‘ઓપિનિયન’ દોઢ દાયકા સુધી મુદ્રિત રૂપે, ત્રણ વર્ષ ડિજિટલ અવતારે અને છેલ્લાં સાત વર્ષથી ઓનલાઇન સામાયિક રૂપે સતત પ્રગટ થતું રહ્યું. તેની સર્વસમાવેશી નીતિ અને લેખકોની સ્વાયત્તતા જાળવી રાખવાનું ધ્યેય દાદ માગી લે તેવું ખરું. નિબંધો, લેખો, કાવ્યો અને વાર્તાઓનાં માધ્યમથી ડાયસ્પોરિક સાહિત્યને સંગોપીને સુરક્ષિત રાખવાનું કાર્ય પા સદીથી ચાલ્યું આવે એ નાની સૂની સિદ્ધિ નથી. તે માટે તેના સંસ્થાપક અને સંચાલક તેમ જ તેને ધબકતું રાખનારા સહુ ધન્યવાદને પાત્ર ઠરે.

સાહિત્ય, પત્રકારત્વ અને સામૂહિક પ્રસાર માધ્યમો વિચારોને અભિવ્યક્ત કરવાનાં  સબળાં  માધ્યમો. કુદરતે વિચારશક્તિ અને તેને વ્યક્ત કરવા વાચાની બક્ષિસ આપીને માનવીને પોતાની જરૂરિયાતો, લાગણીઓ અને મંતવ્યોની અભિવ્યક્તિનો જન્મસિદ્ધ અધિકાર આપી જ દીધો છે. હા, એક સામાજિક પ્રાણી હોવાને કારણે દરેક વ્યક્તિ બાળક મટી કિશોર અને પુખ્ત વયનો થાય ત્યાં સુધીમાં બીજાના અધિકારોની સુરક્ષા કરતા શીખે, જેને આપણે સંસ્કાર ઘડતર કહીએ છીએ. વિચાર અને વાણીને સંયત કરવાની પ્રક્રિયા સ્વૈચ્છિક હોય તેને મુક્ત જીવન કહેવાય. કેટલાક રૂઢિગ્રસ્ત કુટુંબો અને સમાજ વ્યવસ્થામાં વ્યક્તિગત અભિવ્યક્તિને પણ ધર્મ, સંસ્કૃતિ અને પરંપરાને નામે રૂંધી નાખવામાં આવે છે. તેવે વખતે વ્યક્તિઓ કે સમાજ તેના વિરુદ્ધ અવાજ ઉઠાવે અને આંદોલનો કરે તેની ગવાહી ઇતિહાસના પાને નોંધાયેલી છે.

રહી વાત જાહેરમાં પોતાના વિચારો અને મંતવ્યોને અભિવ્યક્ત કરવાના સ્વાતંત્ર્યની. લોકશાહી શાસન ધરાવતા દેશોના નાગરિકોને મન મુક્તપણે વિચારો ધરાવવાના અને વ્યક્ત કરવાના અધિકારોનું મૂલ્ય અત્યાધિક હોય છે. આ અધિકારની સુરક્ષાની જોગવાઈ ભારતના બંધારણ તેમ જ આંતરરાષ્ટ્રીય કરારો, કે જેનું ભારત ભાગીદાર છે તેમાં છે જ.

આથી જ તો સ્વતંત્રતા બાદ રાજકારણીઓ, કર્મશીલો અને આમ જનતા પણ કોઈ પણ લાગતા વળગતા મુદ્દાઓ ઉપર સમાચારપત્રો, રેડિયો, ટેલિવિઝન અને હવે તો ઈન્ટરનેટ તેમ જ સોશ્યલ મીડિયા મારફત છૂટથી ચર્ચા કરે છે. છેલ્લાં 70 વર્ષથી મોટા ભાગની સરકારોએ નાગરિકોની અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા જાળવી રાખવાના અધિકારોની જાળવણીનો આપેલ કોલ અકબંધ સાચવ્યો છે; સિવાય કે એક બે અપવાદો બાદ કરતાં. ખાસ કરીને તાજેતરની રાજ્ય અને કેન્દ્ર સરકારો આ મૂલ્યોને જાળવવા વચનબદ્ધ નથી રહી તે એક હકીકત છે. પ્રજા જ્યારે પોતાના અધિકારોની માગ શાંતિપૂર્ણ માર્ગે કરતી હોય ત્યારે તેને અટકાવવા દમનકારી પગલાં ભરવાં, કઠોર કાયદાઓ બિનબંધારણીય રીતે ઘડવા, અને નાગરિકોના અસંતોષને વ્યક્ત કરતા અવાજને દબાવી દેવા માટે મધ્યયુગીન વિચારો પર આધારિત દેશદ્રોહ અને બદનક્ષીના દાવાઓ ઉપયોગમાં લેવા, તે વિચાર અને વાણી સ્વાતંત્ર્યને રૂંધીને પ્રજાને અવાચક બનાવી દેવાની જ યુક્તિ છે.

વિચાર અને વાણી સ્વાતંત્ર્ય બંધારણીય માર્ગે ઘડાયેલા કાયદાની દેણગી હોવાને કારણે તેને રાજકારણીય રંગ તો ચડવાનો જ. સાહિત્ય સર્જન, પત્રકારત્વ અને અને પ્રસાર માધ્યમોનાં ક્ષેત્રોમાં વ્યવસાય કરનારાઓને અભિવ્યક્તિની રૂકાવટની સહુથી વધુ ઘેરી અસર થાય. સાહિત્ય સર્જન ક્ષેત્રે તેની સ્વાયત્તતા પર થયેલ દખલગીરી પર નજર કરીએ.

1981માં ગુજરાત સરકાર દ્વારા ‘ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી’ની સ્થાપના થઇ. મૂળે તો સાહિત્યના સંરક્ષણ અને સંવર્ધનનો હેતુ. અકાદમી સ્વાયત્ત સંગઠન હોવાથી તેના અધ્યક્ષની ચૂંટણી સામાન્ય સભાના સભ્યોના મતદાનથી થતી. અનેક નામાંકિત સાહિત્યકારોએ અકાદમીનું અધ્યક્ષ પદ શોભાવેલું. 1991માં સ્વ. મનુભાઈ પંચોલીની નિમણૂક સરકાર દ્વારા કરવામાં આવી. દર્શક બીજી મુદ્દત માટે બિનહરીફ ચૂંટાઈ આવેલા અને તેમના પછી પણ અકાદમીને ચૂંટાયેલા પ્રમુખો મળેલા. તેમણે પોતાના કાર્યકાળ દરમ્યાન અન્ય સાહિત્યકારોનો સાથ લઈને સ્વાયત્ત અકાદમીનું બંધારણ ઘડ્યું, જે મંજૂર પણ થયું. મુશ્કેલી એ થઇ કે બંધારણ ધારાસભામાં પસાર થયેલું ન હોવાથી તેને સરકાર બદલી શકે તેમ હતું; અને થયું પણ તેમ જ. મનુભાઇના કાર્યકાળ દરમ્યાન અર્જિત થયેલી મહત્તમ કક્ષાએ પહોંચેલી સ્વાયત્તત હાથમાંથી સરી ગઈ. 2003થી 2015 સુધી સરકારે ચૂંટણીનું આયોજન ન કર્યું હોવાને લીધે કામ ચાલુ રજિસ્ટ્રાર અને ખેલકૂદ, યુવા અને સાંસ્કૃતિક પ્રવૃત્તિઓના સેક્રેટરી દ્વારા અકાદમીનું સંચાલન થતું રહ્યું. 2015માં ગુજરાતીના લેખક અને નિવૃત્ત આઈ.એ.એસ. ઓફિસર ભાગ્યેશ ઝ્હાની ચૂંટણી યોજ્યા વિના નિમણૂંક થઇ. તેના પ્રતિભાવ રૂપે ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ અને બીજા નામાંકિત સાહિત્યકારોની આગેવાની હેઠળ Autonomous Academy Agitation – સ્વાયત્ત અકાદમી આંદોલન શરૂ થયું.

ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદે વિરોધ નોંધાવવા અકાદમીની પ્રવૃત્તિઓનો બહિષ્કાર કર્યો 2016માં કવિ હર્ષ બ્રહ્મભટ્ટે અકાદમીએ આપેલ પુરસ્કાર સ્વીકારવાનો ઇન્કાર કર્યો તથા અન્ય લેખકોએ પણ પોતાને મળેલ પુરસ્કારો પરત કર્યા. ધીરુ પરીખ અને બીજા લેખકોએ ગુજરાત હાઇકોર્ટમાં પબ્લિક ઇન્ટરેસ્ટ લિટીગેશનની અરજી દાખલ કરી. બિપિન પટેલે અકાદમીની સ્વાયત્તતાને પુનઃ સ્થાપિત કરવા વિશેની સરકારની નિષ્ક્રિયતાને કારણભૂત ગણાવીને પોતાના વાર્તા સંગ્રહ ‘વાંસના ફૂલ’ માટે મળનાર પુરસ્કારનો અસ્વીકાર કર્યો. એક બળૂકી સાહિત્ય સંસ્થાની સ્વાયત્તતા ઝુંટવી લેવાના સરકારના પ્રયાસો સામે લેખક સમુદાયે અસરકારક જવાબ વાળ્યો.

જેમ એક સાહિત્ય સંગઠનની સ્વાયત્તતા જોખમાઈ તે રીતે એક કરતાં વધુ લેખકો અને પત્રકારોની સત્યદર્શી પરંતુ ધારદાર કલમે તેમના જાન લીધાના બનાવો પણ બન્યા, જે એક લોકશાહી દેશ માટે અત્યંત શરમજનક ઘટના કહેવાય. છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોથી ભારતનાં લેખકો, કર્મશીલો અને પત્રકારોને ધાર્મિક અને રાજકીય અસહિષ્ણુતા સામે લડાઈ આપવી પડે છે. અંતિમવાદી વિચારો ધરાવતા સમૂહોની અસહિષ્ણુતા અને વાણી સ્વાતંત્ર્ય ઉપરની તરાપ સામે વિરોધ નોંધાવવા 40થી વધુ સર્જકોએ સાહિત્ય પુરસ્કારો પરત કર્યા એ જાણીએ છીએ.

ડૉ. કાલબુર્ગી કર્ણાટકના ઉદાર અને મુક્ત મત ધરાવનાર લેખક

તેમની વિદ્વત્તા હકીકતો સાથે તડજોડ ન કરનારી હોવાને લીધે લિંગાયત જ્ઞાતિના સભ્યોને તેમની કલમ દુભવી જતી. 2014માં તેઓએ હિન્દુ ધર્મમાં પ્રચલિત અંધશ્રદ્ધા વિરુદ્ધ મત દર્શાવ્યો, જેનો અનર્થ કરીને તેમને મૂર્તિપૂજા વિરોધી ગણવામાં આવ્યા. પોતાના વક્તવ્યને પાછું ખેંચી લીધા બાદ કાલબુર્ગીએ કહેલું, “મેં મારા પરિવારની સુરક્ષા ખાતર આમ કહેલું, પરંતુ તે જ દિવસે મેં બૌદ્ધિક આત્મહત્યા કરી.” જ્યારે કોઈ વિદ્વાનને પોતાના વિચારો વ્યક્ત કરવા આવી યાતના સહન કરવી પડે અને આખરે જિંદગીનો સોદો કરવો પડે એ તો વાણી સ્વાતંત્ર્યનું ગળું ઘૂંટવા બરાબર છે તે નિઃશંક છે. અલબત્ત, કાલબુર્ગીની હત્યા બાદ ઘણા રાજકીય નેતાઓ, કર્મશીલો અને વિદ્યાર્થીઓએ વિરોધ દર્શાવેલો. તે ઉપરાંત ઉદય પ્રકાશ, નયનતારા સહગલ અને ચંદ્રશેખર પાટિલ જેવાં માનનીય લેખકોએ પોતાના સાહિત્ય પુરસ્કારો પરત કરવાના કારણમાં જણાવેલું કે જે લોકો શાસન કરનારા પક્ષના આદર્શો સાથે સહમત ન થાય તેમની હત્યા કરવામાં આવે છે. આ વિધાન તેમની વેદનાને ઘનીભૂત કરે છે. આ ઉપરાંત અકાદમીના ઉચ્ચ પદાધિકારીઓએ રાજીનામાં આપીને વાણી સ્વાતંત્ર્યની મહત્તાનું માન જાળવ્યું. 77 વર્ષીય નિર્ભય અને સિદ્ધહસ્ત લેખકનું સર્જન જમણેરી વિચારધારા ધરાવતા હિંદુઓ સહન ન કરી શક્યા માટે તેમના જ ઘરમાં તેમની હત્યા કરવામાં આવી.

ડૉ. કાલબુર્ગીની હત્યા બાદ સાહિત્ય અકાદમી સામે વિરોધ નોંધાવવા દેશના અનેક લેખકો એકજૂટ થઇ ગયેલા. પંજાબના પ્રિય કવિ દુજીત પત્તરે પોતાનો પુરસ્કાર પાછો વળતા કહ્યું, “લેખકોની હત્યા કરવી એ આપણા જેવા બહુભાષી, બહુસાંસ્કૃતિક અને વિવિધ ધર્મોને સંગોપનાર દેશ માટે અત્યંત દુઃખદ બાબત છે.” હિન્દી કવિ રાજેશ જોશીએ તો પોતાનો ફાસિઝમ સામેનો સંઘર્ષ વધુ બળવત્તર બનતો રહેશે તેવી ઘોષણા હિંમતપૂર્વક કરી જ છે. તેમણે દુઃખી હૃદય સાથે ઉમેર્યું કે “સાહિત્ય સર્જક માટે શ્વાસ લેવાની અને અભિવ્યક્તિની કોઈ ગુંજાઈશ નથી. જાણે અમે લેખકો છીએ માટે અમને પ્રાણવાયુ નથી મળતો. મારે જીવિત રહેવા માટે પુરસ્કારો રૂપી પ્રાણવાયુના સિલિન્ડરની જરૂર નથી.” લેખકો પર આવી પડેલા આવા પ્રતિબંધોના જવાબ રૂપે ધર્માંધ અને ઝનૂની કહી શકાય તેવા ભારતના સાંસ્કૃતિક બાબતોના પ્રધાને વિધાન કર્યું, ‘જો એ લોકો લખી ન શકે તો ભલે લખતા બંધ થઇ જાય.” વાણી સ્વાતંત્ર્યના હનનનો આથી મોટો પુરાવો કયો હોઈ શકે? 

વાચકોને યાદ હશે કે ડૉ. કાલબુર્ગીની હત્યા પહેલાં ડૉ. નરેન્દ્ર દાભોલકરની હત્યા કરવામાં આવી હતી.

બિમાર લોકોને તાંત્રિક વિધિઓ દ્વારા સજા કરી આપવાના અંધવિશ્વાસ ભર્યા દાવાઓ કરનારાઓના નિર્મૂલનની ચળવળમાં જોડાવાને કારણે અને દલિતોને સમાન દરજ્જો આપવાની તરફેણમાં હોવાના ‘ગુના’ હેઠળ તેમની હત્યા એક મંદિર પાસે કરવામાં આવી. દાભોલકરે શરૂ કરેલ મહારાષ્ટ્ર અંધશ્રદ્ધા નિર્મૂલન સમિતિનું કાર્ય આવા વિપરીત સંયોગોમાં પણ તેમની હત્યા બાદ વધુ ઊંડા મૂળ જમાવતી જાય છે. મહારાષ્ટ્રના 36 જિલ્લાઓમાં તેની શાખાઓ છે. પાંચેક હજાર જેટલા કાર્યકરો એ જ્યોત જલતી રાખી રહ્યા છે. અંધશ્રદ્ધા દૂર કરવા કટિબદ્ધ થનારના આત્માને રૂંધી નાખવા બદલ આ હતો જનતાનો પ્રતિસાદ.

