જ્યાં સુધી સમસ્યાની ખબર ન પડે, ત્યાં સુધી તેને કેવી રીતે હલ કરી શકાય? જો સમસ્યા નાની હોય તો તેની વધારે અસર થતી નથી. હા, તેની સતત અવગણના કરવાથી થોડી તકલીફ પડે, પરંતુ જો સમસ્યા મોટી હોય અને તે ઘણા બધાને અસર કરી રહી હોય, તો એવી સમસ્યાની અવગણના માટે એક મજબૂત અને વાજબી કારણ હોવું જોઈએ. તો જ તેને અવગણી શકાય.

ભારતમાં છેલ્લા 3 વર્ષમાં કારના વેચાણમાં કોઈ નોંધપાત્ર વધારો થયો નથી. ભારતીયોએ વર્ષ 2015-16માં લગભગ 27 લાખ કાર ખરીદી હતી, જ્યારે વર્ષ 2019-20માં વેચાયેલી કારની સંખ્યા પણ 27 લાખ છે. આનો એક અર્થ એ છે કે ભારતનો મધ્યમ વર્ગ બિલકુલ વિકાસ કરી રહ્યો નથી અથવા તે ખર્ચ પણ કરી રહ્યો નથી. સરકારનું કહેવું છે કે કારના વેચાણમાં વૃદ્ધિની કોઈ સમસ્યા નથી. કારણ કે લોકો હવે ટૅક્સીઓ વગેરેનો ઉપયોગ કરી રહ્યા છે. ગયા વર્ષે અમેરિકામાં 20 કરોડ કાર વેચાઈ હતી. માટે, સ્પષ્ટ છે કે ‘ઓલા’ અથવા ‘ઉબર’ જેવી ટૅક્સી સેવાઓએ કોઈ પણ દેશમાં કારના વેચાણમાં કોઈ ફરક પાડ્યો નથી.

દેશમાં દ્વિચક્રી વાહનોના વેચાણમાં પણ છેલ્લાં ચાર વર્ષ દરમિયાન કોઈ વધારો થયો નથી. 2016-17માં દેશમાં ૧.૭ કરોડ દ્વિચક્રી વેચાયાં હતાં અને 2019-20માં પણ તેમની સંખ્યા ૧.૭ કરોડ છે. દ્વિચક્રી વાહનોને નીચલા મધ્યમ વર્ગીય વાહનો માનવામાં આવે છે. તેમનું વેચાણ સ્થગિત થઈ ગયું તેનો અર્થ એ છે કે નીચલો મધ્યમ વર્ગ પણ દબાણમાં છે અને છેલ્લાં ચાર વર્ષમાં વિકસ્યો નથી. આપણને ખબર નથી કે આ અંગે સરકારની સ્થિતિ શું છે. કારણ કે વિકાસ થઈ રહ્યો નથી, એવું માનવા સરકાર તૈયાર નથી.

કમર્શિયલ વાહનોના (ટ્રક, બસ વગેરેના) વેચાણમાં કોઈ વધારો થયો નથી. છેલ્લાં ચાર વર્ષના આંકડા પર નજર નાખતાં જણાશે કે 2016-17માં 7 લાખ કમર્શિયલ વાહનો વેચાયાં હતાં, જ્યારે 2019-20માં પણ તેમનાં વેચાણનો આંકડો 7 લાખ જ છે. વ્યાપારી વાહનોમાં મોટી સંખ્યામાં ટ્રક હોય છે. તે એવાં વાહનો છે, જે ફૅક્ટરીમાં કાચો માલ વહન કરે છે અને માલ પૂરો પાડીને બજારમાં લઈ જાય છે. એટલે કે, છેલ્લાં ચાર વર્ષમાં બજારમાં શૂન્યવૃદ્ધિ થઈ છે.

