ છ મિલિયન યહૂદીઓની સામૂહિક કતલ, રૂવાંડા, ડારફોર અને બોસ્નિયાના જેનસાઇડમાં માર્યા ગયેલાઓની સંખ્યા ગુજરાતના ગોધરા હત્યાકાંડમાં માર્યા ગયેલ લોકો કરતાં અનેક ગણી મોટી છે. પરંતુ કોઈ એક માનવ સમૂહને પોતાના જ દેશના વતની હોવા છતાં તેના અલગ ધર્મના હોવાને કારણે પોતાની જાતિ કે ધર્મ શુદ્ધ છે તેવા વિચારથી પ્રેરાઈને પૂર્વયોજિત સામૂહિક હત્યા કરવાનું વલણ સરખું જ સાબિત થયું છે. ઉપર ઉલ્લેખ કર્યો એ તમામ દુર્ઘટનાઓ પાછળ જે તે દેશની સરકારોની ચુપકીદી, સીધો કે આડકતરો સાથ, આ ઘટના બની છે તેનો અસ્વીકાર, ગુનેગારોને પકડી સજા કરવા વિષે સેવેલ નિષ્ક્રિયતા અને ભોગ બનેલાઓને ન્યાય ન આપી શકવા જેવી બાબતોમાં ઘણું સામ્ય જોવા મળશે. જો ગુજરાત અને હવે તો સમગ્ર ભારત છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોથી વકરતા કોમવાદી વલણને હવા નાખતું રહેશે અને દેશની હદમાં રહેતા તમામ નાગરિકોને ધર્મ, જ્ઞાતિ, કે જાતિ આધારિત અલગતાવાદી બનાવશે તો આપણે પણ હત્યાકાંડની રીત બદલશું અને ઉપર લખ્યા તે હત્યાઓની સંખ્યાને આંબી જતાં સમય નહીં લાગે. જ્યાં એકહથ્થુ સત્તા અને એક પક્ષીય રાજકારણ પ્રચલિત થાય ત્યાં તમામ પ્રજાજનોની સલામતી જોખમાય, ન્યાય દૂર ભાગે અને સદીઓ સુધી પાછી ન મેળવી શકાય તેવી એકસૂત્રતા હાથમાંથી જતી રહેવા સંભવ છે.

ભારત ભૂમિ એક દા દુનિયા આખીને ઉચ્ચ આધ્યાત્મિક અને તત્ત્વજ્ઞાનનો માર્ગ બતાવનારી હતી. તેના પાલવ નીચે હર પ્રકારની પ્રજા ઢંકાઇને રહેતી આવી છે, તેણે જ વિશ્વ શાંતિનો મંત્ર આપ્યો છે. આશા છે તેની આ અસ્મિતા ફરી ઉજાગર થશે અને કોમી વેરઝેરના ફળ રૂપી હિંસક તાંડવ એ ભૂતકાળની ઘટના બની જશે.

e.mail : 71abuch@gmail.com

માન્ચેસ્ટરના મારા સાડા ત્રણ દાયકાના રહેવાસ દરમ્યાન, મેં ઘણું મેળવ્યું. પારાવાર પ્રવૃત્તિઓમાંથી ખોબલા ભરીને આનંદ મેળવ્યો અને જીવનને સંતૃપ્ત કરે તેવા અનેક અનુભવો મેળવીને સમૃદ્ધ થઇ. એ શહેરના પાદરને છેલ્લી વખત છોડતાં પહેલાં ત્યાંના કેટલાક યાદગાર સ્થળોની મુલાકાત લીધી. ખાસ કરીને માન્ચેસ્ટરના પોતને મજબૂત અને વિશિષ્ટ સ્વરૂપ આપવામાં મહિલાઓનો શો ફાળો રહ્યો, તે વિષે તપાસ-સંશોધન કરતાં કેટલીક હસ્તીઓ વિષે સામાન્ય માહિતી હતી તેને આધારે જે તે સ્થળોની યાત્રા કરી તેમના પ્રતિ ઋણ અદા કરવાનું નક્કી કર્યું, જેના પરિપાક રૂપે આ લખાણ વાચકો સમક્ષ આવે છે.