જ્યારે કહેવાતા ધર્મોનો આધાર લઈને આર્થિક અને રાજકીય પરિબળો સમાજમાં વર્ચસ્વ જમાવવા લાગ્યા હોય ત્યારે ભારતના બુદ્ધિજીવી વર્ગને પોતાનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવું એ એક મોટો પડકાર છે. વર્તમાન સમયમાં દરેક નાગરિકે વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિકોણ કેળવવો, માનવતાવાદી વલણ અપનાવવું અને દરેક કાર્ય પાછળનો તર્ક જાણીને અયોગ્ય અને અન્યાયી કર્મો થતા ટકાવવા અને દરેક ક્ષેત્રમાં સુધારા લાવવા એ તેની ફરજ થઇ પડે છે.

સ્વતંત્ર વિચારો ધરાવતા હજુ એક બીજા વિરલાનો ભોગ ડૉ. નરેન્દ્ર દાભોલકરની હત્યા બાદ તુરંત લેવાયો. ગોવિંદ પાનસરે.

સામ્યવાદી પક્ષના સભ્ય. આંતરજ્ઞાતિય લગ્નોને પ્રોત્સાહન આપનાર. પુત્ર કામયેષ્ટી યજ્ઞોને વખોડનાર. ગોડસેની મહિમા ગાનારાઓની ટીકા કરનાર. તેમણે સામાજિક દૂષણો પર વિવેચન કરતાં 21 પુસ્તકો લખ્યા. શિવાજી કોણ હતા? એ પુસ્તકમાં તેમણે દર્શાવ્યું કે શિવાજી હકીકતમાં ધર્મ નિરપેક્ષ હતા. તેમના લશ્કરી વડાઓમાં મુસ્લિમો પણ હતા. તેઓ મહિલાઓનો આદર કરતા. તેમણે ખેત ગુલામી પ્રથા નાબૂદ કરી. આ પુસ્તક હિન્દી, ઇંગ્લિશ, કન્નડ, ઉર્દૂ અને ગુજરાતીમાં અનુવાદિત થયું. આ વાત હિંદુત્વવાદના પ્રચારકોની માન્યતા વિરુદ્ધ હોવાને કારણે ગોવિદ પાનસરેની હત્યા કરાઈ. અંતિમવાદી વિચાર ધરાવનારાઓ સામે સત્ય હકીકત રજૂ કરવાની આ સજા. લોકોએ આ ક્રૂરતાનો જવાબ પાનસરેના પુસ્તકો વધુ સંખ્યામાં ખરીદીને વાળ્યો.

પત્રકારત્વ અને લેખનના દાયરામાં નામના મેળવી ચૂકેલાઓની હત્યાની શૃંખલામાં હજુ એક મણકો સખેદ ઉમેરવો રહ્યો. લંકેશ પત્રિકાના સંપાદક બેંગ્લોરનાં ગૌરી લંકેશ. 

ગૌરી લંકેશના ઘરની બહાર જ તેમની હત્યા કરાઈ. કારણ? જમણેરી અંતિમવાદી હિન્દુ વિચારોનું ખંડન કરવાની હિંમત દાખવવી, જેને માટે તેમને Anna Politkovskaya પુરસ્કારથી સન્માનિત કરવામાં આવ્યાં હતાં. તેઓ મહિલાઓના અધિકારો માટે ઝુંબેશ ચલાવતાં અને જ્ઞાતિ આધારિત ભેદભાવ વિરુદ્ધ ચળવળ કરતાં. સંઘ પરિવારના સૂફી પવિત્ર સ્થાનને હિન્દુ સ્થાનકમાં ફેરવી નાખવાના પ્રયાસને તેઓએ વખોડેલો. જ્ઞાતિ અને લિંગભેદના સંદર્ભમાં તેમણે કહેલું, હિન્દુઈઝમ એ કોઈ ધર્મ નથી, એ તો સમાજની સ્તરીકરણની વ્યવસ્થા છે. ભારતીય જનતા પક્ષના ત્રણ સભ્યો સામે ઝવેરીઓને છેતરવા બદલ કેઈસ કરવા માટે તેમના પર બદનક્ષીનો દાવો કરવામાં આવેલ.

સમાજ, ધર્મ અને રાજકારણમાં કોઈ પણ ત્રુટિ જણાય તો જવાબદાર નાગરિક પોતાનો મત અને હકીકત જાહેરમાં વ્યક્ત કરી શકે એ વાત જ જાણે વિસરાઈ ગઈ. ડૉ. કાલબુર્ગી, દાભોલકર, પાનસરે અને ગૌરી લંકેશ જેવાં લેખકો, પત્રકારો અને કર્મશીલોની હત્યા કોણે કરી એ સવાલ હજુ નિરુત્તર જ રહ્યો છે.

સમાચાર અને સંચારમાધ્યમોની સ્વતંત્રતાની જોગવાઈ આપણા બંધારણમાં છે આમ છતાં બદનક્ષીના દાવાના કાયદાની જોગવાઈ ચેતવણી આપનારાઓ માટે સુરક્ષાનો અભાવ, પ્રજાને સત્ય હકીકત મેળવવા પર મુકાતા અંકુશો અને તટસ્થ પત્રકારો પ્રત્યે જનતા અને સરકરની વેરભાવના જેવા અડચણોનો સામનો કરવો પડે છે. ચોંકાવનારી હકીકત એ છે કે 2020ની સાલમાં કુલ 180 દેશોની યાદીમાં ભારતનું સંચાર માધ્યમોની સ્વતંત્રતાનું સ્થાન 142મી ક્ષમા પર ગબડી ગયું છે! કેટલાક પત્રકારોની થયેલ હત્યા, સંચાર પ્રસારણ કરતી ટેલિવિઝન ચેનલો પર મુકાયેલ અંકુશો, જમ્મુ-કશ્મીરના મુદ્દે સમાચાર આપવા પર લદાયેલા પ્રતિબંધો અને ભારત-પાકિસ્તાન સમસ્યા વિષે સેવેલી ચુપકીદીએ દુનિયામાં ભારતને નીચાજોણું કરાવ્યું. દેશમાં ક્યાં ય પણ મુસ્લિમો ઉપર હિન્દુ ટોળાંઓએ હિંસક હુમલાઓ કર્યા હોય તેના સમાચાર અપાય, કે સરકારી નીતિઓને પડકારતા પ્રશ્નો ઉઠાવવામાં આવે, કે પછી જમ્મુ-કશ્મીરના ફરી સળગી ઊઠેલા વિવાદને પ્રકાશમાં લાવવાની કોશિશ કરવામાં આવે તો એવા પત્રકારોની પૂછતાછ કરવી, તેમના પર બદનક્ષીનો દાવો માંડવો અને દેશની સુરક્ષાને તેઓ જોખમમાં મૂકે છે તેમ ઠરાવીને તેમની ધરપકડ કરવી એ સામાન્ય ઘટના બની રહી છે. સ્થાનિક સમાચાર પ્રસારણ કરતી સંસ્થાઓ માત્ર સરકારી તરફદારી કરતા સમાચારો જ પ્રસારિત કરે તેની કાળજી રખાય છે; અને ભૂલે ચૂકે પણ દેશની આર્થિક કે રાજકીય સમસ્યાઓનો ઉલ્લેખ કરે તો તેમને સરકાર દ્વારા ચેતવણી અપાય છે, તેના આપણે સાક્ષી છીએ. મુદ્રિત અને ધ્વનિ પ્રસારિત સમાચારો માત્ર લોકોની લાગણીઓને ઉશ્કેરે અને શાસક પક્ષના સમર્થનને જ બહાલી આપે એવો તાલ આજે જોવા મળે છે.

ભારતીય સરકારની સત્યનિષ્ઠાનો અભાવ અને અન્યોના મત પ્રત્યેની અસહિષ્ણુતા દિવસો દિવસ વધુ પ્રગટ થતી જાય છે. સરકારે ન્યુયોર્ક ટાઈમ્સ, ધ ગાર્ડિયન, અલ જઝીરા, વોશિંગટન ટાઈમ્સ અને બી.બી.સી. જેવા વિશ્વસનીય સમાચાર સ્રોતને ભારતની પ્રતિમાને હાનિ પહોંચાડવાના તહોમત હેઠળ ચેતવણી આપી, એ શું સૂચવે છે? રેમોન મેગ્સેસે પુરસ્કાર વિજેતા રવીશ કુમારે ભારતની સમાચાર ચેનલો પરથી સમાચાર ન જોવા ભલામણ કરી એ સૂચવે છે કે નિષ્પક્ષ રહીને સરકારને આયનો દેખાડનારના અવાજને રૂંધી નાખવામાં આવશે અને તેની આ ચેતવણી છે.

થોડાં વર્ષોમાં ભારત લોકશાહી શાસનનું પાલન કરનારો દેશ કહેવડાવવાને લાયક નહીં રહે કે શું તેવી વિમાસણ થાય. જ્યાં દેશની મુખ્ય સાત ટેલિવિઝન ચેનલોની માલિકી રાજકારણીઓના હાથમાં હોય ત્યાં વાડ ચીભડાં ગળે તેવો ન્યાય જ હોય. સરકાર તરફ પક્ષપાતી વલણ રાખવું, જુઠ્ઠા અને પ્રચારત્મક સૂત્રોથી ભરપૂર સમાચારો વહેતા મુકવા વગેરે આથી જ તો સુગમ બને. આમ થવાથી દુનિયામાં ભારતની પ્રતિમા ઝાંખી પડી છે. છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોમાં જાણે જમણેરી વિચારો ધરાવતા શિકારીઓનું ટોળું છુટ્ટું ફરતું થયું છે, જે બીભત્સ ભાષા વાપરીને અને તેવું જ આચરણ કરીને આતંક ફેલાવવામાં અચકાતું નથી. મહિલા પત્રકારોને પણ તેમાંથી બાકાત નથી રખાતી. પરિસ્થિતિ એવી કક્ષાએ પહોંચી છે કે વિદેશોમાં મોટા ભાગના લોકો ભારતીય સંચાર અને સંચાર માધ્યમોને વિશ્વસનીય નથી માનતા.

ગુજરાતી સાહિત્યનું રખોપુ કરતી સંસ્થા હોય, લેખકો કે પત્રકારો હોય, વકીલ કે ન્યાયધીશ હોય, જો તેમાંની કોઈ વ્યક્તિ કે સમૂહ પોતાના અધિકારોની માગ કરે કે પોતાને થતા અન્યાયો સામે આંગળી ચીંધે તો તેમની અભિવ્યક્તિને રૂંધી નાખવામા આવે છે. એની સામે લેખકો, સાહિત્યકારો, વકીલો, મહિલાઓ અને લઘુમતી કોમના સભ્યો એવા માનવ અધિકારોથી વંચિત થયેલા તમામ નાગરિકો સંપૂર્ણપણે અહિંસક રીતે પોતાનો વિરોધ દર્શાવતા રહ્યા છે.

હવે, આ અને આવી નાગરિક હિલચાલોને ગણનામાં લઈને તે વિષે ન્યાયી પગલાં ભરવામાં નહીં આવે તો ભારત એક લોકશાહી શાસનમાં માનવ અધિકારોની રક્ષા કરનાર તંત્રને બદલે આપખુદ તંત્ર બનશે, અને તે માટે માત્ર અને માત્ર તેની પ્રજા જવાબદાર ગણાશે.

ચાઈનીઝ કલાકાર અને કર્મશીલ આઈ વેઇવેઇનું આ વિધાન અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા અને માનવ જીવનના મક્સદને એક જુદા જ પરિપેક્ષ્યમાં મૂકી આપે છે.

e.mail : 71abuch@gmail.com

(‘રજત રાણ પડાવે ઓપિનિયન’ અવસરે, “અભિવ્યક્તિની રૂંધામણને ટાઢી પાડતી નાગરિક હિલચાલ” નામક અવકાશી બેઠકમાંની રજૂઆત; રવિવાર, 11 ઍપ્રિલ 2021)

માર્ચ 2020થી કોરોનાનો કેર વર્તાયો. લોકડાઉન શરૂ, વ્યવસાયો અને પ્રવૃત્તિઓ બંધ. વીડિયો કોલ અને ઝૂમ દ્વારા વાર્તાલાપ શરૂ, પ્રત્યક્ષ પરિવાર મિલન બંધ. આવી સ્થિતિમાં વાંચવાનું વધુ બન્યું. સ્વાભાવિક છે કે માંદગી, રોગ અને મૃત્યુના સમાચારોથી વાતાવરણ ઉદાસીથી છવાયેલું રહ્યું. તેવામાં જીવનનો હેતુ શો, કેટલું જીવવું હિતાવહ છે, મૃત્યુ કેવા સંયોગોમાં આવે તે ઇચ્છનીય છે, જો પથારીવશ થઈએ તો શું થાય, વગેરે જેવા વિચારોએ મન પર કાબૂ જમાવ્યો. તેમાં ય ઓન્કોલોજીસ્ટ અને બાયોએથિલિસ્ટ ડૉ. એઝેકીલ જે. ઇમન્યુએલનો Why I hope to die at 75 એ લેખ વાંચવામાં આવ્યો, અને મન ચકરાવે ચડ્યું.

‘હું 75 વર્ષની વયે મૃત્યુ પામવા ઈચ્છું છું.’ એવું જો આપણામાંથી કોઈ કહે, તો વડીલો કહેશે અમારા ‘શતમ્‌ જીવ શરદઃ’ના આશિષનું શું થશે? ભાઈઓ-બહેનો કહેશે, એવી ઉતાવળ શાને માટે? તબિયત તો સારી રહે છે. સંતાનો કહેશે, મા, પાપા, હજુ તમારે દુનિયામાં ઘણું જોવાનું બાકી છે, અમારાં સંતાનોને તમારા જીવનની વાર્તાઓ કહેવાની બાકી છે, આવો વિચાર જ કેમ આવે છે તમને? આમ કહી તેઓ શાકભાજીનો ભાવતાલ કરે તેમ આપણને 75ને બદલે 85 કે 95 વર્ષના આયુ સુધી જિજીવિષા લંબાવવાની આજીજી પણ કરે કદાચ!

મૃત્યુ જે વ્યક્તિને આપણી વચ્ચેથી છીનવીને લઇ જાય છે તેમની ખોટ બાકીના પરિવારજનોને જરૂર પડે છે. જનારને કેટલીક મધુર અનુભૂતિઓ, કેટલાક માઇલ્સ સ્ટોન્સ અને પ્રિયજનો સાથે ગાળવાની ગમતી ક્ષણો અધૂરી રહી જાય છે એ ખરું. જેઓ એવા સ્વજનો સાથે પ્રયાણ નથી કરતા તેમના જીવનમાં એક ન પુરાય તેવો અવકાશ સર્જાય છે એ વધુ સાચું છે. પરંતુ આપણામાંથી કેટલા એવું વિચારશે કે કુદરતની ઈચ્છાથી વધુ લાંબા સમય સુધી જીવન લંબાવાથી પણ ખોટ જાય છે?