તેવી જ સ્થિતિ સ્થાવર મિલકતમાં છે, જ્યાં ગયા વર્ષથી શૂન્ય વૃદ્ધિ થઈ છે. ભારતીયોએ રિયલ એસ્ટેટમાં 2016માં લગભગ રૂ. 2 લાખ કરોડનું રોકાણ કર્યું હતું, જ્યારે 2019માં પણ તે આંકડામાં કોઈ વધારે થયો નથી. દેશની નિકાસની વાત કરીએ તો મનમોહનસિંહનો કાર્યકાળ પૂરો થયો ત્યારે ભારત વાર્ષિક આશરે 300 અબજ ડોલરની નિકાસ કરતું હતું. 2019-20ના આંકડા જોઈએ તો તે આંકડો પણ વધ્યો નથી. આવું કેમ? તેનો જવાબ નથી. એટલું જ નહીં, જ્યારે ભારતની નિકાસ કરતાં આયાત ઓછી થઈ ત્યારે સરકારે તેની ઉજવણી કરી, તેને પોતાની  સિદ્ધિ માની. હતી. છેલ્લાં છ વર્ષમાં દેશમાં રોજગારમાં કોઈ પ્રગતિ થઈ નથી, હકીકતે તેમાં ઘટાડો નોંધાયો છે. એક સરકારી અહેવાલમાં જણાવાયું છે કે દેશમાં બેરોજગારીનો દર 6 ટકા છે, જે ઇતિહાસમાં ક્યારે ય નહોતો. કેમ ભારતીયો નોકરી ગુમાવી રહ્યા છે અથવા નોકરી છોડી રહ્યા છે.

નિશંકપણે, કોવિડે દેશની અર્થવ્યવસ્થા પર જબરદસ્ત અસર કરી છે અને તે આગામી દિવસોમાં જોવા મળશે. વડાપ્રધાન મોદીની બીજી મુદ્દત પૂરી થાય ત્યાં સુધીમાં દેશની અર્થવ્યવસ્થા ત્યાં હશે, જ્યાં આ વર્ષે જાન્યુઆરીમાં હતી. સમસ્યા એ છે કે આ વર્ષે જાન્યુઆરીમાં જે સ્થિતિ હતી તે પણ સારી ન હતી. આ લેખમાં આગળ જણાવાયેલા બધા આર્થિક આંકડા કોવિડ પહેલાંના છે.

લૉક ડાઉન પહેલાં આપણી અર્થવ્યવસ્થામાં સંકોચન અથવા સ્થિરતા આવી ચૂકી હતી અને હાલના સંકટ સાથે તેને કોઈ લેવાદેવા નથી. કોવિડની સમસ્યાનું નિવારણ આવે, તો પણ દેશનું અર્થતંત્ર પહેલાંની જેમ જ સંકટમાં જ હશે. કોવિડ પહેલાં દેશના જી.ડી.પી. ગ્રોથમાં સતત દશ ત્રૈમાસિક સમયગાળામાં ઘટાડો નોંધાયો છે. એવું કેમ, તે જાણવા મળતું નથી. તેના માટે એકથી વધુ કારણો જવાબદાર હોઈ શકે. પરંતુ તે સમસ્યા છે એવો સ્વીકાર જ ન કરીએ, તો તેનો ઉકેલ શી રીતે આવશે? કોઈ મોટી સમસ્યા આંખ આડા કાન કરતા રહેવાથી,આપમેળે કદી સમાપ્ત થતી નથી

એક સમય હતો જ્યારે ભારત દુનિયાભરમાં અર્થવ્યવસ્થાનો તેજસ્વી સિતારો હતું અને વિશ્વની સૌથી ઝડપથી વિકસતી અર્થવ્યવસ્થા તરીકેનો તેનો દાવો હતો. પરંતુ હવે સરકાર આ મોરચે કંઈ બોલતી નથી. સમસ્યા ગંભીર છે અને તે એકલા વડા પ્રધાનને નહીં, દેશના કરોડો લોકોને અસર કરે છે. તેને અવગણવા માટે મજબૂત અને સક્ષમ કારણની જરૂર છે, જે દેખાતું નથી.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 19 ઑક્ટોબર 2020; પૃ. 12-13

ભારતની કોઈ રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા નીતિ નથી. જો એવું કંઈ હોય તો, ભા.જ.પ.ના વર્ષ ૨૦૧૪ના ઢંઢેરામાં વપરાયેલા ‘ઇન્ડિયા ફર્સ્ટ’ અને ૨૦૧૯ના ઢંઢેરામાં વપરાયેલા ‘નેશન ફર્સ્ટ’ શબ્દને સમજવાનો પ્રયાસ કરી શકાય. પરંતુ આ બંનેનો અર્થ શું છે, તેનો ખુલાસો ભા.જ.પે. કર્યો નથી.