ઔદ્યોગિક ક્રાંતિનાં મંડાણ માન્ચેસ્ટરમાં થયાનું માનવામાં આવે છે. એક માર્કેટ ટાઉનથી માંડીને કોટાનોપોલીસની યાત્રાની એ કથા છે. Steam power to Women power − એ મહિલાઓના અધિકારોની ગાથા છે. ઉદ્યોગોનો વિકાસ, મશીનોનો ઉપયોગ અને ઉત્પાદનનો ઊંચો આંક એ જ એક ધ્યેય હતું ઉદ્યોગપતિઓનું, કારીગરોનું, અર્થકારણીઓનું અને રાજકારણીઓનું પણ. આથી જ તો પહેલો એસિડ વરસાદ પણ અહીં માન્ચેસ્ટરમાં પડયાનું નોંધાયું છે. આમ તો સ્ત્રીઓ ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ પહેલાં પણ હંમેશ કામ કરતી આવી છે. ઘરમાં અને ઘરની બહાર પણ. ઊન અને કાપડનાં કાંતણનું કામ મોટેભાગે સ્ત્રીઓ જ કરતી, તો વણાટ કામ પુરુષો કરતા. 18મી સદીને અંતે ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ થઇ. મજબૂત શરીર અને મન વાળી સ્ત્રીઓ માટે ઘરની બહાર કામ કરવાની તકો ઊભી થઇ અને તેમની દુનિયા બદલાઈ. ઔદ્યોગિક ક્રાંતિને પગલે રચાયેલ પ્રગતિશીલ માહોલમાં સ્ત્રીઓ સામૂહિક સ્થળોએ કામ કરવા લાગી. તેઓ મજૂરી અને વહીવટી કામ કરવા લાગી, છતાં ઓવરસિયર અને ઉપરી અધિકારી તો હજુ પણ પુરુષો હતા. સ્વભાવ મુજબ સ્ત્રીઓ એક બીજાં સાથે વાતો કરતી અને એમ માહિતી તેમ જ સમાચારોનો પ્રસાર થતો અને તેમનાં વલણોમાં પરિવર્તન આવવાં લાગ્યાં. કેટલીક સ્વતંત્રતા મળી હોવા છતાં, બહેનો જીવનના અનેક મોરચે ડગલે ‘ને પગલે અન્યાય સહન કરતી રહી કેમ કે તેમના અવાજને સત્તાધારીઓ સુધી પહોંચાડે તેવા રાજકીય અધિકારો નહોતા મળ્યા. આ દેશના નાગરિક તરીકેના આ મૂળભૂત અધિકારો માટે ઝઝૂમનાર સ્ત્રીઓની જીવન કાર્યની વાત કરીશ.

એલિઝાબેથ ગાસ્કલ:

નવલકથા અને ટૂંકી વાર્તાઓનાં લેખિકા તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામેલ એલિઝાબેથ (ઈ.સ. 1810-1865) એક દિલચસ્પ વ્યક્તિત્વ ધરાવનાર સન્નારી હતાં. તેમની નવલકથાઓ વિક્ટોરિયન સમયના સમાજના જુદા જુદા સ્તરના લોકોનાં જીવનની ઝાંખી કરાવતી, ખાસ કરીને ગરીબ પ્રજાની કઠણાઈઓનું આબેહૂબ વર્ણન કરતી, જેથી સાહિત્યકારો તેમ જ સમાજશાસ્ત્રીઓ તથા ઇતિહાસવિદોને એ રચનાઓ ખૂબ રસપ્રદ લગતી. ‘મેરી બાર્ટન’, ‘ધ લાઈફ ઓફ શાર્લોટ બ્રોન્ટે,’ ‘ક્રાનફર્ડ’ ‘નોર્થ એન્ડ સાઉથ’, અને ‘વાઇવ્સ એન્ડ ડોટર્સ’ સહુથી વધુ લોકપ્રિય નવલકથા બનેલી.

એલિઝાબેથનાં માતાનું અવસાન થતાં ઈ.સ. 1850થી 1865 દરમ્યાન તેઓ માસીને ઘેર નટ્સફર્ડમાં (ગ્રેટર માન્ચેસ્ટર) ઉછર્યાં. આ નાનકડું ગામડું તેમની ‘ક્રાનફર્ડ’ નવકથામાં સ્થાન પામ્યું અને અમર થઇ ગયું. પ્રાથમિક શિક્ષા પૂરી કર્યા બાદ, તેઓ સ્ટ્રેટફર્ડ અપોનની એવનબેંક શિક્ષણ સંસ્થામાં તે સમયે કન્યાઓને મળતા પારંપરિક વિષયો જેવા કે આર્ટસ, ક્લાસિક્સ, સુશોભન અને શિષ્ટાચાર જેવા વિષયોનું શિક્ષણ પામ્યાં. તેમની માસીએ આપેલ સાહિત્ય કૃતિઓ અને પિતાએ અભ્યાસ તથા લેખનમાં આપેલ પ્રોત્સાહનને કારણે તેઓ એ ક્ષેત્રમાં આગળ વધ્યાં. 1832માં એલિઝાબેથનાં લગ્ન તેમનાથી ઉંમરમાં 24 વર્ષ મોટા એવા વિલિયમ ગાસ્કલ સાથે થયાં કે જેઓ માન્ચેસ્ટરના ક્રોસ સ્ટ્રીટ ખાતે આવેલ યૂનિટેરિયન ચર્ચમાં મિનિસ્ટર હતા. તેઓ પોતે એક નોન કનફોર્મીસ્ટ અને મિલમાલિક હતા. માન્ચેસ્ટરનું ઔદ્યોગિક ક્રાંતિથી અસર પામેલ જનજીવન એલિઝાબેથનાં લખાણ પર ઘેરી અસર કરી ગયું અને તેઓ એ વિષયને મધ્યમાં રાખીને લખવા લાગ્યાં.