કોઈ કહી શકશે કે આ તે કેવી બેહૂદી વાત છે? આ હકીકત આપણે જાણીએ છીએ કે અમુક ઉંમરની સીમા પાર કરીએ ત્યારે જો શરીર અપંગ અવસ્થા ન ભોગવવા લાગે તો પણ જરૂર તેની ક્ષમતાઓ ઓછી થવા લાગે એ પૂરેપૂરું સંભવ છે. એ અવસ્થા મૃત્યુ જેવી દુઃખદ નથી, પણ તેમ એ આપણને ઘણી પ્રવૃત્તિઓથી વંચિત પણ કરનારી હોય છે. આપણે પરિવાર કે સમાજમાં કોઈ અર્થપૂર્ણ ફાળો આપી નથી શકતા. લોકોની આપણા તરફ જોવાની દ્રષ્ટિ બદલાય, એ લોકોનો આપણી સાથેનો વ્યવહાર બદલાય એ તો આપણા કરતાં વધુ વયસ્ક લોકો સાથેના અન્યોના વ્યવહાર ઉપરથી ઘણાએ નોંધ્યું જ હશે. જો જીવનને આધુનિક દવાઓ, ઓપરેશન્સ અને કૃત્રિમ સાધનોથી જીવિત રાખવાની ઘડી આવે તો આપણા સ્વજનો આપણને તન અને મનથી સ્વસ્થ, તેજસ્વી, અને હસતા બોલતા હોય તેવા પ્રિય જનની બદલે અશક્ત અને દુઃખી વ્યક્તિ તરીકે જ યાદ રાખી શકે. તે શું કોઈને પણ ગમે ખરું?

હિન્દુ ધર્મના સિદ્ધાંતો મુજબ માનવ જીવન ચાર આશ્રમોમાં વહેંચાયેલું છે. એ હિસાબે 75 વર્ષે મોટા ભાગનાં સ્ત્રી અને પુરુષોએ પોતાનાં સંતાનોને આર્થિક અને વ્યવસાયિક રીતે સ્થિર થયેલ જોઈ લીધાં હોય છે અને તેમના પછીની પેઢીને પણ ઉછરતી જોઈ લીધી હોય છે; જેને આપણે લીલી વાડી જોઈ તેમ કહીએ છીએ. તેમણે મન ભરીને પ્રેમ વહેંચ્યો હોય છે, તો સામે પક્ષે સહુના આદર-માનને પાત્ર પણ બન્યાં હોય છે. ઘણા ભાગના લોકોએ પોતે નિર્ધારેલ કાર્યો કરીને સમાજ પ્રત્યે પોતાનું ઋણ અદા કરીને પોતાનો ફાળો આપ્યો હોય છે. સામાન્ય રીતે આ ઉંમરે પહોંચેલ વ્યક્તિને મોતનો ડર નથી હોતો, તેમને શારીરિક કે માનસિક ઉપાધિઓનો ભય સતાવતો હોય છે કેમ કે તેનાથી તેઓ પરાવલંબી બની જાય અને દયનીય સ્થિતિ તેમની ગરિમા છીનવી લે તેની ચિંતા સતાવતી હોય છે. આ ઉંમરે જો કમભાગ્યે કોઈને જીવલેણ રોગ કે માંદગીનો ભોગ બનવું પડે તો મૃત્યુ એ યાતનામાંથી છુટકારો અપાવનાર બની રહે કેટલાકના સદ્ભાગ્યે શરીર અને મન સાબૂત હોય અને કિરતારનું તેડું આવે તો નિકટના પરિવારજનોને ઘણો આઘાત લાગે, પરંતુ વિદાય લેનાર માટે તેનાથી રૂડું શું? દરેક કમાનાર વ્યક્તિ દિવસના છ-આઠ કલાક કામ કરે ત્યાર બાદ ઘેર જાય છે ને? તો બ્રહ્મચર્ય, ગૃહસ્થ અને વાનપ્રસ્થાશ્રમની તમામ ફરજો બજાવીને તેમને સ્વધામ જવાનો હક્ક હોય જ ને? 

જન્મ અને મૃત્યુ કુદરતના હાથમાં છે એ સુપેરે જાણીએ છીએ. જ્યારે આ દુનિયા છોડવાનો સમય આવશે ત્યારે એક પળ પણ વધુ માંગી ન શકીએ એ નક્કી છે અને તેને ટૂંકાવવા માટે પણ કોઈ પ્રયાસ ન કરવો જોઈએ. સવાલ એ છે કે આધુનિક મેડિકલ સગવડોનો ઉપયોગ કરીને જીવન વધુ પડતું લંબાવવું ઉચિત છે?  જેને કોઈ હઠીલું દર્દ કે અપંગ કરી દેનારી અન્ય કોઈ તકલીફો ન હોય તેમણે આ વિચારો કરવાનો શો અર્થ? આ કોઈ હતાશ, નિરાશ કે પોતાની જાત પરનો કાબૂ ગુમાવીને પરવશ થઇ ગયેલ વ્યક્તિનો છટપટાટ નથી. તો આ વિચારોને પ્રગટ કરવા પાછળનો આશય કંઈક હોય.

ખરેખર તો આ લેખનું મથાળું ‘હું કેટલું લાંબુ આયુષ્ય ઇચ્છું છું’ એ હોવું જોઈતું હતું. જિંદગીના અમુક તબક્કે પહોંચ્યા બાદ જીવનને ટકાવવા અને સાજું રાખવા માટે કેટલાં ઉપકરણોનો આધાર લેવો, કેટલી દવાઓ લેવી, કેટલાં ઓપરેશનો કરાવવાં એ ઊંડો વિચાર માંગી લેતો વિષય છે. એ તમામ સારવાર અને ઉપચારોને અંતે જો જીવન પૂર્વવત્‌ થવાની સંભાવના હોય તો પણ મારા અસ્તિત્વને ટકાવવા પાછળ આટલાં બધાં સંસાધનોનો ઉપયોગ; કહોને કે ખર્ચ કરવાનો મને શો અધિકાર છે? કદાચ આપણે એ સગવડો કોઈ વધુ યુવાન અને જરૂરિયાતમંદ વ્યક્તિને મળતી અટકાવતા તો નથી, જેને હજુ પૂરી જિંદગી જીવવાની બાકી છે, જેમણે પોતાના પરિવારનું ભરણપોષણ કરવાની જવાબદારી છે અને સમાજને ઉપયોગી થવાનો તેનો કોલ હજુ પૂરો નથી થયો? જીવનને કોઈ પણ ભોગે લંબાવવાનું પાગલપન કેટલે અંશે યોગ્ય ગણાય?

આપણામાંના ઘણાએ નોંધ લીધી હશે કે આગલી પેઢીના વડીલો કહેતા હોય છે, ‘તમારા જેવડા અમે હતા ત્યારે આટલું આટલું કામ કરતા, પણ થાકી ન જતા અથવા અમને એવી કોઈ માંદગી નહોતી આવતી.’ ચેપી રોગોથી થતા મૃત્યુ નિવારી શકાય છે તેથી આયુષ્ય મર્યાદા વધી, પણ તેથી કરીને શું બધાની તંદુરસ્તી સારી થઇ કે વધુ ને વધુ દવાઓ ઉપર અવલંબિત થયાં ? ઘણાં વર્ષો જીવવું ઇચ્છવા યોગ્ય છે, પરંતુ એ છેલ્લાં વર્ષોમાં જીવનની ગુણવત્તા એટલી જ ઉચ્ચ રહેવા પામશે? 

મારા-તમારા વડદાદાના જમાનામાં બાળ મરણનું પ્રમાણ ઘણું ઊંચું હતું. ચેપી રોગો થતા અટકાવવા માટેની રસી, એન્ટિબાયોટિક દવાઓ અને સારવાર પદ્ધતિમાં આવેલ સુધારાઓને કારણે બાળમરણનું પ્રમાણ ઘટ્યું, આયુષ્ય મર્યાદા વધી એ ખરું. પરંતુ 1960નો દાયકો વટાવ્યા બાદ નાની ઉંમરના લોકોની જિંદગી બચાવવાની હાલતમાં ઝાઝો ફેર નથી પડ્યો, પણ 60થી વધુ ઉંમરના લોકોની જિંદગાની લંબાઈ છે. 

એક એવી માન્યતા છે કે આપણું આયુષ્ય જો 80 કે 90 વર્ષ સુધી લંબાય તો અપંગ પરિસ્થિતિનો સામનો પણ એટલી મોડી વયે કરવો પડે અને આપણે વધુ વર્ષો તંદુરસ્ત રહી શકીએ. તો શું ખરેખર આપણે પૂરી જિંદગી સાવ સજા નરવા રહી શકીએ અને અચાનક એક દિવસ આ ફાની દુનિયા છોડીને ચાલ્યા જઈ શકીશું? કોઈ જાતના દુખાવા, પીડા કે અસહાયતાનો અનુભવ નહીં થાય શું? માનવી અમરત્વ મેળવવા ઝંખે છે એનું આ એક સ્વપ્ન માત્ર છે, જેને સાચું પાડવા અનેક પ્રકારની સારવાર અને શરીરના કથળી ગયેલાં અંગોપાંગને બદલીને નવા બેસાડવાની પદ્ધતિઓ વિકસી છે.

આયુષ્ય મર્યાદા 50થી વધીને 70 વર્ષની થઇ છે, તો શું લોકો વધુ સ્વાસ્થ્યપ્રદ રહે છે? એવું જોવા મળે છે કે 65 વર્ષીય પિતા બગીચામાં કામ કરીને પૌત્રની સાથે ફૂટબોલ રમી શકે, અને 40 વર્ષનો પુત્ર બ્લડ પ્રેશર વધી ન જાય તે માટે દવાઓ લેતો હોય. તો એ પુત્ર જરૂર 90 વર્ષ સુધી જીવી જશે, પણ એ જરૂરી નથી કે તેને કોઈ શારીરિક ઉપાધિઓ નહીં નડે, ફર્ક માત્ર એટલો કે એ ઉપાધીઓને ટાળવા કે ભૂલવા દર્દ શામક, કહોને કે દર્દ મારક દવાઓ અને કૃત્રિમ હૃદય, કિડની, ફેફસાં વગેરે અંગોને શરીરમાં સ્થાપિત કરીને તેને આધારે જીવતો હશે. આજના યુગના નિવૃત્ત થયેલા લોકો તેમના પૂર્વસૂરિઓ કરતાં વધુ હલન ચલન કરી શકે છે, ઓછા અપંગ અવસ્થામાં જોવા મળે છે એ કદાચ ખરું, પણ એ તો આજથી પચાસેક વર્ષ પહેલાં જીવાદોરી ટૂંકી હતી એ પણ કારણ ન હોઈ શકે? આજે દિવ્યાંગ અને ડિસેબલ્ડ લોકોની સંખ્યામાં જરૂર વધારો થયેલો જોવા મળે છે. લંબાયેલ આયુષ્ય અને વૃદ્ધોના સ્વાસ્થ્ય અને જાતની સંભાળ રાખવાની શક્તિ વિષે અનેક અભ્યાસો થયા, જેનું તારણ એ નીકળ્યું કે આયુષ્ય મર્યાદા વધી, પણ તે કોઈને કોઈ પ્રકારના રોગ સાથે અને નિરોગી આયુષ્યની મર્યાદા ઘટી.

આ તો થઇ માત્ર શારીરિક મર્યાદાઓ અને માંદગી કે રોગગ્રસ્ત થવાની વાત. માનસિક રોગ જેવા કે હતાશા, ડિમેન્શિયા અને આલઝહાઇમર વગેરેથી પીડાતા વરિષ્ઠ નાગરિકો સમાજ માટે મોટી જવાબદારી રૂપ બની ગયા છે એનો પણ વિચાર  કરવી ઘટે. જીવનનાં વર્ષો લંબાય, પણ તેની ગુણવત્તા પૂર્વવત્‌ ન રહી શકે એ અનુભવાય છે. 

આજે જો કોઈને હાર્ટ એટેક આવે તો (જો તેની પાસે નાણાં પૂરતા પ્રમાણમાં હોય તો) તમને કાર્ડિયાક કેથેટરાઇઝેશન અને છેવટ બાયપાસ કરીને જીવિત રાખી શકાય. એવા દરદીઓ કેટલીક પ્રવૃત્તિઓ પૂર્વવત્‌ કરી શકે, પોતાના ઘરમાં સ્વતંત્ર રીતે જીવી શકે અને તેથી તેઓ ખુશ પણ હોય, પરંતુ તેમની ગતિ ઓછી થઇ જાય, મનની પ્રસન્નતા જતી રહે અને પરાવલંબન વધતું જાય એ સંભવ છે. એનો અર્થ એ કે આધુનિક સારવાર પદ્ધતિએ મૃત્યુની પ્રક્રિયા ધીમી કરી, પણ ઉંમરની વૃદ્ધિની પ્રક્રિયા ઓછી નથી કરી શકી. સામાન્ય રીતે હૃદય રોગ, કેન્સર, લકવાનો હુમલો, ડાયાબિટીસ કે આલઝઈમર જેવા રોગ કે બીમારીથી મૃત્યુ નીપજે તેને બદલે આપણે મોતને પાછું ઠેલીએ છીએ. લકવાનો દાખલો લઈએ. આપણે એટલી પ્રગતિ કરી છે કે લકવાને લીધે થતાં મૃત્યુમાં ઘણો ઘટાડો થયો છે. પણ તેનું બીજું પાસું એ છે કે જે લોકો મોતના મુખમાંથી બચી જવા પામે તેમાંના મોટા ભાગના કોઈ ન કોઈ અપંગ અવસ્થાના પિંજરમાં પુરાઈ જવા પામે છે. વાચા, દ્રષ્ટિ  કે શારીરિક હલનચલન અથવા એ બધું જ  ગુમાવીને પથારીવશ થઇ જતા હોય છે. આધુનિક રહેણીકરણી એવી છે કે જેમ જેમ નિદાન અને સારવાર પદ્ધતિમાં સંશોધનો વધ્યા અને સાધનો ઉપલબ્ધ થયાં તેમ તેમ લકવા અને અન્ય બીમારીઓને કારણે વધતી અપંગ અવસ્થામાં પણ વધારો થતો રહેશે તેવી આગાહી છે. આપણે આપણી આગલી પેઢી કરતાં વધુ વર્ષો જીવી શકીએ, પણ શરીર અને કદાચ મગજ પણ વધુ પરાધીન બને, તો એવું ઇચ્છવા યોગ્ય ખરું? સદનસીબે જો વ્યક્તિને ડિમેન્શિયા કે આલઝહાઇમર જેવી માનસિક બીમારી ન આવી પડે, તો પણ ઉંમર વધવાની સાથે મગજની વિચારવાની, નિર્ણય લેવાની અને પરિસ્થિતિને માપવાની શક્તિ ધીમી અને ઓછી થાય. યાદશક્તિ ઘટે. કોઈ પરિસ્થિતિમાંથી માર્ગ કાઢવા મદદની જરૂર પડે. આપણી કોઈ કામ પર ધ્યાન આપવાની શક્તિ ઘટે, તો સામે પક્ષે કોઈ બાબતમાં જલદીથી ધ્યાન જતું પણ રહે. આ બધું જ સાબિત થઇ ચૂક્યું છે.