ઢંઢેરામાં અમિત શાહે લખ્યું છે કે આ ચૂંટણી ફક્ત સરકાર પસંદ કરવા માટે નહીં, દેશની રાષ્ટ્રીય સુરક્ષાને સુનિશ્ચિત કરવા માટે છે. ‘રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા’ શીર્ષક હેઠળના ભા.જ.પ.ના ઢંઢેરામાં બે મુદ્દા છેઃ એક તો દેશની પ્રહારક્ષમતા વધારવા માટે આધુનિક શસ્ત્રો અને સંરક્ષણ સાધનોના સ્થાનિક ઉત્પાદનની ખરીદી. તેમાં ભારતને સુરક્ષાના કોઈ પડકારનો ઉલ્લેખ નથી. વડા પ્રધાન મોદીના નેતૃત્વમાં ભારતનું ધ્યાન આતંકવાદ વિરોધ અને ખાસ કરીને કાશ્મીર પર કેન્દ્રિત રહ્યું છે. તેને કદાચ દેશની સુરક્ષા સામેની સૌથી મોટી સમસ્યા માનવામાં આવે છે. રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા સલાહકાર અજિત દોભાલે પણ તેનો ઉલ્લેખ કર્યો છે.

તે માને છે કે પાકિસ્તાન-આધારિત આતંકવાદ એક વ્યૂહાત્મક ખતરો છે અને આક્રમણનો જ સામનો કરી શકાય છે. સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૬ની સર્જિકલ સ્ટ્રાઇક અને ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૯ની એરસ્ટ્રાઇક આનું પરિણામ છે. આ બંને સ્ટ્રાઇક ભારતીય સૈન્ય પર હુમલા અને સી.આર.પી.એફ. કેમ્પ પર આત્મઘાતી હુમલા પછી કરવામાં આવી હતી. દોભાલનો સુરક્ષા સિદ્ધાંત એ છે કે આ બંને સ્ટ્રાઇક બાદ પાકિસ્તાન કાશ્મીરમાં આતંકવાદને પ્રોત્સાહન આપવાનું બંધ કરશે. પરંતુ આંકડા દર્શાવે છે કે આ સ્ટ્રાઇક પછી કોઈ ફરક પડ્યો નથી. વર્ષ ૨૦૧૬માં કાશ્મીરમાં ૨૬૫ લોકોએ જીવ ગુમાવ્યો હતો, તે આંકડો વર્ષ ૨૦૧૭માં વધીને ૩૫૭ અને વર્ષ ૨૦૧૮માં ૪૫૨ થયો છે.

રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા અંગે દોભાલનીતિની ઊંડાણપૂર્વક તપાસ કરવાની જરૂર છે, પરંતુ ઔપચારિક રીતે એવું કદી થયું નથી. લશ્કરી વડા નરવાણે અને ચીફ ઑફ ડિફૅન્સ સ્ટાફ જનરલ રાવત આતંકવાદ વિરોધી કામગીરીમાં નિષ્ણાત છે. આવી સ્થિતિમાં ચીન થકી ઊભા થયેલા પડકાર અંગે ભારતના પ્રતિસાદની કોઈ સ્પષ્ટ નીતિ નથી.

આ સિવાય, બીજી સમસ્યા એ છે કે દેશનું રાજકીય નેતૃત્વ રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા નીતિ સ્વીકારવા તૈયાર નથી. લશ્કરે પોતાનો અભિપ્રાય આપ્યો છે કે તે બે મોરચા પર યુદ્ધ માટે તૈયાર છે. શું આ દેશની રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા નીતિ છે? આપણે આ માનવું પડશે. કારણ કે એ મુદ્દે ભા.જ.પ.ની કોઈ નીતિ નથી. શું ભારતની સુરક્ષાને પાકિસ્તાન તરફથી ખતરો છે? એનો જવાબ ‘હા’ લાગે છે. જો કે આ ક્ષણે ભય બીજી બાજુથી છે.