અંગત જીવનમાં એલિઝાબેથને મોટો આઘાત સહન કરવાનો આવ્યો. તેમનું પહેલું સંતાન મૃત અવસ્થામાં જન્મ્યું અને બીજો પુત્ર બાળ વયે મૃત્યુ પામ્યો. એના આઘાતની ફલશ્રુતિ રૂપે આપણને ગાસ્કલની પહેલી નવલ ‘મેરી બાર્ટન’ મળી. ત્યાર બાદની નવલકથાઓ અને ટૂંકી વાર્તાઓનાં વેંચાણની આવકમાંથી આ દંપતીએ માન્ચેસ્ટરના પ્લીમથ ગ્રોવ વિસ્તારમાં મકાન ખરીદ્યું. અહીં એ વાતનું ધ્યાન રહે કે એક મહિલા – પત્નીની મુખ્ય આવકમાંથી કુટુંબની મિલ્કત ખરીદવામાં આવેલી, અને તે જમાનો હતો રાણી વિક્ટોરિયાના રાજનો. જો કે એલિઝાબેથની Ruth નામની લઘુ નવલે સમાજમાં વંટોળ જગાવ્યો, કેમ કે તે એક અપરિણીત માતાની વાર્તા છે. તેથી 1853માં તે બાળી નાખવામાં આવી, એટલું જ નહીં, કોઈ મેળાવડા કે જાહેર કાર્યક્રમોમાં એલિઝાબેથ પાસે કોઈ બેસતું પણ નહીં તેવો તેમનો બહિષ્કાર કરવામાં આવ્યો.

સાહિત્ય પ્રવૃત્તિઓના સંદર્ભે એલિઝાબેથ બેલ્જિયમ અને જર્મની ગયાં. જર્મન સાહિત્યનો તેમના પર ઘણો પ્રભાવ પડ્યો, પરંતુ એવો જ બીજો અસરકારક પ્રભાવ આદમ સ્મિથના ‘સોશિયલ પોલિટિક્સ’નો પડ્યો, જેને કારણે ઔદ્યોગિક ક્રાંતિને પરિણામે સમાજના સાંસ્કૃિતક અને ઘરેલુ જીવન પર પડતી માઠી અસરો તેઓ વધુ ઝીણવટથી સમજી શક્યાં. ‘મેરી બાર્ટન’ને થોમસ કાર્લાઈલ અને મારિયા એજવર્થ જેવાંનું સમર્થન મળ્યું, કેમ કે તેમાં માન્ચેસ્ટરની ગીચ વસ્તીવાળી ઝૂંપડપટ્ટીઓ કે જેનાથી હજુ ઘણા વાચકો અપરિચિત હતા, તેનું તાદ્રશ્ય અને જીવંત વર્ણન હતું.

વિલિયમ અને એલિઝાબેથ નિસ્વાર્થ સેવાનું કામ કરતાં એટલે ગરીબોની મુશ્કેલીઓ અને વ્યથાનો તેમને સીધો પરિચય હતો. આથી જ તો ગરીબીમાં સબડતા જનસમૂહ માટેની તેમની ઊંડી સહાનુભૂતિ પ્રત્યક્ષ થતી હતી, તો વળી એ નવલમાં ઉપયોગમાં લેવાયેલી વર્ણનાત્મક વાક્ય રચના, જૅઈન ઓસ્ટીનને બાદ કરતાં, અન્ય લેખકોને મહાત કરે તેવી હતી. 1850માં ગાસ્કલ પરિવાર ફરી 84 પ્લીમથ ગ્રોવ આવી વસ્યો, જ્યાં એલિઝાબેથે પોતાની બાકીની નવલકથાઓ લખી. પતિ વિલિયમ ગાસ્કલ લોક કલ્યાણનાં કાર્યોમાં રત રહેતા. તેઓ પોતાના અભ્યાસખંડમાં ગરીબોને ભાણવતા. ગાસ્કલના મિત્ર વર્તુળમાં સમાજ સુધારકો, કવિઓ અને ચાર્લ્સ ડિકિન્સ તથા જ્હોન રસ્કિન જેવા લેખકોનો સમાવેશ થતો, જેઓ તેમની મુલાકાતે આવતા.