એક બીજો મુદ્દો ધ્યાનમાં લેવા યોગ્ય છે. વય વધતાની સાથે આપણી માત્ર શારીરિક અને માનસિક કાર્યોમાં ગતિ ધીમી પડવા લાગે છે એવું નથી, આપણી ક્રિયાશીલતા, નવું શીખવાની કે બનાવવાની શક્તિઓ પણ ક્ષીણ થવા માંડે છે. જો કે એમાં રવીન્દ્રનાથ ટાગોર અને વિનોબાજી જેવા અપવાદો જરૂર હોવાના. આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇને કહેલું કે જો કોઈ વ્યક્તિએ વિજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં તેની 30 વર્ષની ઉંમર સુધીમાં કોઈ મહત્ત્વનું પ્રદાન ન કર્યું હોય તો સમજી લેવું કે એ કદી નહીં કરી શકે. જો કે તેમની આ માન્યતા તદ્દન ખરી નથી ઊતરી. Dean Keith Simontonના સંશોધનના તારણ મુજબ સામાન્ય રીતે વ્યક્તિની કારકિર્દીની શરૂઆત થતાં જ વીસેક વર્ષ સુધી તેની ક્રિયાશીલતા ઝડપથી વિકસવા લાગે છે. તેની 40-45 વર્ષની ઉંમર થતાં એ વિકાસની ગતિ ધીમી પડવા લાગે. નોબેલ પુરસ્કાર માટે શોધખોળ કરનારાઓની (પુરસ્કાર મેળવનાર નહીં) ઉંમર સામાન્ય રીતે 48ની આસપાસ હોવાનું નોંધાયું છે. જો કે વિજ્ઞાન, સાહિત્ય અને કલાના ક્ષેત્રોમાં જુદી જુદી ઉંમરે આવી સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત થતી હોય છે. કેટલાક નસીબવંતા લોકો 75ની આયુ વટાવ્યા બાદ લખતા રહે, પુસ્તકો પ્રગટ કરે, ચિત્ર અને શિલ્પ કલામાં પારંગત થાય કે સંગીતમાં અદ્વિતીય સર્જન કરે એવા ય ઉદાહરણો છે, પરંતુ ઉંમર વધવાની સાથે ક્રિયાશીલતાનું ક્ષીણ થવું એ દરેક સમાજમાં પરાપૂર્વથી બનતી આવેલ કુદરતી પ્રક્રિયા છે. 

સરેરાશ માનવીની દિમાગની શક્તિનો ⅔ ભાગ વણ વપરાયેલો રહે છે. મગજની જે શક્તિઓનો ઉપયોગ થાય તે તાજી રહે અને તેમાં વધારો થતો રહે અને બાકીની શક્તિઓ સમયાંતરે ક્ષીણ થઈને નાશ પામે. વય વધવાની સાથે આપણે ભૂતકાળના અનુભવો, વિચારો, લાગણીઓ અને ઘટનાઓ સાથે વધુ અનુસંધાન કરવા લાગીએ છીએ. નવા કાર્યો કે પ્રવૃત્તિઓ ન કરતા હોવાને લીધે કોઈ નવી સ્મૃતિ ઉદ્દભવતી નથી હોતી. અને તેથી જ તો હળવે હળવે નવા જોડાણો થવાની સીમા આવતી જાય.

પરંતુ જો દિમાગની એ શક્તિઓ ઓછી થાય તો આપણા પછીની પેઢીને બીજી રીતે માર્ગદર્શન આપીને ઉપયોગી થઇ શકાય, હંમેશ પોતે જ સક્રિય રહીને કોઈ ચોક્કસ પદ ઉપર કામ કરતા રહેવું જ શું જરૂરી છે?

આપણને ખ્યાલ પણ ન આવે એ રીતે સમય જતાં આપણે પોતાની શક્તિની મર્યાદામાં હોય તેવી જ પ્રવૃત્તિઓ હાથ ધરીએ અને જેમાં સફળતા નહીં મળે તેમ લાગે તે ઓછી કરતા જઈએ એવું બને છે. અને એમાં જ આપણે સંતોષ લઈએ તેમ બને. આપણે સ્વતંત્ર રીતે જીવન જીવતાં હોઈએ, પણ આપણું ફલક નાનું ને નાનું થતું જતું હોય છે. એક સમયે પોતાના વ્યવસાયમાં સફળ બનેલ વ્યક્તિ નિવૃત્તિ બાદ તરવા જવું, સાઇકલ ચલાવવી, પ્રવચનો આપવાં, પાર્ટીઓમાં જવું, નવા શોખ કેળવવા વગેરે જેવી નવી પ્રવૃત્તિઓમાં ખૂબ આનંદ લૂંટતા જોવા મળે. એ જ વ્યક્તિને થોડા સમય બાદ શારીરિક અને કદાચ માનસિક મર્યાદાઓ વધતાં પોતાના બગીચામાં બેસીને પુસ્તક વાંચતા, સંગીત સંભાળતા નથી જોયા? સદા યુવાન દેખાવું કે સતત ક્રિયાશીલ રહેવું એ જ એક માત્ર જીવનનો મકસદ નથી. પોતાના સંતાનો, અને તેમના પરિવારને શીળી છાયા આપવી એ પણ એક સતકર્મ છે.

વધુ પડતું લાંબુ આયુષ્ય ભોગવવાની લાલસા પાછળ આર્થિક પાસાનો પણ વિચાર કરવો રહ્યો. સાત કે આઠ દાયકાની જિંદગીનો આનંદ માણી લીધેલ હોય છતાં તેમની શતાયુ થવાની ઈચ્છા પૂરી કરવા તેમના પછીની પેઢીને તેના પોતાના સંતાનોનો ઉછેર તથા પ્રગતિ અને પોતાના વડીલોના સ્વાસ્થ્યની જાળવણી એ બે ફરજો વચ્ચે પસંદગી કરવાની આવે, જેમાં સમતુલા રાખવી કાયમ આસાન નથી હોતું. જો પોતાના માતા-પિતા તરફથી ત્રાસ ભોગવવો ન પડ્યો હોય તો કોઈ સંતાન તેમનું મૃત્યુ થાય એમ ન જ ઈચ્છે. તેમની વિદાયથી કદી પૂરી ન શકાય તેવી મોટી ખોટ પડે, આ બધું સાચું, પણ માતા-પિતાની હયાતી સંતાનો પર મોટો ઓછાયો બની રહેતી હોય છે એ પણ એટલું જ સાચું છે. મોટા ભાગના માતા-પિતા ઘણાં પ્રેમાળ હોવા છતાં સંતાનો પાસે કેટલીક અપેક્ષાઓ રાખે, પોતાના નિર્ણયોનું વ્યાજબીપણું દર્શાવે, પોતાનો મત ઠોકી બેસાડે કે તેમના જીવનમાં દખલગીરી કરે અને પુખ્ત વયના સંતાનોના જીવનમાં સત્તાવાહી વાદળ પેઠે મંડરાયા કરતા હોય તેવું પણ બનતું હોય છે. એ સ્થિતિ આનંદદાયક હોઈ શકે, મૂંઝવણ પેદા કરનારી પણ હોઈ શકે કે કૌટુંબિક સંબંધોમાં તણાવ પેદા કરનારી પણ બની શકે. જ્યાં સુધી માતા-પિતા હયાત હોય ત્યાં સુધી આમાંની જે પરિસ્થિતિ તમારે ભાગે સહેવાની આવી હોય તેનાથી છુટકારો મળવો સંભવ નથી. જો કે મોટા ભાગના સંતાનો મા-બાપ તેમને બોજા રૂપ લાગે છે એમ તેઓની હયાતી દરમ્યાન કે તેમના અવસાન બાદ પણ સ્વીકારવા તૈયાર નથી હોતા, પણ માતા-પિતાની વિદાય બાદ તેમની અપેક્ષાઓ અને માંગણીઓ પૂરી કરવાનું ભારણ ઓછું જરૂર થતું અનુભવાય છે.  

પોતાનું  જીવન પોણી સદી પછી પૂરું થાય તેવું ઇચ્છનારા શું આત્મહત્યા કરવા માંગે છે કે કોઈની સહાયથી જીવનનો અંત લાવવા વિચારે છે? એ લોકો શું હિંમત હારી ગયેલા હોય છે? ના, હરગિજ નહીં. એ લોકો વ્યક્તિગત અને નૈતિક એવા બે પાસાઓનો વિચાર કરતા હોય છે. 75 વર્ષનું આયુષ્ય પૂરું કર્યા બાદ એ લોકોનો સ્વાસ્થ્યની જાળવણી વિશેનો અભિગમ બદલાયેલો જોવા મળે. અહીં જાણી જોઈને જીવનનો અંત લાવવાની વાત નથી, તેમ પ્રયત્નપૂર્વક તેને ટકાવી રાખવાના વલખાં મારવાની પણ જરૂર જણાતી નથી. આજે તો ડૉક્ટર જીવાદોરી લંબાવવા કોઈ પણ પ્રકારની સારવાર કે દવા લેવાનું સૂચવે તો ઘડીનો પણ વિચાર કર્યા વિના મોટા ભાગના લોકો સ્વીકારી લેતા હોય છે. 

એક વલણ તેનાથી તદ્દન વિપરીત દિશાનું પણ જોવા મળે છે. કેટલાક લોકો એ ઉંમરે ડોક્ટર પાસે જવાની કે કોઈ જાતના રૂટિન ટેસ્ટ કરાવવા કે પીડારહિત હોય તેવી પણ સારવાર લેવાના વિરોધમાં હોય છે. તેમના મતે વૃદ્ધાવસ્થામાં ન્યુમોનિયા થાય એ તો જાણે તેના મિત્રનું તેડું આવ્યા બરાબર લાગે જેથી તેઓ બીમારીથી પીડાતા બિછાનામાં આત્મસન્માન ગુમાવીને પડ્યા રહે તે સ્વાનુભવ અને સ્વજનો માટે ચિંતા કરાવવાની હાલતમાંથી બચી જવા પામે. એવા સમયે રોગ અટકાવવા માટે કોઈ પરીક્ષણો કે જીવન લંબાવવા માટે સઘન અને ખર્ચાળ સારવાર અને મોટાં ઓપરેશનો કરાવવાનો અસ્વીકાર કરીને માત્ર પાલીએટિવ સંભાળ સ્વીકારવું વધુ લાભદાયી હોય છે તેમ મને લાગે છે. 

સાત દાયકાની મજલ કાપ્યા પછી કેન્સર, હૃદયની બીમારી કે અન્ય પ્રાણઘાતક રોગની સારવાર લેવાનો મકસદ શો હોઈ શકે? પેઇસમેકર મુકાવવું, બાયપાસ સર્જરી કરાવવી, ઇમ્પ્લાન્ટ કરાવવાં વગેરે સારવાર તો તો જ સાર્થક થાય જો તેને પરિણામે દરદીનું જીવન બે-ચાર દાયકા સુધી પૂર્વવત્‌ સ્વસ્થ બનીને પરિવાર અને સમાજને ઉપયોગી જીવન જીવી શકે. હા, શ્વાસ લેવામાં પડતી તકલીફ નિવારવા જરૂરી સારવાર લેવી હિતાવહ છે, પણ નિર્મિત પળોને વધુને વધુ પાછી ઠેલવામાં કોઈ લાભ કે ડહાપણ નથી.  

પશ્ચિમી જગતમાં મોટાભાગના વિકસિત દેશોમાં વયસ્ક નર-નારીઓને ફ્લ્યુની રસી અપાય છે. હાલમાં કોરોનાની રસી પણ વરિષ્ઠ વયના સમુદાયને પહેલાં અપાઈ. કેમ? કારણ કે એ રોગ મોટી ઉંમરના લોકોને ગળે વહેલો પડે અને તેમની એ દુષ્મન સામે લડવાની શક્તિ ઓછી હોવાને કારણે રામ શરણ થવાની સંભાવના વધુ હોય. એન્ટિબાયોટિક્સ હવે પ્રમાણમાં ઓછી કિંમતે અને પૂરતા પ્રમાણમાં મળતી હોવાને લીધે તેનો ઉપયોગ છૂટથી કરવામાં આવે છે. ખરું જોતાં આવા વાયરસની રસી યુવા વર્ગ અને ઉછરતી પેઢીને પહેલાં આપીને તેમને સુરક્ષિત કરવામાં ડાહપણ સમાયેલું છે કેમ કે આવતા દસકાઓ, સૈકાઓ સુધી આ દુનિયા તેમની મહેનત અને કાર્યો પર ટકી રહેવાની છે, નહીં કે પથારીમાં સુતેલા 80/90 વર્ષના વડ નાના કે વડ દાદીના શ્વાસોચ્છ્વાસ ધબકતા રહેવાથી. ખરું જુઓ તો ચેપી રોગથી વ્યક્તિ પ્રમાણમાં ઓછો પીડાય અને યાતનામાંથી તરત છુટકારો મેળવતો હોય છે. ક્રોનિક પરિસ્થિતિથી પીડાતા દરદીઓની યાતના અસહ્ય બનતી હોય છે. એવી સ્થિતિમાં સૌ પહેલાં જે રોગ થાય કે માંદગી આવે એ પોતાને ઈશ્વરના ધામમાં લઇ જાય તેવી ઘણાની પ્રાર્થના હોય છે. 

આયુષ્ય મર્યાદા અને સ્વાસ્થ્યની ગુણવત્તાને સાંકળવામાં આવે છે. જપાન આયુષ્ય મર્યાદાની બાબતમાં મોનેકો અને મકાઉ બાદ ત્રીજા નંબરે આવે છે (84.4 વર્ષનું સરેરાશ આયુ) અને અમેરિકા 42માં નંબરે (79.5 વર્ષનું સરેરાશ આયુ). 75 વર્ષથી વધુ આયુષ્ય મર્યાદા હાંસલ કરી લીધી હોય તેવા દેશોને જપાન સાથે સ્પર્ધામાં ઉતરવાની જરૂર નથી, હા, જો રંગ, લિંગ કે જાતિભેદને કારણે જીવન ઓછું-વધતું લંબાતું હોય તો તેઓ ઉપાય જરૂર થવો ઘટે. શતાયુ થવાના પ્રયાસોની એક બીજી બાજુ પણ છે. ડિમેન્શિયા અને આલઝહાઈમર જેવા વ્યક્તિને અશક્ત અને પરવશ બનાવી દેતા રોગો પર વિશેષ સંશોધનો થવાં જરૂરી છે, નહીં કે મૃત્યુને આઘેરું ઠેલવાની પ્રક્રિયામાં મચ્યા રહેવાની જરૂર છે. જો કે આવું કહેનારને લોકો વૃદ્ધ લોકોના વિરોધી માને અને વૃદ્ધાવસ્થાને અપમાન ભરી નજરે જોનાર પણ માને. 

જે લોકો બની શકે તેટલું લાંબુ જીવવા માંગે છે તેઓના પ્રયાસો અનૈતિક નથી. શારીરિક કે માનસિક મર્યાદાઓ છતાં જે લોકો એ સ્થિતિમાં જીવન ટકાવી રાખવા માંગે છે તેમના વિષે અવમાનના સેવવાનું કોઈ કારણ નથી. ખરેખર તો ઉપલબ્ધ હોય તેવી ઉત્તમોત્તમ સ્વાસ્થ્યની સેવા લેવામાં કોઈ હરકત નથી, એ વ્યક્તિનો અધિકાર છે અને સ્વસ્થ રહીને સ્વજનોને ભાર રૂપ ન બનવાની તેમની ફરજ પણ છે.