મનમોહન સિંઘના રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા સલાહકાર શિવશંકર મેનને વર્ષ ૨૦૧૦માં વિદેશી અને વ્યૂહાત્મક નીતિ બનાવવાના પગલાં અંગે એક જૂથને સત્તા આપી હતી. તેમાં ઇતિહાસકાર સુનીલ ખિલનાની, લેફ્ટનન્ટ જનરલ પ્રકાશ મેનન, લશ્કરી વિદ્વાન શ્રીનાથ રાઘવન, રાજકીય નેતા શ્યામશરણ અને ઉદ્યોગ સાહસિક નંદન નિલેકણીનો સમાવેશ થતો હતો. આ જૂથ દ્વારા તૈયાર કરાયેલો દસ્તાવેજ ‘નોન-એલિનેટેડ 2.0’ કહેવાયો. તે સરહદરેખા, બોર્ડર મેનેજમેન્ટ, સાયબર સિક્યુરિટી, સંરક્ષણઉદ્યોગ તેમ જ પાડોશીઓ સાથેના સંબંધો અંગેનો હતો. તેના એક પ્રકરણમાં ચીન સાથે સંભવિત મુકાબલાનો ઉલ્લેખ છે. તેમાં જણાવાયું છે કે ચોક્કસ ભૌગોલિક ક્ષેત્રો પર (ખાસ કરીને અરુણાચલ અને લદાખમાં) ચીન પોતાનો દાવો દબાણપૂર્વક આગળ કરી શકે છે. તે આ પ્રદેશો પર કબજો કરવાનો પ્રયાસ પણ કરી શકે છે. આ પ્રકારની ટક્કર એલ.એ.સી. – લાઇન ઑફ એક્ચુઅલ કન્ટ્રોલના વિસ્તારોમાં હોઈ શકે છે, કેમ કે ત્યાં બંને બાજુઓ જુદા જુદા દાવા કરે છે અને એ ઠેકાણાં વિશેની માહિતી સારી રીતે જાણીતી છે.

દસ્તાવેજમાં આ મુદ્દે સૈન્ય સમજૂતીનો ઉલ્લેખ કરતાં કહેવાયું છે કે ચીનને જમીન કબજે કરવાના પ્રયત્નોનો જવાબ આપવાનો એક માત્ર રસ્તો એલ.એ.સી.થી આગળ વધીને સમાન કાર્યવાહી કરવાનો છે. આ વાત જેવાને તેવો જવાબ આપવાની છે. ઘણાં એવાં ક્ષેત્રો છે, જ્યાં સ્થાનિક વ્યૂહાત્મક અને ઑપરેશનલ ફાયદા આપણા પક્ષમાં છે. આ ક્ષેત્રોને ઓળખી કાઢવાં જોઈએ અને સીમિત વાંધાજનક કામગીરી પર લક્ષ્ય કેન્દ્રિત કરીને ઑપરેશન હાથ ધરવાં જોઈએ.

એટલે કે, આ દસ્તાવેજ સૂચવે છે કે ચીન પાસેથી તાત્કાલિક જમીનનો કબજો લેવો જોઈએ. આનાથી ચીન પર રાજદ્વારી દબાણ આવશે અને તે આપણી જમીન છોડવા દબાણ અનુભવશે. આ દસ્તાવેજમાં, ઝડપી શબ્દનો અર્થ તાત્કાલિક છે. એલ.એ.સી. પર ત્રણ મહિનાની ચીની ઘુસણખોરી છે, પરંતુ સરકારે હજી સુધી આવું કોઈ પગલું ભર્યું નથી. તેનો સરળ અર્થ એ છે કે મનમોહન સરકારના યુગમાં રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા વ્યૂહરચનાને અવગણવામાં આવી નથી. એટલું જ નહીં, વર્તમાન સરકારે સમસ્યા સ્વીકારવાની ના પાડી દીધી છે અને સ્થિતિ એવી થઈ છે કે દેશના સંરક્ષણ પ્રધાન ચીની સંરક્ષણ પ્રધાન સાથેની એવી પરિસ્થિતિ પર (ચીની ઘૂસણખોરી વિશે) વાત કરી રહ્યા છે, જે વડા પ્રધાનના કહેવા પ્રમાણે સર્જાઈ જ નથી.