જગ વિખ્યાત કંડકટર Charles Halle એમના ઘરની બાજુમાં રહેતા, અને એલિઝાબેથની પુત્રીને પિયાનો શીખવતા, એટલું જ નહીં તેમના નિકટનાં મિત્ર શાર્લોટ બ્રોન્ટે એમને ઘેર રહેલાં. નોંધનીય બાબત એ છે કે પોતપોતાના ક્ષેત્રમાં આટલી સફળતા મળી અને વિવિધ ક્ષેત્રનાં મહાન સ્ત્રી-પુરુષોના સહવાસનું બહુમાન મળ્યું હોવા છતાં, આ દંપતી સાદું અને મહેનતુ જીવન જીવતાં. ઘેર શાક અને ફળો વાવતાં તથા ગાય અને મરઘી ઉછેરતાં.  આવાં સફળ લેખિકા 1865માં હૃદયરોગના હુમલાનો શિકાર બન્યાં અને તેમના જીવનનો અંત આવ્યો. 1913 સુધી પ્લીમથ ગ્રોવનું તેમનું નિવાસસ્થાન ગાસ્કલ પરિવારના કબજામાં રહ્યું, અને ત્યાર બાદ ખાલી રહ્યું અને સાવ કંગાલ હાલતમાં પડ્યું રહ્યું. સદ્નસીબે માન્ચેસ્ટર યુનિવર્સિટીએ 1969માં તેનો કબ્જો સંભાળ્યો અને 2004માં માન્ચેસ્ટર હિસ્ટોરિક બિલ્ડીંગ ટ્રસ્ટ દ્વારા ફન્ડ એકઠું કરી તેનો પુનરુદ્ધાર કરવામાં આવ્યો. હવે એ નિવાસસ્થાન આમ જનતા માટે ખુલ્લું મુકાયું છે.

આ ઉપરાંત વેસ્ટમિન્સ્ટર એબેના Poet’s Cornerમાં એલિઝાબેથ ગાસ્કલનું એક સ્મૃિતચિહ્ન 2010માં મુકવામાં આવ્યું. ચેરીટેબલ કાર્ય કરનાર અને પ્રજાના જીવનને ઊંચે ઉઠાવવા મથનાર મહિલાનાં કાર્યના ઋણસ્વીકાર તરીકે માન્ચેસ્ટર સીટી કાઉન્સિલે એલિઝાબેથ ગાસ્કલના નામનો એક એવોર્ડ આપવાનું ઠરાવ્યું છે.

એલિઝાબેથ ગાસ્કલને આજે પણ શા કારણે આટલા આદર સાથે યાદ કરવામાં આવે છે? તેમનાં લખાણો વિક્ટોરિયન યુગનાં ધારાધોરણોની સીમામાં જ રહેલાં, પરંતુ તેમની કથાઓ તત્કાલીન સમાજનાં વલણોની ટીકા કરતી જણાય છે. તેમનાં શરૂ શરૂનાં સાહિત્ય સર્જનો મિડલેન્ડના ફેક્ટરી કામદારોના જીવન પર કેન્દ્રિત થયેલાં. તેઓ સામાન્ય રીતે કથાની અટપટી ગૂંથણી અને વાસ્તવિક સ્ત્રી પાત્રોની પસંદગી દ્વારા સમાજ જીવનમાં સ્ત્રીઓના પ્રદાન પર ભાર મૂકતાં. બીજી એક બાબત એલિઝાબેથ ગાસ્કલને વિશેષતા પ્રદાન કરે તેવી એ છે કે યૂનિટેરિયનિઝમ તેમાં શ્રદ્ધા ધરાવનારાઓને તમામ ધર્મોના હાર્દને સમજવા અને પરસ્પરના ધર્મો પ્રત્યે સહિષ્ણુતા દાખવવા અનુરોધ કરે છે અને જો કે એલિઝાબેથ ગાસ્કલે પોતાના ખ્યાલોને ગોપિત રાખવા પ્રયાસ જરૂર કરેલો, પરંતુ તેમની સાહિત્યકૃતિઓમાં આ મૂલ્યો અચૂક પ્રગટ થયેલાં અનુભવાય છે.

એમલીન પેંકહર્સ્ટ: (ઈ.સ.1858 – 1928)

દુનિયામાં સમયાંતરે કેટલીક એવી હસ્તીઓ પેદા થતી હોય જેનો જોટો જડવો મુશ્કેલ હોય છે. એમલીન પેંકહર્સ્ટ એમાંનાં એક હતાં તે નિ:શંક છે. તેમનો જન્મ 15 જુલાઈ 1858 મોસ સાઈડ માન્ચેસ્ટર ખાતે અને મૃત્યુ 14 જૂન 1928. આ સાત દાયકાની મઝલ દરમ્યાન તેમણે બ્રિટનને શું શું આપ્યું એ જોઈએ તો દંગ થઇ જવાય. એમલીનના જન્મ બાદ તેમનો પરિવાર માન્ચેસ્ટર નજીક સાલફર્ડ રહેવા લાગ્યો જ્યાં એક નાનો ધંધો શરૂ કરવા ઉપરાંત તેમના પિતા સાલફર્ડની સીટી કાઉન્સિલમાં સક્રિય સેવા આપતા અને થિયેટરના માલિક હોવા ઉપરાંત શેક્સપિયરનાં નાટકોમાં અભિનય પણ કરતા, જેની પ્રેરણા લઈને એમલીને પોતાની રાજકીય અને સામાજિક ચળવળોને આકાર આપેલો તેમ કહી શકાય.