ભાવિ પેઢી માટે સ્વાસ્થ્યના સંસાધનો બચાવવા માટે વૃદ્ધો માટે તેનું રેશનિંગ કરવું કે સરકારી નીતિઓમાં ફેરફાર કરવા માટે વયસ્ક લોકોએ અમુક વર્ષથી વધુ જીવાદોરી ન લંબાવવી જોઈએ એ તેનો સાચો માર્ગ નથી. વિચારવાનું એ રહે છે કે કૃત્રિમ સાધનોના સહારે શરીરના અંગોને પરાણે ચાલતા રાખીને અને તદ્દન પરાવલંબી બનીને પોતાના ઘર કે નર્સીંગ હોમના એક કમરાની છતને તાકતા રહીને દર વર્ષે જન્મદિવસે એક વધુ કેઈક કાપવાની મનોકામના સેવવી કેટલી વ્યાજબી છે?

ઉત્ક્રાંતિના આદિ કાળમાં માનવી અને અન્ય જીવો ખૂબ અલ્પ આયુ ભોગવતા. હવે આરોગ્ય વિજ્ઞાન અને ટેક્નોલોજીના પ્રતાપે તેમાં ઘણો સુધારો થાઓ, તો જેમ બને તેમ વધુ વર્ષો જીવવાની ઈચ્છા કુદરતી જ ગણાય ને? આપણે જીવન, મૃત્યુ કે મૃત્યુ બાદ શું મૂકી જઈશું તેનો સતત વિચાર નથી કરતા હોતાં. જ્યારે વૃદ્ધાવસ્થાને આરે આવીને ઊભા રહીએ ત્યારે અચાનક જીવનનો હેતુ શો છે એ વિચારવા લાગીએ. જ્યારે માંદગી કે રોગ બારણે ટકોરા મારે ત્યારે જિજીવિષા બળવત્તર બને. 

ડૉ. ઇમેન્યુઅલ 75 વર્ષની આયુ બાદ વિદાય લેવા ઈચ્છે છે, જેથી કરીને પોતાના અંતિમ સમય વિષે વિચારી શકે, પોતાના સંતાનો, સમાજ અને દેશ માટે શું મૂકી જવા માંગે છે તેની તૈયારી કરી શકે અને આપણે જે કઇં સુવિધાઓ ખુદને ખાતર વાપરીએ છીએ તે આપણા પ્રદાનની બરોબરી કરતી હોય છે તે જોવાની પણ તક આપે છે. આ નક્કી કરેલ મુકામ પર પહોંચ્યા બાદ કોઈ નાની મોટી સારવાર કરાવીને કે પીડાઓમાંથી પસાર થઈને મૃત્યુની રાહ જોવાની સ્થિતિમાં રહેવાનું તેમને પસંદ નથી. 

પોતે શારીરિક અને માનસિક રીતે સક્ષમ હોય, પરિવાર અને મિત્રોની હાજરીનો આનંદ માણી શકે તેટલું જ આયુષ્ય ભોગવવાની ઈચ્છા મોટા ભાગના લોકોને હોય છે. જો સાડા સાત દાયકા વટાવ્યા પછી પણ ક્રિયાશીલ રહી શકાય એવી શક્યતા હોય તો એ ઉંમરે પહોંચેલ દરેક વ્યક્તિને હજુ થોડાં વધુ વર્ષો આસપાસના લોકોને કઈંક આપી જવાનો કે તેમની પાસેથી વધુ ખુશી મેળવવાનો વાંધો નથી હોતો. એવા લોકો લોકભારતી સણોસરાના અધ્યાપક અને ગુજરાતીના હાસ્ય લેખક સ્વ. નટવરલાલ બૂચ કહેતા તેમ ‘જવા માટે તૈયાર છું અને રહેવામાં વાંધો નથી.’ એવી મનોદશામાં આપણી વચ્ચે અસ્તિત્વ ધરાવતા જોવા મળશે.

e.mail : 71abuch@gmail.com

ત્રીજી ઓક્ટોબર 2020ને દિવસે દક્ષિણ આફ્રિકા સ્થિત ફિનિક્સ વસાહતને રાષ્ટ્રીય ધરોહર સ્મારકનું પદ એનાયત થયાની જાહેરાત થઇ. આ કાર્યક્રમનું સંચાલન કરતાં ગાંધી ડેવેલપમેન્ટ બોર્ડના એક ટ્રસ્ટી વાસુદેવન્‌ ગુનેને [Vasudevan Gounen] પ્રસ્તાવના રૂપે ટૂંકમાં માહિતી આપતાં કહ્યું, ગાંધી એક યુવા વકીલ તરીકે દક્ષિણ આફ્રિકા આવ્યા, અને મહાત્મા તરીકે ભારત પરત થયા, એ માટે દક્ષિણ આફ્રિકાની પ્રજાને સહેજે ગૌરવ છે. ક્વાઝુલુ નાતાલમાં ગાંધીનું જીવન પરિવર્તિત થયું. સર્વોદય અને સત્યાગ્રહના સિદ્ધાંતોને  આધારે તેમણે સમાનતા, સામાજિક ન્યાય અને શાંતિ માટે અહીં જ સર્વ પ્રથમ ચળવળ ઉપાડેલી, જેણે દક્ષિણ આફ્રિકાના રાજકારણ માત્રમાં જ નહીં, પણ તેના આધ્યાત્મિક અને સામાજિક પાસાંઓ પર ઘેરી અસર કરેલી, જે હજુ પણ જીવિત છે.

ફિનિક્સ વસાહત (સેટલમેન્ટ) એક પ્રયોગ તરીકે સામૂહિક ખેતીના રૂપમાં અસ્તિત્વમાં આવેલ। ભાષા, ધર્મ અને વર્ણના આધારે આચરવામાં આવતા અલગતાવાદના પડકાર રૂપે તેનો જન્મ થયો, તેમ કહી શકાય. તેની પાછળ માનવ માત્ર પ્રત્યેના આદરની લાગણી પ્રેરક બળ હતી. ફિનિક્સ સેટલમેન્ટના રહેવાસીઓના અપ્રતિમ સાથ અને ઉત્સાહને ગાંઠે બાંધી ગાંધીએ એક સામાયિક પ્રગટ કરીને તે દ્વારા લોકોને અન્યાય અને દમન સામે પ્રતિકાર કરવા તૈયાર કરવા માંડ્યા, અને એ રીતે લોકોનું નૈતિક ઘડતર કરવાનું કામ આદર્યું. આ રીતે બહુ મોટા સમુદાયને ગતિશીલ કર્યો. ગાંધીજી માનતા કે ફિનિક્સ જેવા સામૂહિક સંગઠનથી સામાજિક અન્યાય સામે લડવાનું બળ ઊભું થાય અને સંસ્થાનવાદની ચૂડમાંથી મુક્ત થવાની તાકાત મળે. ગાંધીનાં સત્ય, અહિંસા, ન્યાય અને સમાનતાનાં મૂલ્યો હજુ આજે પણ ફિનિક્સ સેટલમેન્ટમાં કાર્યરત રહેતા કાર્યકરો દ્વારા જીવિત રહ્યા છે.

ક્વાઝુલુ નાતાલના વડા પ્રધાન સિલિ ઝીકલાલાએ [Sihle Zikalala] ફિનિક્સ સેટલમેન્ટને રાષ્ટ્રીય ધરોહર સ્મારકનું પદ એનાયત થયાની જાહેરાતના મહત્ત્વ વિષે વાત કરી. ગાંધીની 151મી જન્મતિથિ ઉજવાય છે, તે ટાણે તેમણે ભારતીય મઝદૂરો 160 વર્ષ પહેલાં (ઈ.સ. 1860માં) દક્ષિણ આફ્રિકાને કિનારે ઊતરેલા તેની યાદ અપાવી. ત્યારથી માંડીને નેલ્સન મંડેલાની મુક્તિ સુધીનાં વર્ષો દક્ષિણ આફ્રિકાના ઇતિહાસમાં અતિ મહત્ત્વના રહ્યાં છે. આ જાહેરાત દેશના લોકો અને સરકાર માટે અતિ મહત્ત્વની છે, એવું તેમણે પ્રતિપાદિત કર્યું. દેશમાં પર્યાવરણની જાળવણી હેતુ સુરક્ષિત જાહેર કરાયેલા અને પ્રાકૃતિક સૌંદર્ય ધરાવતાં સ્થળોને પર્યટકોને આકર્ષવા માટે રાષ્ટ્રીય ધરોહર તરીકે જાહેર કરવામાં આવે છે, તે સર્વસાધારણ બીના છે. ફિનિક્સ સેટલમેન્ટને રાષ્ટ્રીય ધરોહર સ્મારકનું પદ મળ્યાનું મહત્ત્વ દક્ષિણ આફ્રિકાની મુક્તિ અને શાંતિ માટેની લડતના પ્રતીક તરીકે છે. એ ક્રાંતિનું પ્રતીક છે ખરું, પણ સાથે સાથે શાંતિનું પણ પ્રતીક છે. જે પ્રદેશમાં હિંસા વ્યાપકપણે ફેલાયેલી હતી, ત્યાં આજે રંગભેદના અભાવવાળી લોકશાહી પ્રવર્તે છે, જ્યાં અલગ અલગ કોમના લોકો સહજીવન જીવી શકે છે. પ્રવાસન, કે જે દેશની જી.ડી.પી.ના 10% જેટલો હિસ્સો છે, તેને પણ આ હેરિટેજ સાઈટથી બઢાવો મળશે. સ્થાનિક પ્રજા અને વિદેશી મુલાકાતીઓ માટે આ સ્થળ સમાધાન દ્વારા શાંતિ સ્થાપવા અને ટકાવવા માટેના પ્રયાસો માટે દીવાદાંડી બની રહેશે. ફિનિકસ સેટલમેન્ટને યુ.એન.ની માન્યતા મળવાના ઘણા ફાયદા પ્રજાને થશે, જેમાંનો એક છે, સમાધાન વૃત્તિથી બધા એકસૂત્રે જોડાઈને અમનથી જીવી શકશે.

ક્વાઝુલુ નાતાલના સ્વાસ્થ્ય મંત્રી ઝ્વેલી મ્ખીજે[Zweli Mkhize]એ પોતાના વક્તવ્યમાં ગાંધીજીનાં દક્ષિણ આફ્રિકામાંનાં કાર્યની મહત્તા વિષે ઉલ્લેખ કરતાં જણાવ્યું કે બે ખંડમાં આવેલ બે અલગ દેશમાં સ્વાતંત્ર્યની ચળવળ અને તે પણ સફળતાપૂર્વક કરનારા કર્મશીલો દુનિયામાં ભાગ્યે જ  જોવા મળે છે. આ દેશમાં ગાંધી પોતાના અને અહીં વસતા ભારતીયોના અધિકારો માટે લડ્યા એ ખરું, પણ એ લડત થકી ઘણાને સ્વાધિકારની લડત માટે પ્રેરણા આપી. તેમના સત્યાગ્રહનો વ્યાપ અને અસર એટલી સઘન હતી કે એ જમાનામાં એક સોળ વર્ષની કન્યા વાલિયામાએ સત્યાગ્રહીઓને જેલમાં મદદ કરવા બદલ ધરપકડ વહોરી લીધેલી, જે પાછળથી ટી.બી. લાગુ પડવાથી મૃત્યુ પામેલી, ગાંધીજી પાસેથી પ્રેરણા મેળવીને તેણે મુશ્કેલ સમયમાં બીજાને મદદ કરવા હિંમત બતાવેલી. આજે આપણે લોકશાહી શાસનની મુક્ત હવામાં જીવી રહ્યા છીએ, ત્યારે આવાં લોકોનાં નિસ્વાર્થ પ્રદાનને માન આપવું જોઈએ. વધુમાં ઝ્વેલી મ્ખીજેએ કહ્યું કે ભારત અને દક્ષિણ આફ્રિકાનો ઇતિહાસ સહિયારો છે. બંને દેશ રંગભેદ નાબૂદી અને સંસ્થાનના દમનકારી શાસનથી મુક્તિ મેળવવા માટે લડ્યા. એ લડત રંગભેદ નાબૂદી, ન્યાય મેળવવાની, કોમી એકતા લાવવાની  અને શાંતિ સ્થાપવાની એક લાંબી મજલ હતી. એ હજુ પણ એક ય બીજી રીતે ચાલુ રહી છે. રંગ, ધર્મ અને જાતિને ન ઓળખનાર આ કોરોના મહામારીમાં આપણે બધાએ એક બીજાનો હાથ પકડીને સાથે મળી, સહકાર આપીને ઝઝૂમવાનું છે.

ડૉ. ઝ્વેલી મ્ખીજેએ ગાંધીજીનું નેતૃત્વ કેવું પ્રતીકાત્મક હતું, તેના પર ભાર મૂકતાં કહ્યું કે તેમણે નેલ્સન માંડેલા અને ઓલિવર ટેમ્બો જેવાને પ્રેરિત કર્યા. નિસ્વાર્થ પણું, નમ્રતા, ન્યાય અને શાંતિ માટે અહિંસક માર્ગે ખોજ આદરવી, વગેરે જેવાં મૂલ્યો તેમણે અન્યોને ધર્યા. ગાંધી જાણે ઝુલુ સંસ્કૃતિના અતિ મહત્વના સિદ્ધાંત ‘ઉબુન્ટુ’ના મૂર્તિમંત સ્વરૂપ હતા, જેનો અર્થ છે, ‘મારું અસ્તિત્વ છે કારણ કે તમારું અસ્તિત્વ છે.’ તેમનામાં કરુણા અને માનવતા ભરપૂર ભરી હતી. આજની લોકશાહી શાસન પદ્ધતિમાં દરેક નેતામાં આ ગુણો જોવા મળે તેમ ઇચ્છીએ. ગાંધીજીએ સર્વોદય, અહિંસા અને સત્યાગ્રહના ખ્યાલો તો આપ્યા જ, પરંતુ અસહકાર એટલે નિષ્ક્રિય રહીને પ્રતિકાર કરવો એ સાચું નથી, સક્રિય અહિંસક પ્રતિકાર દ્વારા સત્યને વળગી રહીને પોતાના અધિકારોની માગ કરવી અને તે મેળવીને જ જંપવું, એ તેનો ખરો અર્થ છે એ સ્પષ્ટ કરી આપ્યું. ગાંધીએ દમન અને અન્યાયમાંથી મુક્તિ મેળવવા માટેની ચળવળમાં તત્ત્વજ્ઞાનની દ્રષ્ટિ ઉમેરી.