ભૂતપૂર્વ ફૌજી અફસર અને વિશ્લેષક સુશાંતસિંઘે કરણ થાપર સાથેની એક મુલાકાતમાં કહ્યું હતું કે વડા પ્રધાન મોદીએ આ સમસ્યાની જવાબદારી લીધી હોત અને સીધી જિનપિંગ સાથે સીધી વાત કરી હોત તો …. પરંતુ જે થયું તે, સરકારે કહ્યું કે લશ્કરને કોઈ પણ કામગીરી હાથ ધરવા માટે છૂટો દોર આપવામાં આવ્યો છે. આ મુદ્દે સરકારની મૂંઝવણ અને અરાજકતા સ્પષ્ટ થઈ ગઈ છે. સરકાર સમસ્યાનો ઇન્કાર કરી રહી છે અને સમસ્યાના સમાધાન માટે લશ્કરને છૂટો હાથ પણ આપી રહી છે.

આશ્ચર્યજનક વાત છે કે આ પ્રકારના બેદરકાર અને અણઘડ વ્યવહાર સાથે આ પ્રકારના ગંભીર મુદ્દા પર કાર્યવાહી કરવામાં આવી રહી છે, પરંતુ આ સરકાર પાસેથી બીજી અપેક્ષા પણ શી રાખી શકાય? આ સરકાર નેશન ફર્સ્ટ અને ઇન્ડિયા ફર્સ્ટના નારા લગાવી રહી છે, પણ રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા પર વાસ્તવિક કટોકટી આવી છે ત્યારે તે પીઠ દેખાડી રહી છે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 28 સપ્ટેમ્બર 2020; પૃ. 14-15

મંગળવાર એટલે કે 1 સપ્ટેમ્બરથી દેશમાં અનલોક 4.0 લાગુ કરવામાં આવ્યું છે. તેનો અર્થ શું છે તેની ગણતરી કરવાનું હવે બંધ કરી દીધું છે અને કોઈ તેને સાચા અર્થમાં સમજી શકે તેમ નથી. ભારત સરકાર ખરેખર ઘણી વસ્તુઓ બંધ રાખી કોરોના ચેપને નિયંત્રણમાં રાખવા પ્રયાસ કરી રહી હતી. જો સરકાર લોકોને એકબીજાથી દૂર રાખે અને સેવાઓથી વંચિત રાખે છે, તો કોરોનાનું સંક્રમણ ધીમું થાય. આના માટે કેટલાક નિયમો બન્યા, જે સમજાવા અઘરા છે. ઉદાહરણ તરીકે, વિમાની મુસાફરી મે મહિનાથી શરૂ થઈ છે પરંતુ લૉક ડાઉનની શરૂઆતથી જ રેલવે બંધ કરાઈ છે. દરરોજ લગભગ 17,000 જેટલી નિયમિત ટ્રેનની જગ્યાએ ફક્ત 230 વિશેષ ટ્રેનો દોડી રહી છે. વિમાનો સંપૂર્ણ ક્ષમતા સાથે ચાલી શકે, પણ ટ્રેન દોડી ન શકે તેમાં તર્ક શું છે? કેમ કે, વિમાનમાં પણ મુસાફરો વચ્ચે દો ગજકી દૂરી હોતી નથી.