આમ માતા-પિતા રાજકારણમાં રસ ધરાવતાં હોવાથી પુત્રી પણ માત્ર 14 વર્ષની વયે સ્ત્રીઓ માટે મતાધિકારની ચળવળમાં જોડાયાં અને એ રીતે બ્રિટનનાં રાજકીય કર્મશીલ તથા મતાધિકાર માટેની ચળવળના નેતા તરીકે માન મેળવ્યું. સફરજિસ્ટ લીડિયા બેકરનો એમલીન પર રાજકારણીય બાબતોમાં ઘણો પ્રભાવ હતો. તેમનાં જેવાં અનેકોના પ્રયત્નોને પરિણામે બ્રિટનની મહિલાઓને મતાધિકાર સાંપડ્યો. આથી જ તો 1999માં Time દ્વારા તેમને  વીસમી સદીના સહુથી વધુ મહત્ત્વનાં 100 લોકોમાં સ્થાન આપવામાં આવ્યું.

21 વર્ષની વયે એક બેરિસ્ટર રિચર્ડ પેંકહર્સ્ટ સાથે લગ્નગ્રંથિથી જોડાયાં, બંનેની ઉંમરમાં 24 વર્ષનો તફાવત હતો. દસ વર્ષમાં તેમણે પાંચ સંતાનોને જન્મ આપ્યો. પતિ મહિલાઓ માટેના મતાધિકારની તરફેણ કરવા માટે જાણીતા હતા અને તેમના પ્રોત્સાહનથી એમલીન વિમેન્સ ફ્રેન્ચાઈઝ લીગ સાથે સંલગ્ન થઈને કામ કરવા લાગ્યાં. અહીં એક વાત નોંધવી રહી કે જ્યારે એ લીગ પડી ભાંગી, ત્યારે લેબર પાર્ટીના સ્થાપક કિએર હાર્ડી સાથે મૈત્રી હોવા છતાં એક મહિલા હોવાને કારણે એમલીન ઈન્ડિપેન્ડન્ટ લેબર પાર્ટીમાં જોડાઈ ન શક્યાં. મહિલાઓને સમાન મતાધિકાર મળે તે માટેની ચળવળનું માન્ચેસ્ટર મુખ્ય કેન્દ્ર હતું. 19મી સદીમાં રાજકીય, સામાજિક, ધાર્મિક અને આર્થિક ક્ષેત્રે ઉદાર અને ક્રાંતિકારી વિચારો ધરાવતા લોકોનું એ મથક હતું. 1819માં સામાન્ય પ્રજાને જાહેર મુદ્દાઓ પર પોતાનો મત આપવાની સ્વતંત્રતા આ દેશમાં નહોતી.

એમલીને પતિના અવસાન બાદ 1903માં વિમેન્સ સોશ્યલ એન્ડ પોલિટિકલ યુનિયનની સ્થાપના કરી. તેમની મોટી દીકરી ક્રિસ્ટાબેલ માતાને પગલે ચાલી, તે ખૂબ ખમતીધર વ્યક્તિત્વ ધરાવતી. તેણે કાયદાનો અભ્યાસ કરેલો, પરંતુ પ્રેક્ટિસ કરવાની મંજૂરી નહોતી કેમ કે તે એક સ્ત્રી હતી. તેઓ બંને મા-દીકરી કામદાર વર્ગ સાથે ભળતાં અને તેમને માટે કામ કરવા મથતાં. 1832માં પુરુષોને મતાધિકાર મળ્યો અને સ્ત્રીઓ માટે મતાધિકારની માંગણી કરવા પહેલી મિટિંગ 1868માં Free Trade Hall-માન્ચેસ્ટર ખાતે મળી, જેમાં લીડિયા બેકરે અને રિચર્ડ પેંકહર્સ્ટે સંબોધન કરેલ.  બ્રિટનના પુઅર લૉના ગાર્ડિયન તરીકેની કામગીરી બજાવતાં માન્ચેસ્ટરના વર્કહાઉસ કે જ્યાં ગરીબોને સખ્ત મજૂરી કરાવીને અત્યંત ભૂંડી હાલતમાં રાખવામાં આવતા હતા, એ નજરોનજર જોઈને એમલીનને ઘણો આઘાત લાગેલો. મહિલાઓને સમાન મતાધિકાર મળે તે માટે મિટિંગો યોજવી, ભાષણો કરવાં, સભા-સરઘસ દ્વારા પોતાની માંગણી રજૂ કરવી જેવાં તમામ શાંતિ ભર્યા માર્ગ લેવાં છતાં સ્ત્રીઓને માંગેલ અધિકારો  ન મળ્યા તેથી deeds not words – એટલે કે માત્ર ઠાલા શબ્દો નહીં, ઠોસ કર્મ દ્વારા પોતાના હેતુ સિદ્ધ કરોની નીતિ એમલીન અને તેના સંગઠને અપનાવી. વિમેન્સ સોશ્યલ એન્ડ પોલિટિકલ યુનિયનનાં સભ્યોએ બારી તોડવી, પોલીસ ઓફિસરો પર વાર કરવા, મિલ્કતને નુકસાન પહોંચાડવું અને નાનાં શસ્ત્રોનો ઉપયોગ કરીને હિંસક માર્ગ લઈને સરકારને હંફાવી દીધેલી. આવા સીધાં પગલાંઓ લેવા બદલ એ મહિલાઓને જેલ જવું પડતું, એટલું જ નહીં, પણ ત્યાં સારી સગવડો મેળવવા કેટલાંક ભૂખ હડતાળ પર પણ ઉતરેલાં.