ઝ્વેલી મ્ખીજેએ પોતાના વક્તવ્યને આગળ વધારતાં કહ્યું, ગાંધીના અંગત, રાજકીય, આધ્યાત્મિક, માનસિક અને સામાજિક બંધનોમાંથી મુક્ત થવાના પ્રયાસોએ દક્ષિણ આફ્રિકાને કાંટાની માફક ચુભતા મુદ્દાઓને પણ આવરી લીધા. આથી જ તો 1960-70ના દાયકા દરમ્યાન કઈં કેટલા ય યુવાનો ફિનિકસમાં રાજકારણીય બાબતોની તાલીમ લેવા, સંઘર્ષમય પરિસ્થિતિથી થોડો સમય વિરામ લેવા અને આ દેશના ભાવિ માટે તેઓ શું કરી શકે તે વિચારવા એકઠા મળતા. દક્ષિણ આફ્રિકાની પ્રજા પોતાના ઉપર ગુજારાતા દમન, ભેદભાવપૂર્ણ વ્યવહાર અને અન્યાય દૂર કરવા તથા માનવ અધિકારો અને સ્વહિતની જાળવણી માટે લડત આપી શકે, તેવા યુવાનો તૈયાર કરવાના કામમાં ફિનિક્સ સેટલમેન્ટે ફાળો આપ્યો છે. ગાંધીએ ‘નાતાલ ઇન્ડિયન કોંગ્રેસ’ની સ્થાપના અહીં કરી, તો જ્હોન ડુબે – ANCના પ્રથમ પ્રેસિડેન્ટ અને આઈઝાયા શેમ્બે, જેમણે આધુનિક આફ્રિકન સમાજ રચવામાં અગ્ર ભાગ ભજવેલો, તેમણે અહીંથી જ કામ શરૂ કરેલું. આવા અનેક કર્મશીલો પેદા થયા જેમણે લોકોમાં જાગૃતિ આણવાનું અને સ્વાભિમાન જાળવવાનું કામ કર્યું. ડોક્ટરોને ડોક્ટર્સ પેક્ટ માટે આ સ્થળેથી જ સહકાર મળ્યો. 1947માં ત્રણ ડોક્ટરોએ આફ્રિકન્સ, ઇન્ડિયન અને કલર્ડના સહકારની ઘોષણા કરતો ઠરાવ પસાર કર્યો. રંગભેદી નીતિની તરફદારી કરવાના વિરોધની ઝુંબેશ આખા દેશ્માં ફેલાઈ ગઈ, જેને પરિણામે સ્વાતંત્ર્યની લડાઈમાં આફ્રિકન્સ અને ભારતીય લોકોએ સાથે મળીને કામ કર્યું. એટલું જ નહીં, દમન અને ભેદભાવ ભર્યાં વલણ અને વર્તનનો સામનો કરવા આ બે પ્રજા પોતાની જાતને એક સમૂહ તરીકે જોવા લાગી. આ એકતાની દેણગી જાળવવી જોઈશે. હવે આપણે કોઈ પણ પ્રકારનું વિભાજન થવા નહીં દઈએ.

પોતાના વિદ્યાર્થી કાળની સ્મૃતિને ઢંઢોળતાં ડૉ. ઝ્વેલી મ્ખીજે[Zweli Mkhize]એ કહ્યું, “અમે મેડિકલ સ્ટુડન્ટ્સ હતા ત્યારે ફિનિક્સ સેટલમેન્ટ પાસેના વિસ્તારમાં જેમને સારવાર ન મળતી હોય તેવા લોકોની સેવા અમે કરતા. અમને શીખવવામાં આવ્યું કે આ ક્લિનિક માત્ર એક ડોક્ટર બનવા પૂરતું મર્યાદિત નથી, પણ પોતાની સેવાને બીજાની જરૂરતો સાથે જોડવી અને રંગભેદની નીતિ આચરનારાઓને સત્તા પરથી ખસેડવા એ પણ તાલીમાર્થી ડોક્ટરોની ફરજ છે. અમે સમજ્યા કે એક દરદીને સાજો કરવો એટલું જ પૂરતું નથી, આખા સમાજને એવો મજબૂત બનાવવો જોઈએ જેથી સરકાર પ્રજાની ઈચ્છા પ્રમાણે ચાલે. આ કેન્દ્ર કર્મશીલતા માટે સજ્જ થવા, સેવાભાવના કેળવવા અને સ્વપ્નો જોવાં માટેનું સ્થળ બન્યું. અહીં જ અમને ‘યુનિવર્સલ હેલ્થ કવરેજ’ના વિચારોનું ભાથું મળ્યું. ગરીબી, બેરોજગારી અને અસમાનતા સામે લડી, લોકોને નિકટ લાવવા જેથી આર્થિક વિકાસની તકોનો અભાવ, આવાસોની તંગી, આરોગ્ય અને સ્વચ્છતા તથા પોષણયુક્ત ખોરાકની સલામતીની સમસ્યાઓ દૂર કરી શકાય તેનું ભાથું અમને અહીંથી  મળ્યું. ગાંધીએ કહેલું, ‘હેલ્થ ઇઝ વેલ્થ, નોટ ગોલ્ડ એન્ડ સિલ્વર’. આ વિધાન અમારા મનમાં દ્રઢ થયું. આજે આપણે લોભ, લાંચ-રૂશ્વત અને ઘમંડી વલણો વગેરે સામે લડવાની પ્રતિજ્ઞા લઈએ.” ગાંધીજીએ ફ્રીડમ ચાર્ટરમાં આ વિષે પૂરતું માર્ગદર્શન આપેલું. ગાંધી અને મંડેલાએ નિસ્વાર્થ અને વિનયી નેતાગીરીનું ઉત્તમ ઉદાહરણ પૂરું પાડ્યું. તેવા નેતાઓ હજુ બને જેથી વહીવટ સારો ચાલે અને પ્રજા સુખી થાય એવો પ્રયત્ન કરીએ. અંતમાં તેમણે કહ્યું, આ કેન્દ્રને અહિંસા અને શાંતિના કેન્દ્ર તરીકે ચિરકાળ સુધી ટકાવી રાખવા સરકારી પ્રતિબદ્ધતાની ઘણી જરૂર છે.

ભારતના ઉચ્ચ આયુક્ત જયદીપ સરકારે મનનીય પ્રવચન આપતાં કહ્યું, ફિનિક્સ સેટલમેન્ટને રાષ્ટ્રીય ધરોહર તરીકે મળેલ માન્યતા એ ગાંધીના જન્મની 150મી વર્ષગાંઠ માટે તદ્દન બંધબેસતી ચેષ્ટા છે. આથી વીસમી સદીના સહુથી વધુ પ્રભાવક નેતાના કામનું ગૌરવ તો થયું જ છે, પરંતુ તેની ઐતિહાસિક દેણગીનું પણ બહુમાન થયું છે. એ માટે દક્ષિણ આફ્રિકાની સરકારનો આભાર. આ સ્થળ ગાંધીના રાજકીય અને સામાજિક પરિવર્તનની ભૂમિ. પણ આ જગ્યા માત્રની જાળવણી ભલે ઘણી મહત્ત્વની છે છતાં પૂરતી નથી. ગાંધીજી અહીં શું શીખ્યા એ જાણીને, સમજીને તેને હાલના સંયોગોમાં અમલમાં મૂકવું રહ્યું. એમણે ફિનિક્સ નામ સહેતુક પસંદ કરેલું. એમના સાદું જીવન અને ઊંચી વિચારધારાના મૂલ્યોને આપણે જાળવવા રહ્યા. શ્રમ પ્રતિષ્ઠા, કોમી એખલાસ, સ્વચ્છતા અને પર્યાવરણની જાળવણીના વિચારો આજે પણ અપનાવવા જરૂરી છે. એમ કરવા માટે બહોળા સમાજનો ટેકો અને સક્રિય ભાગીદારી અંકે કરવી જોઈશે. ગાંધીજી અને ‘આફ્રિકન નેશનલ કાઁગ્રેસ’ [ANC]ના પહેલા પ્રેસિડન્ટ જ્હોન ડૂબે ઈનાન્ડા[Inanda]માં પાડોશી હતા. ગાંધીજી ફિનિક્સમાં પોતાના કાર્યક્ષેત્રમાં વ્યસ્ત હતા, તો ડૂબે એષલેન્ડામાં પાયાનું કામ કરતા હતા. આમ એકબીજા સાથેના સંપર્કથી આઝાદીની ચળવળ કેવી રીતે ચલાવવી તેનો ખ્યાલ આવ્યો. બંને કર્મશીલોને માત્ર પોતાની કોમ માટે નહીં, બહોળા સમુદાયની સ્થિતિ અને સમસ્યાઓ અને તેના હિતનો ખ્યાલ આવ્યો.

જયદીપ સરકારે વધુમાં જણાવ્યું કે ‘આફ્રિકન નેશનલ કાઁગ્રેસ’ 1912માં રચાઈ. ગાંધીજીએ ‘ઓપિનિયન’ સામયિકમાં ‘Awakening of Afrika’ શીર્ષક હેઠળ એક લેખ લખેલો. ગાંધી જે  સિદ્ધાંતો દક્ષિણ આફ્રિકામાં શીખ્યા, તેણે ભારત અને બીજા દેશોની સ્વંતંત્રમાં ભાગ ભજવ્યો. તેમનો જાતિભેદ, રંગભેદ, કોમવાદ, સંસ્થાનવાદ અને દમનના તમામ પ્રકારો સામેનો વિરોધ સ્વતંત્ર ભારતનો પણ મૂળભૂત સિદ્ધાંત બન્યો. આથી જ ભારતે દક્ષિણ આફ્રિકાની રંગભેદી સરકાર વિરુદ્ધ બુલંદ  ઉઠાવેલો. 1946માં ભારત સરકારે દક્ષિણ આફ્રિકા સાથે વ્યાપારી સંબંધો કાપી નાખ્યા, સાંસ્કૃતિક, રાજદ્વારી અને ખેલકૂદ ક્ષેત્રે સંપૂર્ણ પ્રતિબંધ લાદ્યો. યુ.એન.માં ભારતે જ રંગભેદી સરકાર નાબૂદીનો  પ્રસ્તાવ મુકેલો અને આંતરરાષ્ટ્રીય બહિષ્કારનું એલાન કરેલું એ નોંધનીય છે. એ.એન.સી.એ 1960માં ભારતમાં પણ થાણું નાખ્યું. ભારતે આફ્રિકા ફન્ડમાં યોગદાન આપ્યું. એમની લડત ચાલુ રહી. માદીબાએ ખુદ સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામની દક્ષિણ આફ્રિકાના સંઘર્ષ પર અને ગાંધીજીની તેમના પોતાના વિચારો પરની અસર વિષે લખ્યું છે. ગાંધીજીને ટ્રેનમાંથી ફેંકીને ઊતારી પાડવાની ઘટનાની શતાબ્દી નિમિત્તે તારીખ 6 જૂન 1993માં પીટર મેરિત્ઝબર્ગ ખાતે આપેલ પ્રવચનમાં માંડેલાએ ગાંધી અજ્ઞાનતા, ગરીબી, રોગ, બેરોજગારી અને હિંસાત્મક વલણો જેવાં દુશ્મનો સામે લડતા હતા તેનો  ઉલ્લેખ કરેલો. આમ તો એ બંનેએ આ દુશ્મનોને માત કરવા જિંદગી ખર્ચી નાખી. આ સમાન મૂલ્યોના તાંતણે બંધાયેલ ભારત અને દક્ષિણ આફ્રિકા વિકાસ કરી રહેલા દેશો તરીકે દુનિયામાં એક સાથે ઉભરી આવ્યા છે. BRICS અને IASAમાં ભાગીદારી, G20 અને G ફોરમમાં પણ સાથે રહેવાને પરિણામે આપણા બંને દેશો વચ્ચેની સાંકળ વધુ મજબૂત બનાવવા ઘણી તકો મળી; જેમ કે ખેતી, સ્વાસ્થ્ય, ગ્રામ વિકાસ અને શિક્ષણનાં ક્ષેત્રોમાં સહાકર આપવો. ગાંધી-માંડેલા વૉકેશન કેન્દ્ર શરૂ થયું છે એ આ બે મહાન નેતાઓના પ્રદાનની નોંધ લે છે; ઉપરાંત બંને દેશોના ગાઢ સંબંધોને બળવત્તર બનાવે છે. સરકારે ભારત અને દક્ષિણ આફ્રિકાને ગાંધી અને માદીબા ગૌરવ લઇ શકે એવા દેશો બનાવવા સાથે મળીને કમર કસવા અનુરોધ કર્યો.

ફિનિક્સ સેટલમેન્ટના એક ટ્રસ્ટી નહલાહ્લા ન્ગીડી[Nhlanhla Ngidi]એ  આગલા વક્તાઓના વક્તવ્યોને બહાલી આપતા કહ્યું, જગત ભરમાં આ પહેલું એવું સ્થળ છે જેને શાંતિના પાયા પર રાષ્ટ્રીય ધરોહર તરીકેનું માન પ્રાપ્ત થયું છે, જે એક ગૌરવની બાબત છે. ગાંધીની સ્વતંત્રતા અને ન્યાયની લડાઈ માત્ર આ દેશને જ નહીં, પણ જગત આખાને પ્રેરણા આપી ગઈ. આ જાહેરાતનો શું અર્થ ઘટાવી શકાય? એ આ સેટલમેન્ટની મહત્તા જરૂર વધારે છે, પણ એ માત્ર ઈનાન્ડા કે ફિનિક્સ સાથે જોડાયેલા લોકોની જ માલિકી નથી, હવે એ આખા રાષ્ટ્રની ધરોહર છે. એટલે તેનું સંચાલન અને સંવર્ધન કરવાની ફરજ માત્ર તેના સંચાલકોની જ નથી, આપણા સહુની છે. હવે તેને આંતરરાષ્ટ્રીય હેરિટેજ સેન્ટર બનાવવા ચળવળ શરૂ કરીશું. એમાં સફળ થઈએ કે નહીં તે મહત્ત્વનું નથી, પણ નાનું અને બહુ મહત્ત્વનું ન ગણાતું તેવું ફિનિક્સ હવે રાષ્ટ્રના તખ્તા પર મુકાઈ ગયું તેમ જ વિશ્વના તખ્તા પર મુકાઈ  શકે. આ સેટલમેન્ટ હવે વિકાસ અને પ્રગતિનું કેન્દ્ર બનશે. ગાંધીનાં સિદ્ધાંતો અને મૂલ્યોનાં શિક્ષણનો સ્રોત બનશે કે જેના વિષે આજે થોડી વાર ઊભા રહીને ઊંડાણથી વિચારવાની જરૂર છે. તેમણે એમ પણ કહ્યું કે આખી રાત વાત કરું તો પણ અંત ન આવે એટલાં મૂલ્યો આપણે જાળવવાના છે, પણ તેમાંના બે મૂલ્યોની વાત તેમણે કરી. ગાંધી ન્યાય અને શાંતિના દૂત હતા. તેમના મનથી તો એ બંને અભિન્ન હતા, જેને માટે પોતાનું જીવન બલિદાન કરવા તેઓ તત્પર હતા. ગરીબી હોય ત્યાં ન્યાય ન હોય. જ્યાં લોકો પર અંકુશ રાખવામાં આવતો હોય અને દમન થતું હોય ત્યાં શાંતિ ન હોય. ગરીબી, અજ્ઞાન અને રોગ આપણા દેશમાંથી સદંતર નાબૂદ થાય એની ખાતરી ગાંધીએ જરૂર કરી હોત. સર્વોદય એ ગાંધીની કલ્પનાના સમાજનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. તેમણે કહેલું, જ્યારે રાજ કાયદા વિહીન શાસન કરે ત્યારે તેની સામે અસહકાર કરવો એ આપણો માત્ર અધિકાર જ નહીં, આપણી ફરજ પણ બની રહે છે. ગાંધીને નીચા ઉતારી પાડવા તેઓ રેસિસ્ટ હતા અને આફ્રિકન પ્રજાના વિરોધી હતા તેવો પ્રચાર થાય છે. હા, એક સમયે તેઓ આફ્રિકન પ્રજા માટે અમુક વિચારો ધરાવતા હતા, પણ એ મહત્વનું નથી; મહત્ત્વનું એ છે કે તેઓએ આ પૂર્વગ્રહો દૂર કર્યા અને એથી જ તો મહાત્મા બન્યા. એક પવિત્ર સંત તરીકે પંકાયા. બધાને ન્યાય મળે તે માટે તેઓ સતત લડ્યા, ક્રૂરતા અને અન્યાય ભર્યું વલણ અને વર્તન ઘૃણાસ્પદ છે, એ સત્ય સહુને સમજાવી શક્યા. નેલ્સન મંડેલાએ કહેલું તે યાદ કરીએ, “આપણે ગાંધીને માફ કરવા જોઈએ, એમના એ પૂર્વગ્રહો એ સમય અને સંયોગોના સંદર્ભમાં જોવા જોઈએ. તેઓ એક યુવાન ગાંધી હતા, હજુ મહાત્મા નહોતા બન્યા. એમને માનવ માત્ર માટે પૂર્વગ્રહ નહોતો અને તેઓ સત્ય અને ન્યાય માટે હંમેશ લડ્યા.” ભૂતકાળની ઘટનાઓને પકડીને ન રહેવાય, એમ કરે તે અયોગ્ય કરે છે. ઈ.સ. 1908માં ગાંધીજીએ કહેલું એ ભૂલી ન શકાય, “Without the Africans South Africa may become a hole in a wilderness.”