એપ્રિલ-મે મહિનામાં આશરે 30 લાખ લોકો સુરત અને આજુબાજુના ઔદ્યોગિક વિસ્તારોમાંથી સ્થળાંતરિત થયા. જુલાઇ ૩૧, ૨૦૨૦ના રોજ પ્રકાશિત ‘ફ્રન્ટલાઇન’ મેગેઝિનના અહેવાલમાં આ જણાવાયું છે. આ લોકોને ફરીથી કામ પર લાવવાનો કોઈ રસ્તો નથી. એવા અહેવાલો પ્રાપ્ત થયા છે કે મિલમાલિકો અને અન્ય ઉદ્યોગપતિઓએ વિમાન દ્વારા કામદારોને પાછા બોલાવવાનું શરૂ કર્યું છે. પરંતુ સવાલ એ છે કે રેલવે  શા માટે ટ્રેન ચલાવતી નથી? અહેવાલો મુજબ દિલ્હી મેટ્રો આ અઠવાડિયે શરૂ થશે અને તેની ક્ષમતાના પચાસ ટકા પર કામ કરશે. (સવાલ એ છે કે એરલાઇન્સમાં આવો નિયમ શા માટે નથી?) મુંબઈની જીવાદોરી ગણાતી મુંબઈ લોકલ બંધ થઈ ગઈ છે. શાળાઓ અને કોલેજો બંધ છે, પરંતુ પરીક્ષાઓ લેવાની પ્રક્રિયા ચાલુ છે. જો શાળા-કોલેજને ઑનલાઇન વર્ગો લેવા માટે કહેવાતું હોય, તો પછી પરીક્ષાકેન્દ્ર પર વિદ્યાર્થીઓને પરીક્ષા આપવા માટે કેમ બોલાવી રહ્યા છીએ?

સિનેમા પણ બંધ છે. કારણ કે શારીરિક અંતર જાળવવા માટે માત્ર પચીસ ટકાની ક્ષમતાથી તેને ચલાવવાનું નુકસાનકારક નીવડે. પરંતુ ફિલ્મનો સમયગાળો દેશની કોઈ પણ હવાઈ મુસાફરી જેટલો જ હોય છે અને થિયેટરો અને વિમાનોની સીટો પણ લગભગ સમાન અંતરે હોય છે. તો પછી થિયેટરો કેમ બંધ છે?  વડા પ્રધાન મોદીની પદ્ધતિ જોતાં આ નિર્ણયોમાં થોડી ‘નૈતિકતા’ સામેલ લાગે છે. ઉદાહરણ તરીકે, રેસ્ટોરાં ખોલવાની છૂટ છે, પરંતુ બાર બંધ રાખવામાં આવે છે.

આ સિવાય કેન્દ્ર અને રાજ્યો વચ્ચે કેટલીક ગેરસમજો છે. ઉદાહરણ તરીકે, કેન્દ્રે જિમ ખોલવાની મંજૂરી આપી છે, પરંતુ રાજ્યો આવી મંજૂરી આપી રહ્યાં નથી. અન્ય દેશોમાં લૉક ડાઉન ત્યાં મોટા ભાગનાં સ્થળોએ સ્વૈચ્છિક હતું. ભારતમાં તેને કરફ્યૂનું સ્વરૂપ આપવામાં આવ્યું. આજે પણ વાહન લઈને બહાર નીકળનાર યોગ્ય પોલીસની પૂછપરછમાં યોગ્ય કારણ ન આપી શકે, તો મુંબઈ પોલીસ તેનું વાહન જપ્ત કરી શકે. સવાલ એ છે કે યોગ્ય કારણ શું હોવું જોઈએ, તે પોલીસ નક્કી કરે છે. એક રાજ્યથી બીજા રાજ્યમાં જવા માટે અરજી કરવાની રહેશે અને તેની મંજૂરી આપવામાં આવશે કે નહીં તેની જવાબદારી રાજ્યની છે.

કોરોનાના ચેપને રોકવાના પ્રયાસમાં, ભારતે નાગરિકોને આવશ્યક સેવાઓથી વંચિત રાખ્યા. શું ફાયદો થયો? ભારત એકમાત્ર દેશ છે જ્યાં માર્ચથી કોરોના ચેપની સંખ્યા સતત વધી રહી છે. કોરોના ચેપને રોકવાનો એકમાત્ર રસ્તો મોટા ભાગે સામૂહિક વર્તન પર આધારિત છે. પરંતુ બેઠકોમાં કેન્દ્રીય પ્રધાન પણ તેના માસ્ક વિના બેઠા જોવા મળે છે. આ લોકો નાગરિકોને સારી વર્તણૂક માટે કેવી રીતે કહી શકે? અને કહી શકતા નથી એટલે નિયમોમાં સતત ફેરફાર થઈ રહ્યા છે. પરંતુ દરેક નિયમ નિષ્ફળ સાબિત થઈ રહ્યો છે. કોરોનાના કેસની વધતી સંખ્યા તેનો પુરાવો છે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 07 સપ્ટેમ્બર 2020; પૃ. 13