જ્યારથી એમલીનની પુત્રી ક્રિસ્ટાબેલે એ સંગઠનનું સૂકાન સાંભળ્યું ત્યારથી સરકાર સાથે અથડામણો વધી. વિમેન્સ સોશ્યલ એન્ડ પોલિટિકલ યુનિયને નાનાં શસ્ત્રોનો ઉપયોગ કર્યો એટલે વધુ નરમ દળના સંગઠનો પેંકહર્સ્ટ કુટુંબની વિરુદ્ધમાં જાહેરમાં વિધાનો કરવા લાગ્યાં. 1913માં એમલીનની દીકરી અડેલા અને સિલ્વિયા સહિત મહત્ત્વનાં અન્ય સભ્યોએ WSPU છોડી દીધું. અડેલાને તેની માતાએ 20 પાઉન્ડ અને એક ઓળખ પાત્ર આપીને ઓસ્ટ્રેલિયા મોકલી દીધી, જે કદી પાછી ન આવી અને બીજી પુત્રી સિલ્વિયા સોશ્યલિસ્ટ બની ગઈ. WSPUએ પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ દરમ્યાન જર્મની સામે બ્રિટનને ટેકો આપવા સ્ત્રીઓ માટે મતાધિકારની પોતાની લડત મુલતવી રાખી, એટલું જ નહીં પણ સ્ત્રીઓને લશ્કરને લાગતા ઉદ્યોગ-ધંધામાં અને પુરુષોને લડાઈમાં જોડાવા ભલામણ પણ કરી.

છેવટ 1918માં જ્યારે યુદ્ધનો અંત આવ્યો, ત્યારે 21 વર્ષથી ઉપરની ઉંમરના પુરુષો અને 30 વર્ષથી ઉપરની ઉંમરની સ્ત્રીઓને મતાધિકાર આપવામાં આવ્યો. થોડાં વર્ષો બાદ એમલીને WSPUને વિમેન્સ પાર્ટીમાં બદલી નાખી, જે જાહેર જીવનમાં સ્ત્રીઓને સમાન હક્ક મળે તે માટે પ્રયત્ન કરવાનાં કાર્યમાં સક્રિય બની. એમિલીન પોતાના જીવનનાં પાછલાં વર્ષોમાં બોલ્શેવિક વિચારધારાના પ્રસારની બુરી અસરથી ચિંતિત થઇ કન્ઝર્વેટિવ પાર્ટીમાં જોડાયાં. 1927માં એ પાર્ટીમાંથી ચૂંટણીના ઉમેદવાર પણ બન્યાં. વિધિની વક્રતા તો જુઓ, 14 જૂન 1928માં એમલીનનું અવસાન થયું અને 2 જુલાઈ 1928માં સ્ત્રીઓને 21 વર્ષની વયે મતાધિકાર પ્રાપ્ત થયો. જે અધિકારની પ્રાપ્તિ માટે આટલો સંઘર્ષ વેઠ્યો તેની ફલશ્રુતિ જોવા તેઓ હયાત નહોતાં.