નહલાહ્લા ન્ગીડીએ સમાપન કરતા કહ્યું, આપણે ભવિષ્યમાં જુદી જુદી જાતિઓ એકબીજા સાથે હળીમળીને રહીને દુનિયાએ કદી ન જોઈ હોય તેવી સભ્યતાનું નિર્માણ કરે તેવો સમાજ અને દેશ રચવો છે. મેં તો ગાંધીને તેમની પૂર્વગ્રહિત માન્યતાઓ માટે માફ કરી દીધા છે. તેઓ તેનાથી ઉપર ઊઠીને એક સમતાવાદી માનવ તરીકે ઉભરી આવ્યા. ઘણી આફ્રિકન હસ્તીઓ જેવા કે આયઝમાં શેંબે તથા અન્ય કર્મશીલો સાથેના સંબંધોને કારણે તેમના ઘોષણા સમાન ઘણા કથનો વધુ પ્રકાશમાં આવ્યા છે. ફિનિક્સ સેટલમેન્ટને જે દરજ્જો મળ્યો છે તે અભિનંદનીય છે, પણ શાંતિ અને અહિંસાના રક્ષક તરીકે તેનાં કાર્યને ચિરંજીવ રાખવા આપણે બમણા પ્રયાસો કરવા જોઈશે. અહીં સર્વોદય અને સત્યાગ્રહના સિદ્ધાંતો જીવિત રહે અને લાંચ રુશવત તથા અરાજકતા વિહોણા સમાજ માટે આ સ્થાન સ્વર્ગ સમું  બની રહે તે જોવું રહ્યું. હવે તેને આંતરરાષ્ટ્રીય હેરિટેજ સાઈટનો દરજ્જો મળે તેની રાહ જોઈએ.

નેશનલ એસોસિએશન ઓફ આફ્રિકન અમેરિકન સ્ટડીઝના ડાયરેક્ટરે દ’ લેમ્યુઅલ બેરી[De Lemuel Berry]એ ફિનિક્સ સેટલમેન્ટને આ માનભર્યું પદ કઈ રીતે મળ્યું તેનો ઇતિહાસ કહેતા કહ્યું, 2017માં યોજાનારી ઇન્ટરનેશનલ કોલેજ કોન્ફેરેન્સ માટે સ્થળની પસંદગી કરવા 2016માં ડર્બન જવાનું થયું. તે વખતે ફિનિક્સ જવાનું આમંત્રણ મળ્યું. ઇલા ગાંધીએ સેટલમેન્ટની સ્થાપનાનો ઇતિહાસ, તે સમયે થયેલા પ્રયોગો, તે વખતનું જીવન અને પ્રવૃત્તિઓ અને હાલનાં તેના કાર્ય વિષે વિગતે માહિતી આપી. તેનાથી આ મુલાકાતીઓને ઘણી જાણકારી મળી. આવાં સ્થળોની મુલાકાત ભાગ્યે જ આ પદાધિકારીઓએ લીધી હશે. આ મુલાકાત બાદ ડૉ. બેરીને કેટલીક વિનંતીઓ મળી. તેને પરિણામે એક પ્રશ્ન ઊઠ્યો, આ કેન્દ્રને વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટનું પદ કેમ નથી મળ્યું? યુનેસ્કોના વર્લ્ડ હેરિટેજ માટેના નિર્ણાયકે નિયમો વાંચી જવા ડૉ. બેરીએ તૈયારી બતાવી. તેઓને જાણ થઇ કે આ બાબત અંગે પહેલા કશી કાર્યવાહી નથી કરવામાં આવી. તરત જ પ્રોવોન્શિયલ, નેશનલ અને વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટનું સ્થાન મળે તે માટેની પ્રકિયા શરૂ થઇ. 2017માં ઇલાબહેન ગાંધી સાથે પીટર મેરિત્ઝબર્ગ જઈને નોમિનેશન દર્જ કરાવ્યું. 

ગાંધી વિષે 3,000થી વધુ પુસ્તકો ફિનિક્સ સેટલમેન્ટ અંગે લખાયાં છે, એ કેટલાને ખબર હશે? ગાંધી, સેટલમેન્ટ અને સામાજિક ન્યાય  વિષે 15,000થી વધુ લેખો દુનિયા આખીમાંથી લખાયા છે, એ પણ બહુ થોડાને જાણમાં હશે. ફિનિક્સ સેટલમેન્ટને રાષ્ટ્રની ધરોહરનું સ્થાન મળ્યું તો હવે આંતરરાષ્ટ્રીય ધરોહરની શી જરૂર, એમ પણ પૂછી શકાય. જો એ માન મળશે તો દુનિયા આખીને ગાંધી અને ફિનિક્સ સેટલમેન્ટનાં કાર્યો અને તેના વિશ્વશાંતિ માટેના પ્રયાસો વિષે વધુ લોકોને જાણ થશે. રાષ્ટ્રીય ધરોહર જાહેર કરવા માટેની કાર્યવાહી દરમ્યાન 60 જેટલી ફાઇલોમાં વિસ્તરેલા ડર્બન ફ્લડ ઝોનના રિવ્યુ, તે સમયના ઐતિહાસિક બનાવોની નોંધો, ડર્બન અને સેટલમેન્ટના સોશ્યલ સ્ટેટિસ્ટિક્સ, સેટલમેન્ટના પ્લાન અને 300 જેટલા ફોટાઓ તપાસવામાં આવેલા. આ બધાં કાર્યો સુચારુ રૂપે પૂરા કરનારા સહુનો ડૉ. બેરીએ આભાર માન્યો. ઇલાબહેન વિષે બોલતા તેમણે કહ્યું, “ક્યારેક માણસ પોતાનો ઢોલ પીટવામાં નિષ્ફ્ળ જાય, ત્યારે મારા જેવા માણસની જરૂર પડે! ઉત્તમ કોફી માટેની બધી સામગ્રી હોય, પણ તેને ભેળવનાર ન હોય તો માત્ર સામગ્રીઓથી ઉત્તમ કોફી ન મળે. ઇલાબહેન એવાં સામગ્રીઓને ભેળવનાર વ્યક્તિ છે. તેઓ અમને સાચા માર્ગ પાર રાખે, પ્રોત્સાહન આપે, પ્રયત્નોને સાંકળવામાં મદદ કરે, પડકારો આવે ત્યારે સતત કામ કરતા રહેવા બળ આપે, અમારા ધ્યેયની યાદ અપાવે અને એમ કરતાં કરતાં સામાજિક ન્યાયને બઢતી આપે. 

પ્રો. ઉમા મિસ્ત્રી [Uma Misthrie], કે જેઓ ગાંધીજીનાં પ્રપૌત્રી છે, તેઓ હાલ ફિનિક્સ સેટલમેન્ટનો 1904થી 2020 સુધીનો – 116 વર્ષનો ઇતિહાસ લખે છે. સેટલમેન્ટમાં સ્થાપનાકાળમાં રહેતા એ લોકોની જીવની લખાઈ રહી છે. તેની સ્થાપનામાં ગાંધીજી અત્યંત મહત્ત્વના હતા, પરંતુ હરેક દાયકે એ મૂલ્યોને જીવિત અને કાર્યાન્વિત રાખવામાં કોનો કોનો ફાળો હતો, એ પણ અતિ મહત્ત્વનું છે, જે ઉમાબહેનના પુસ્તક પરથી જાણવા મળશે. ગાંધીજીના ભારત પરત ફર્યા બાદ તેમના પુત્ર મણિલાલ ગાંધીએ ફિનિક્સને સાંભળ્યું ન હોત, તો આજે તેનું અસ્તિત્વ અને આટલું મહત્ત્વનું પ્રદાન રહ્યું ન હોત. મણિલાલના અવસાન બાદ તેમનાં પત્ની સુશીલાબહેને એ મશાલ સળગતી રાખી. સેટલમેન્ટની યાત્રામાં રામ ગોવિંદ અને ઈલાબહેનનાં કાર્યને કેમ ભુલાય?

આફ્રિકન અમેરિકન્સ, ગાંધીજી અને ફિનિક્સ સેટલમેન્ટ ટ્રસ્ટ વચ્ચેનો સંબંધ બતાવતાં ઉમાબહેને કેટલાક પ્રસંગો કહી સંભળાવ્યાં. 1893માં ગાંધીના જીવનને બદલી નાખનાર એ પ્રખ્યાત ઘટના ઘટી ત્યાર બાદ ગાંધી પ્રિટોરિયા સ્ટેશને પહોંચ્યા, પરંતુ ક્યાં રહેવું એ ખબર નહોતી. ત્યારે એક આફ્રિકન અમેરિકન સજ્જન (જેનું નામ જાણમાં નથી) તેમને એક હોટેલમાં લઇ ગયા, જ્યા ગાંધીજીએ રાતવાસો કર્યો. અશલાંગા ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં આફ્રિકન અમેરિકન શિક્ષકો હતા. કાઁગ્રેસમેન ચાર્લ્સ ડિગ 1971માં સેટલમેન્ટની મુલાકાતે આવેલા, અને ત્યાર બાદ સ્યુગર એસોસિયેશનનો બહિષ્કાર થયેલો. રેવરન્ડ જેસી જેક્સન 1979માં મુલાકાતે આવેલા, અને તેમણે લોકોને ગાંધીની માનવ અધિકારો માટેની લડતમાંથી પ્રેરણા લઇ સામૂહિક કૂચ કરવા પ્રોત્સાહન આપેલું. ઉમાબહેનનાં માતામહ સુશીલાબહેને 1961માં હિસ્ટોરિકલ મોન્યુમેન્ટ કમિટીને ફિનિક્સ સેટલમેન્ટને નેશનલ મોન્યુમેન્ટ બનાવવા શી પ્રક્રિયા છે તે વિષે પૂછતાછ કરેલી. તે વખતે રંગભેદની નીતિ પૂરજોશમાં અમલમાં હતી. અશ્વેત લોકોના અવાજને રૂંધી નાખવામાં આવ્યા હતા. કમિટીએ કહ્યું, દરેક કોમના લોકો જુદાજૂદા સમયે મુલાકાત લે અને દરેક વર્ણના લોકો માટે અલગ અલગ વ્યવસ્થા કરવી પડે (રંગભેદની નીતિને કારણે). એ કહેવાની જરૂર નથી કે એ નિયમ સાંભળીને સુશીલાબહેને પોતાનો પ્રસ્તાવ પાછો ખેંચી લીધો.

ગાંધીજી માનતા કે ફિનિક્સના વિચારો અને આદર્શો કોઈ પણ સ્થળે લઇ જઈ શકાય તેવા છે. એનો ઉદ્દેશ, ‘Present there where you are’ એટલે કે તમે જ્યાં રહો ત્યાં ફિનિક્સ રચાય એ હતો.  ફિનિક્સ વસાહત બહુવિધ જાતિઓના સમૂહના સંગઠનના ખ્યાલ પાર સ્થપાયેલી. ત્યાં જાતિ, કોમ, ધર્મ, લિંગ, જ્ઞાતિ અને ઉંમરના વાડા નહોતા નડતા. આ પ્રયોગ દક્ષિણ આફ્રિકામાં તે સમયે અદ્વિતીય હતો. દરેક ધર્મના લોકો, ભારતની દરેક ભાષાઓ ઉપરાંત ઇંગ્લિશ અને ઝુલુ બોલનારા તમામ લોકો એક વસાહતમાં રહે તે તદ્દન અસાધારણ ઘટના હતી. કાર્ય વિભાજન અને કામ કરનારના સંબંધો તથા તેમને મળતા વળતર માટે પણ અદ્દભુત પ્રયોગો થયેલા. બધાને જમીનની માલિકીમાં ભાગ, બધા અંતેવાસીઓ તમામ પ્રકારનાં કામ વારાફરતી કરે અને હરેકને સરખું મહેનતાણું મળે, તેવી ગોઠવણ થયેલી. જ્હોન રસ્કિનના વિચારોની અસર ગાંધીજી પર થયેલી. જો કે એમના જન્મની આ 200મી વર્ષગાંઠ છે, તેનો કોઈ ઉલ્લેખ ક્યાં ય જોવા નથી મળતો. જ્હોન રસ્કિને પાયાનો પ્રશ્ન પૂછેલો, કોઈ એક મજૂર માટે ન્યાયી મહેનતાણું કેટલું હોવું જોઈએ? હજુ એ સવાલનો ઉકેલ આપણે મેળવી નથી શક્યા. ફિનિક્સના પ્રિન્ટિંગ પ્રેસમાં કારીગરોને કેટલું મહેનતાણું આપવું એ નિર્ણય કરવામાં ગાંધીજી મૂંઝાયા, જેનો ઉત્તર જ્હોન રસ્કિન પાસેથી મળ્યો અને એમ સર્વોદયની વિભાવનાનો ઉદય થયો. ‘ઇન્ડિયન ઓપીનિયન’ અને પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ ફિનિક્સના બે મુખ્ય સ્તંભ. આજના બ્લેક જર્નાલિસ્ટ જેવો તે વખતે ગાંધીજીનો દરજ્જો હતો. નોંધવા જેવી હકીકત તો એ છે કે પ્રેસના કારીગરો બધા લેખકોના લેખ વાંચતા. એ રીતે ભારતીય લોકોને આફ્રિકન પ્રજાની સમસ્યાઓ, અશક્તિઓ અને અડચણો વગેરેનું શિક્ષણ મળ્યું. ‘ઇન્ડિયન ઓપીનિયન’ 57 વર્ષ સુધી પ્રકાશિત થતું રહ્યું. 