અવસાનનાં બે વર્ષ બાદ તેમનું બાવલું લંડનના વિક્ટોરિયા ટાવર ગાર્ડનમાં મુકવામાં આવ્યું અને એ રીતે આ વિલક્ષણ નારીની સ્મૃિત કાયમ રહી. આ દંપતીના મહેમાનોનાં નામની યાદીમાં અમેરિકાના ગુલામી નાબૂદીના પ્રખર આગેવાન વિલિયમ લોઇડ ગૅરીસન, દાદાભાઈ નવરોજજી, એની બેસન્ટ અને ફ્રેન્ચ એનાર્કીસ્ટ લુઇ મિચલનો સમાવેશ થતો. આ એ મહિલા હતી જેને 1914માં પોલીસે બકિંગહામ પેલેસની બહાર ધરપકડ કરી, કેમ કે તેઓ જ્યોર્જ પંચમને એક વિનંતી પત્ર આપવા માંગતા હતાં. તો બીજી બાજુ બ્રિટનના વડાપ્રધાને એમલીન અને તેમની પાર્ટીની પ્રશંસા કરતાં કહેલું, “તેઓએ બોલ્શેવીસ્ટસ અને પેસિફીસ્ટ વિચારધારા સામે ઘણી કુશળતા, મક્કમ નિર્ધાર અને હિંમતથી લડાઈ આપી.”  

14 જૂન, 1928 આ 69 વર્ષીય એમલીનનો સ્વર્ગવાસ થયો. ઇતિહાસ તેમને “એક રાજકીય અને સામાજિક ન્યાય તથા સ્ત્રીઓ માટે મતાધિકારના હક્ક માટે લડત આપનાર વીસમી સદીની શરૂઆતની એક મહાન વ્યક્તિ.” એ રીતે યાદ કરશે. જો કે એમના આક્રમક વલણ અને સીધાં પગલાંઓની યોગ્યતા વિષે વિવાદ થતો અને હજુ પણ કેટલાંકને મતે તેમને મળેલ માન વિષે મતભેદ પ્રવર્તે છે. 1987માં માન્ચેસ્ટરનું તેમનું એક નિવાસસ્થાન પેંકહર્સ્ટ સેન્ટર મ્યુિઝયમ ખુલ્લું મુકાયું. 2002માં બી.બી.સી.ના પોલ[મતદાન]માં બ્રિટનની 100 મહાન હસ્તીઓમાં એમલીનને 27મું માનભર્યું સ્થાન મળેલું. એટલું જ નહીં, જાન્યુઆરી 2016માં પ્રજામતને માન  આપીને એમલીનની પ્રતિમાનું 2019માં માન્ચેસ્ટરમાં અનાવરણ થશે એવો નિર્ણય લેવામાં આવ્યો. રાણી વિક્ટોરિયા બાદ તેઓ સહુ પ્રથમ મહિલા હશે જેમને આ બહુમાન મળશે, જે દેશના સમગ્ર મહિલા જગત માટે ગૌરવ પ્રદ છે.   

આ બે અપ્રતિમ પ્રતિભા ધરાવનાર મહિલાઓ ઉપરાંત અનેક સ્ત્રીઓએ મહિલા જાગૃતિ, તેમને માટેના રાજકીય અને સામાજિક અધિકારો માટે નોંધપાત્ર પ્રદાન કર્યું છે, જેમની તમામ વિગતો નોંધવી શક્ય નથી, પરંતુ અહીં કેટલાકનો નામોલ્લેખ ઉચિત થશે.

તેમાંનાં એક, તે Elizabeth Wolstenholme Elmy એલિઝાબેથ વોલ્સ્ટનહોમ: (1833-1914). પોતે ધનવાન કુટુંબમાં જન્મેલ. કન્યા શિક્ષણ માટે આગ્રહ સેવતાં અને કન્યાઓ માટે પ્રાથમિક શિક્ષણ આપતી એક શાળા શરૂ કરેલી. પહેલાં એમ મનાતું કે પુરુષોને સેક્સુઅલી ટ્રાન્સમિટેડ ડિઝીઝ થાય તો એ સ્ત્રીઓનો દોષ હોય, તેથી બધી સ્ત્રીઓ પર શંકા કરીને પકડતા, સરકારી હોસ્પિટલમાં ચેપનો ભોગ બનેલ સ્ત્રીઓને પૂરી મૂકતાં અને તેને એ સિફિલિસ રોગથી મુક્ત કરવા મરક્યુરી અપાતું. આવા અન્યાયનો સામનો કરવા સ્ત્રીઓ રાજકારણી મંતવ્યો ધરાવતી થઇ અને તે માટે સખત પગલાં ભરતી થઇ. એલિઝાબેથ વોલ્સ્ટનહોમ અન્ય સ્ત્રીઓ અને સાથીઓના સહકારથી Contegious disease act કાયદો ઘડાવવામાં સફળ થયાં અને સરકારે ઉપર વર્ણવ્યો તેવો સ્ત્રી વિરોધી કાયદો પાછો ખેંચવો પડ્યો.