ઉમાબહેને ફિનિક્સ સેટલમેન્ટનું મહિલાઓ માટે શું મહત્ત્વ હતું તે પણ કહ્યું. ગાંધીજીને શરૂઆતથી જ લાગતું હતું કે બહેનોએ માત્ર ઘરકામમાં જ રચ્યાપચ્યાં ન રહેવું જોઈએ. પોતાના મોટા દીકરા હરિલાલની પત્ની ચંચળને પ્રેસમાં આવીને કંપોઝ કરતા શીખી લેવા કહ્યું. અને તો એને પણ બીજા કારીગરો જેટલું મહેનતાણું મળવું જોઈએ, એવી વ્યવસ્થા કરી. ત્યારથી ફિનિક્સ સેટલમેન્ટમાં મહિલાઓએ ખૂબ મહત્ત્વનો ભાગ ભજવ્યો, જે સુશીલાબહેન અને ઇલાબહેન ગાંધી સુધી જળવાઈ રહ્યો છે. કસ્તૂરબાએ સત્યાગ્રહમાં ભાગ આ સ્થળેથી જ લીધો હતો. આફ્રિકન સ્ત્રીઓ રંગભેદ સામે લડત લડી તેનાથી પ્રેરાઈને  પહેલી ભારતીય મહિલા લડતના મેદાનમાં પડી. 

ઇતિહાસ એ વાતની નોંધ લેશે કે પ્રિન્ટિંગ પ્રેસમાં કામ કરતા કારીગરો માટેના નિવાસસ્થાન તરીકે શરૂ થયેલ ફિનિક્સ સેટલમેન્ટ સમય જતા સત્યાગ્રહનું થાણું બન્યું. તે ઉપરાંત યુવાનો માટે અહિંસક લડાઈની તાલીમ માટેનું કેન્દ્ર બન્યું, એ ખૂબ અગત્યનું છે કેમ કે ત્યાં મળતું શિક્ષણ સંસ્થાનવાદી [કોલોનિયલ] શિક્ષણ કરતાં ઘણું અલગ હતું. વિદ્યાર્થીઓ સ્વભાષાના માધ્યમથી ભણે અને  પોતાની સંસ્કૃતિનું ગૌરવ કરી શકે, એ શક્ય બન્યું. સંસ્થાનવાદીઓ તો માનતા કે અશ્વેત પ્રજા તદ્દન મૂઢ છે. ફિનિકસે એવા લોકોને પોતાના માટે ગૌરવ કરતા શીખવ્યું. 1970માં અહીં વર્ક ટ્રેનિંગ કેમ્પ થયેલા. રંગભેદી રાજના રણમાં એ મીઠી વીરડી સમો સાબિત થયો. યુવાનોને મુક્ત અને સ્વતંત્ર સમાજ કેવો હોય, તેનો સ્વાદ ચાખવા મળ્યો. રંગભેદી નીતિથી ત્રસ્ત લોકો માટે આ સ્થાન આશ્રયસ્થાન બન્યું જ્યાં તેઓ પરસ્પર સાથે જોડાઈને વિચારોનું આદાનપ્રદાન કરી શકે. 1913માં એગ્રીમેન્ટ પર આવેલા મજદૂરો સેંકડોની સંખ્યામાં ફિનિક્સ આવેલા. 1985માં ફરી 25 જેટલા મજદૂર પરિવારો પોતાના માલિકોના ત્રાસથી બચવા ફિનિક્સના આશરે આવેલા, એટલું જ નહીં, ફિનિક્સના મૂળ આદર્શોને અનુસરીને જ રહ્યા. સામૂહિક રસોડે રાંધીને જમ્યા અને મહેનત મજૂરી કરી રોજી રળી. 

વક્તવ્યનું સમાપન કરતાં ઉમાબહેને એક બીજી હકીકત પર સહુનું ધ્યાન દોર્યું. ગાંધીજીએ હિન્દુ-મુસ્લિમ એકતા અને અસ્પૃશ્યતા નિવારણના મુદ્દે તથા વાઇસરૉયના નિર્ણયના વિરોધમાં ઉપવાસો કરેલા એ જાણીતું છે, પરંતુ તેમણે સહુ પ્રથમ અનશન ફિનિક્સ – દક્ષિણ આફ્રિકામાં અંતેવાસીઓના નૈતિક પતનના સંદર્ભમાં કરેલા. મણિલાલ ગાંધીએ 1952માં 21 દિવસના ઉપવાસ કરેલા. ત્યાર બાદ સ્વ. સુશીલાબહેન ગાંધી અને ઇલાબહેન ગાંધીએ અન્યાય સામે લડવા આ પરંપરા ચાલુ રાખી. આ એક એવું સ્થળ છે જ્યાં ગાંધીજીએ આફ્રિકામાં વસતા હિંદીઓનાં અધિકારો માટે લડત લડવા પ્રજાને તૈયાર કરી, લડતનું યુક્તિપૂર્વક આયોજન કર્યું, પણ સાથે સાથે ‘ઇન્ડિયન ઓપીનિયન’માં 20 હપ્તા સુધી શું ખાવું, પીવું, હાઈડ્રોથેરપિનો કઈ રીતે ઉપયોગ કરવો, વગેરે વિષે લેખો લખ્યા. ચા-કોફીની પેદાશ અને વ્યાપાર પાછળ ગુલામો અને અશ્વેત મજૂરોનાં શોષણ છુપાયેલા છે, માટે તે છોડવાની ભલામણ કરી. ગાંધીજી સહુ પ્રથમ વીગન હતા તેમ કહી શકાય. તેમણે કેવી રીતે જીવવું તેનું એક પેકેજ આપ્યું. ફિનિક્સ સેટલમેન્ટમાં ગાંધીની મોટા ભાગની પરંપરાઓ સચવાઈ, કોઈ છૂટી પણ ગઈ. થોડો બદલાવ પણ આવ્યો, પરંતુ તેની તેની પાછળનાં મૂલ્યોનું હાર્દ હજુ જળવાયું છે. આથી જ તો ફિનિક્સ સેટલમેન્ટનાં કાર્ય, ઇતિહાસ અને તેના મહત્ત્વને જીવંત રાખવાં એ આપણી સહુની ફરજ થઇ પડે છે.

યુનેસ્કોના ગુડવિલ એમ્બેસેડર (રાજદૂત) અને સાંસ્કૃતિક બાબતોના આંતરરાષ્ટ્રીય સબંધો જાળવનાર દૂત તરીકે ખ્યાતનામ બનેલ હીવા સર[Hedva Ser]નું પણ આ વેબિનારમાં પ્રદાન રહ્યું. તેઓ શાંતિ, બંધુત્વ અને સહિષ્ણુતા જેવા ઉમદા માનવીય ગુણોને કળા દ્વારા રજૂ કરે છે અને વિશ્વભરમાં તેમની ગણના એક ઉત્તમોત્તમ માનવતાવાદી કલાકાર તરીકે થાય છે. યુનેસ્કોના પારિતોષિકો મેળવનાર આ સન્નારીનું કહેવું છે કે તેમનાં મોટા ભાગના શિલ્પો અને કલાકૃતિઓની પ્રેરણા તેમને ગાંધીના જીવન અને કાર્યમાંથી સાંપડી છે. સહઅસ્તિત્વ, બધા ધર્મો પ્રત્યે પરસ્પર માનની લાગણી, પ્રકૃતિ માટે આદરભાવ વગેરે જેવા ખ્યાલોને તેમણે કલામાં મૂર્તિમંત કર્યા છે. યુનેસ્કોનું પ્રતીક Tree of Peace એ હીવા સરની જ કૃતિ છે. તેઓ એ શિલ્પ દ્વારા યુવા પેઢીને શાંતિનો સંદેશ અને શિક્ષણ આપવા ચાહે છે. યુનેસ્કોના આંતરદેશીય વાટાઘાટો દ્વારા સંઘર્ષ નિવારણના આદર્શોને પોતાની કલામાં મૂર્તિમંત કરવાનો તેમનો પ્રયાસ છે તેમ કહ્યું. દુનિયામાં હરેક ક્ષેત્રે સ્થિરતા આવે અને રાજકીય પક્ષો વચ્ચે સંવાદિતા કેળવાય તે માટે સંઘર્ષ વાળા વિસ્તારોમાંથી આવતા ઊગતા કલાકારોને કેળવવા તેઓ સતત કાર્યરત રહે છે. “હું ગાંધીની દેણગી દુનિયા પાસે મુકવા માંગુ છું.” હીવા સરના આ વિધાનને સમજવા તેમની કૃતિઓ જોવી રહી. ફિનિક્સ સેટલમેન્ટ માટે A Road of Peace – શાંતિ પથ બનાવવાનો નિર્ધાર  તેમણે વ્યક્ત કર્યો.

વિક્ટર સાબેક [Victor Sabek] પણ આ વેબિનારના રસપ્રદ વક્તા હતા. તેમણે કેટલીક અર્થસભર વાતો કહી. ગાંધીની સાર્ધશતાબ્દીની ઉજવણી નિમિત્તે 14 આંતરરાષ્ટ્રીય નેતાઓને લક્ષ્યમાં રાખીને એક શ્રેણી તૈયાર થઇ છે, જે દક્ષિણ-પૂર્વ એશિયા, દક્ષિણ અમેરિકા, યુરેશિયા અને આરબ દેશોમાં ખૂબ લોકપ્રિય બની છે. તેનાથી ગાંધી અને ફિનિક્સ સેટલમેન્ટની મહત્તા વધુ ઉજાગર થઇ છે.

વિકટર સાબેક યુગોસ્લાવિયામાં જન્મેલા, જે બંને વિશ્વયુદ્ધોમાં ખેદાનમેદાન થઇ ગયેલું, એટલે તેમને શાંતિમય સમાધાનનું મહત્ત્વ બરાબર સમજાય. તેમના પિતાનો પરિવાર જર્મનીના કોન્સન્ટ્રેશન કેમ્પમાં કેદ થયેલો અને માતાનું કુટુંબ સ્વાતંત્ર્યની લડાઈમાં જોડાયેલું. તેમનાં માતા હિટલરના પ્રોગ્રમમાંથી નાસી છુટેલાં. પોતાના માતૃ અને પિતૃ પક્ષે બધા જાતિગત સમાનતા માટે લડેલા અને એટલે જ તો કદાચ વિક્ટર સાબાકે લિબિયા, સીરિયા અને યમનમાં યુદ્ધ પીડિત લોકોનાં કલ્યાણ માટે કામ કર્યું છે. એ બધા દેશો યુદ્ધ અને સંઘર્ષમાં ધરાશાયી થઇ ગયા, એ તેમણે નજરોનજર જોયું. પશ્ચિમી જગતમાં લાંબામાં લાંબો સંઘર્ષ કોલંબિયામાં 50 વર્ષથી ચાલ્યો આવે છે, હાલમાં વિકટર સાબેક ત્યાં કામ કરે છે. આથી જ ગાંધીના શાંતિમય સમાધાનના સિદ્ધાંતો કેટલા આજે પણ અને આજે તો વધુ પ્રસ્તુત છે એનો તેમને જાત અનુભવ છે. તેઓને લાગે છે કે સંસ્થાનવાદનું પ્રચલિત રૂપ હવે ખતમ થયું ગણાય, પરંતુ બીજા અનેક પ્રકારના સંસ્થાનવાદનો પ્રસાર, ખાસ કરીને આફ્રિકન દેશોમાં વધવાને કારણે સંઘર્ષો નિવારવા અને તેના નિરાકરણ માટે શાંતિમય ઉપાયો યોજવા અનિવાર્ય થઇ પડ્યા છે. 

ગાંધીના સાચાં વારસદાર સમાં તેમનાં પૌત્રી ઇલાબહેન ગાંધીએ આખા સમારંભનું સુંદર રીતે સમાપન કર્યું. આમ તો તેઓ મિતભાષી છે. એક શાંતિપ્રિય અને યુદ્ધ વિરોધી કર્મશીલ તરીકે અવિરત કાર્ય કરતાં રહ્યાં છે. તેમણે ભારપૂર્વક કહ્યું કે કોવિદ-19થી સર્જાયેલી કટોકટી દરમ્યાન ગાંધીનાં મૂલ્યોનું મહત્ત્વ વધુ સમજાયું. આપણું જીવન આ કપરો કાળ વીતી ગયા બાદ, પહેલાં જેવું સામાન્ય નથી રહેવાનું. એ નવું સાહજિક જીવન શું હશે? આ ચેપી રોગ ગરીબ-ધનવાન વચ્ચેની ઊંડી ખાઈ સમાજને વિભાજીત કરી નાખે છે એની ખાતરી કરાવતો ગયો. બે દેશો વચ્ચે અને એક જ દેશની અંદર રહેલી અસમાનતા વિકરાળ સ્વરૂપે દેખાઈ આવી, જેને પરિણામે હિંસાના બનાવો પણ વધ્યા. લોકોએ એકબીજાં માટે કરુણા દર્શાવી, આગલી હરોળમાં કામ કરતાં કામદારો અને સામાન્યજને એકબીજાં પ્રત્યે હમદર્દી બતાવીને શુભ ઈરાદાથી મદદ કરી. આ જ વાત ગાંધીજીએ જીવીને બતાવી આપી હતી. આપણે આ ગુણોને અંકે કરીને નવું સમાજજીવન ઘડવું હોય તો આપણાં વલણો બદલવાં જોઈશે. પોતાનું અને બીજાનું જીવન કેમ સુધારવું એ વિચારીએ.

આજે એક વાત સ્પષ્ટ થઇ છે કે સમાજના કોઈ પણ વર્ગને પાછળ રાખીને જીવન શક્ય નથી  બનવાનું. ઉપરછલ્લી દેખાતો વિકાસ સંતુલિત નહીં રહે. તો બધાને કઈ રીતે મદદરૂપ થવું એ વિચારતા લાગે છે કે ‘સર્વોદય’ની વિચારધારા પાછી સમજીને અમલમાં મુકવી પડશે. ’આફ્રિકામાં ‘ઉબુન્ટુ’ પુનર્જીવિત કરવું જોઈશે. ભવિષ્યમાં વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઈટ બનશે તો ફિનિક્સને આ સંદેશો ફેલાવવામાં સરળતા રહેશે. યુવા પેઢી આ કામ ઉપાડી લે અને નવું વિશ્વ રચે તેવી આશા રાખીએ. 

અંતમાં, ઇલાબહેને ગાંધીનું પ્રખ્યાત કથન ફરીને યાદ અપાવ્યું; “દુનિયામાં દરેકની ખોરાકની જરૂરિયાત સંતોષાય એટલું જરૂર છે, પણ દરેકના લોભને પોષે તેટલું આપણી પાસે નથી.” ફિનિક્સની આસપાસ જોશો તો ગરીબોની જરૂરિયાતોનું પ્રમાણ મળશે અને તેની બીજી બાજુએ તવંગરોના લોભનું પ્રદર્શન દેખાશે. આ સ્થિતિને ખતમ કરવા સાથે મળીને કામ કરીએ એ તેમની હાકલ હતી.

ફિનિક્સ સેટલમેન્ટને ક્વાઝુલુ નાતાલની રાષ્ટ્રીય ધરોહર હોવાનું સન્માનનીય સ્થાન પ્રાપ્ત થયું એ નિમિત્તે ઉપરોક્ત વકતાઓએ આપેલ સંદેશાઓ મહામારી બાદના યુગમાં જીવનની નવી રાહ શોધતી માનવ જાત માટે માર્ગદર્શનનું કામ કરશે.

e.mail : 71abuch@gmail.com

webinar for phoenix settlement