Con Markiewicz કોન માર્કવિઝ: કોન સ્ફરજેટ હોવા છતાં પ્રથમ મહિલા એમ. પી અને પ્રથમ મહિલા પ્રધાન બન્યાં. તો Hannah Mitchell હાના મિચલ: (1872-1956) પણ સ્ફરજેટની ચળવળમાં શામેલ થયેલ અને કહેતાં કે અમ મહિલાઓનો એક હાથ પીઠ પાછળ બાંધેલો હોય છે તેથી અમારા અધિકારોની માંગણી કે રક્ષા કરવાનું ઘણું મુશ્કેલ હોય છે. સ્ત્રીઓની જાહેર જીવન તેમ જ રાજકારણમાં પ્રવેશવાની આગેકૂચ રોકી રોકાય તેમ નહોતી. Ellen Wilkinson એલન વિલ્કિન્સન: (1891-1947) પ્રથમ શિક્ષણ મંત્રીબન્યાં. તેમણે શાળાએ જતાં બાળકોને વિના મૂલ્ય દૂધ આપવાની યોજના ઘડી. તો Marie Stopes (1880-1958) સ્કોટલેન્ડની પુત્રી, જેઓ પ્રથમ મહિલા લેક્ચરર હોવાનું માન મેળવી શક્યાં એટલું જ નહીં પણ ફેમિલી પ્લાનિંગનો પાયો નાખનાર પણ તેઓ જ હતાં. તેમણે ગર્ભનિરોધ માટે જાતીય બાબતોના શિક્ષણ વિષયક પુસ્તક લખ્યું જે ચર્ચ અને સરકારે ટીકાપાત્ર ગણ્યું, પણ હજારો લોકોએ વાંચેલું.

હજુ બે-ત્રણ આગેવાન મહિલાઓનો ઉલ્લેખ કરી લઉં, Elizabeth Raffald (1733-1781). સૌ પ્રથમ domestic goddess તરીકે જાણીતાં થયેલાં. તેઓ એક ગામડામાં જન્મેલાં અને હાઉસ કીપર તરીકે આજીવિકા રળતાં, પરંતુ એક ગાર્ડનરને પરણ્યાં તેથી તેમણે નોકરી ગુમાવી. પતિની સંભાળ રાખવી એ તેમની નવી નોકરી બની. એક પબ્લિકન તરીકે સફળ રહ્યાં. તેમણે સર્વન્ટ્સ ડોમેસ્ટિક એજન્સી શરૂ કરી. જે એ જમાનામાં એક ઘણું પ્રગતિશીલ પગલું ગણાય. તેઓએ પહેલો સ્ટ્રીટ મેપ તૈયાર કર્યો – A to Z. તો વળી Good Cook અને English house keeper 1763માં લખ્યું. તેમણે પહેલી વેડિંગ કૅઇક બનાવી હોવાનું મનાય છે. એલિઝાબેથને કુલ 13 પ્રેગ્નન્સી રહી, જેમાંથી માત્ર ત્રણ પુત્રીઓ બચવા પામી એ તે સમયના સ્વાસ્થ્ય અને બાળમરણની સ્થિતિનો ખ્યાલ આપે છે.

સ્ત્રીઓ માટેના મતાધિકારની ચળવળમાં અગ્રીમ સ્થાન ધરાવનાર Lydia Baker (1823-1890) હતાં. તેઓ માન્ચેસ્ટરના પરા ચેડરટનમાં એક મિલ માલિકને ઘેર જન્મેલાં. તે જમાનામાં પણ સારું એવું શિક્ષણ મેળવી શક્યાં અને બોટનિસ્ટની ઉપાધિ મેળવી. તેમણે દરેક માતા-પિતાએ પોતાના દીકરાઓને પણ ઘરકામ કરવાની તાલીમ આપવી જોઈએ, એવી વાત કરેલી જે એ સમયમાં ક્રાંતિકારી વિચાર હતો. તેઓ ચાર્લ્સ ડાર્વિન સાથે પણ વાર્તાલાપ કરતાં. આમ વિપરીત કૌટુંબિક અને સામાજિક સંયોગોનો સામનો કર્યા બાદ આવી અણનમ સ્ત્રીઓ સર્વને વંદનને પાત્ર છે.

આપણે ગઈ સદીની અગ્રગણ્ય મહિલાઓ અને તેમની સિદ્ધિ જોઈ, તો આધુનિક યુગની પણ શુક્રતારક સમી બહેનો માન્ચેસ્ટરને ઉજળું બનાવી રહી છે, તે કેમ ભુલાય? નાન્સી રુથવેલ 2010માં, યુનિવર્સિટી ઓફ માન્ચેસ્ટરનાં પ્રથમ મહિલા વાઇસ ચાન્સેલર બન્યાં. જોઆન બેકવેલ (મીડિયા) અને Anna Ford – ગ્રેનાડા, બી.બી.સી. એન્ડ TV એ.એમ.માં પોતાની સેવાઓ દ્વારા નોર્થવેસ્ટનું ગૌરવ વધારી રહ્યાં છે.

આવી અનોખી મહિલા પ્રતિભાઓનો ઝરો અહીં સુકાઈ નહીં જાય તેવી મને શ્રદ્ધા છે.

e.mail : 71abuch@gmail.com