પુસ્તક પરિચય 

● ‘માનુષ’ – લેખક : હકુ શાહ, આલેખન : પીયૂષ દઈયા, અનુવાદ : મોહન દાંડીકર, પ્રકાશક : ગૂર્જર, રૂ. 350/-

‘માનુષ’ એ ‘ચિત્રકાર અને લોકકલાવિદ હકુ શાહ(1934-2019)ની અંતરંગકથા’ છે. અહીં હકુભાઈએ કલા તરફનો પોતાના અભિગમ અને સર્જન પ્રક્રિયાની વાત કરી છે.

તદુપરાંત પોતાની કેટલીક અગત્યની કૃતિઓ અને દેશ-વિદેશમાં સફળતાપૂર્વક પાર પાડેલાં દેશજ કલાઓના ઉપક્રમોનું વર્ણન પણ મળે છે.

તેમની ખુદની કલાયાત્રા અને એ દરમિયાન મળેલાં વિલક્ષણ પાત્રો અને અનુભવો પુસ્તકનો સહુથી રસપ્રદ હિસ્સો છે. લેખકે કરેલો માટીનો મહિમા ભાવવિભોર બનાવી દેનારો છે.

હકુભાઈના દર્શનના કેન્દ્રમાં માનુષ – માણસ છે. આરંભે જ તેઓ લખે છે : ‘માનુષની વાત મને એટલી બધી નજીકની લાગે છે જેટલી પ્રકૃતિ, માટી અને ભૂ-માની વાત લાગે છે.’

રવીન્દ્રનાથની ‘સાબાર ઉપરેર મનુષ્ય’તેમની ધ્રુવ પંક્તિ છે. પણ તેમના હૈયામાં જે મનુષ્ય વસેલો છે તે આદિવાસી-વનવાસી, કુંભાર-સુથાર, કારીગર-કસબી, ઝૂંપડાવાસી-ફૂટપાથવાસી છે.

‘અદિવાસી લોકો કે એમનાં કામો મારે માટે એક મોટો પ્રેરણાસ્રોત બની રહ્યાં છે’ અને ‘જ્યારે પણ માણસની અસલિયત શોધવા નીકળું છું ત્યારે દરેક વખતે મારે લોકો પાસે અથવા આદિવાસીઓ પાસે જવું પડે છે’.

– આમ કહેનાર હકુભાઈ એમના આ ઉપેક્ષિત-વંચિત લોકની કલા અને પરંપરા, પરિશ્રમ અને પ્રતિભાને, જીવનસત્વ અને જીવનશૈલીની ઝલક આપે છે. ‘લોકોની સાથે મારો નાભિનાળ સંબંધ રહ્યો છે. લોકો જ સર્વોપરી છે મારે માટે’, એમ પણ તેઓ લખે.

‘માનુષ’ મૂળ તો દિલ્હી-સ્થિત કલાવિદ્દ અને હિન્દી કવિ પીયૂષ દઈયાએ હકુભાઈ સાથે 2007ના પહેલાં  છ મહિના દરમિયાન રોજબરોજ સંવાદ કરીને હિન્દીમાં આલેખેલું પુસ્તક છે.

દિલ્હીના સેન્ટર ફૉર મીડિયા એન્ડ આલ્ટરનેટિવ કમ્યુનિકેશને 2009માં બહાર પાડેલા આ સ્વકથનનું ગુજરાતી  ભાષાંતર મોહન દાંડીકરે (1932-2020) કર્યું છે.

જીવનના અંત સુધી ઊંડી સૂઝ અને પરિશ્રમથી, સામાજિક અનુબંધવાળા સંખ્યાબંધ અનુવાદ આપનાર મોહનભાઈએ આ અનુવાદ કર્યો ત્યારે ‘જીવનની સંધ્યા વેળાએ’ એક આંખ ‘અસહકાર’ પર ઊતરી હતી.

અર્થસભર અરૂઢ શીર્ષકો ધરાવતાં અગિયાર પ્રકરણોમાંથી પહેલાં પાંચ આ મુજબ છે : ‘અપરિચિત અસ્તિત્વ’, ‘આલોક સ્પર્શ્યું અસ્તિત્વ’, ‘યા ઘટ’ (કબીરના પદ પરથી), ‘દેહમાં દેવ તું’ અને ‘ચાકડા પર લીલા’.

આ બધાંમાં એકંદરે કલા તેમ જ જીવન વિશે ગંભીર, તત્ત્વજ્ઞાનપૂર્ણ, અમૂર્ત ખ્યાલોનું ચિંતન છે, જે વાચક પાસે વિશેષ રુચિ માંગી લે છે.

અહીં હકુભાઈ પોતાના સર્જનની પવિત્રતા, આયાસમુક્તતા, બાહ્યવાતાવરણ સ્વીકાર્યતાની, અપાર આનંદદાયકતા અને માનવી સૌંદર્યશાસ્ત્રમાંની આસ્થા જેવી વિભાવનાનો વિશે લખે છે.

ચિત્રસામગ્રી, રંગસંયોજન, રૂપાકૃતિ, અવકાશ, નગ્નતા અંગેનું વિવરણ પણ અહીં છે. ‘માનુષનું વિશ્લેષણ અતિ કઠિન છે’ એવું લેખકનું નિરીક્ષણ પુસ્તકના પહેલા પાંચ પ્રકરણ માટે વિશેષ બંધબેસતું છે.

છઠ્ઠા પ્રકરણ ‘રૂપ ગોઠ’ અને તે પછીનાં પ્રકરણો પ્રત્યક્ષ કલાકૃતિઓ, કલા-ઉપક્રમો, અનુભવો, પ્રસંગો અને વ્યક્તિઓ વિશે વધતી રસાળતા સાથે લખાયેલી સામગ્રી છે. તેમનાં નામ છે : ‘તેજ તું’, ‘સર્વવ્યાપી સર્જનહાર’, ‘જીવને જે પૂજા’ અને ‘ગર્ભનો ખહરો’.

આ ગુચ્છમાં અનેક વિવિધ બાબતો છે. જેમ કે, ‘ગાંધી વિશે કંઈક કરવું જોઈએ’ એવી અંત:પ્રેરણાથી મહાત્માના આરાધકે ‘નૂર ગાંધીનું : મારી નજરે’ નામે રૂપ ગોઠ અર્થાત્‌ કોલાજ બનાવ્યું.

અમદાવાદમાં 2002માં કોમી રમખાણો થયાં. આ ‘જખમ’થી ચિતારો ‘વિહવળ’ થયો. ‘મારે આ સાંપ્રદાયિક તત્ત્વોની સામે હિંમતપૂર્વક ઊભા રહેવું જોઈએ’ એવા નિર્ધારથી હકુભાઈએ ‘હમન હૈ ઇશ્ક’ નામનું ચિત્રપ્રદર્શન કર્યું, જેને તે ‘હિંસક શક્તિઓ સામેનો મારો સવિનય વિરોધ’ તરીકે ઓળખાવે છે. 

‘કેટલીક કવિતાઓને કેન્દ્રમાં રાખીને’ કરેલાં ચિત્રો, રેખાંકનો, વિનોબાના ભૂદાનના આવકાર માટેની સંસ્થાપન કૃતિઓની વાત આવે છે. દેશભરના કુંભાર ભાઈઓને લઈને કરેલું ‘માટી તેરે કિતને રૂપ’ પ્રદર્શનની મહત્તાની ધારણા થઈ શકે.

‘ધર્મનિરપેક્ષ અને સમતામૂલક’ મૂલ્યો, અભિવ્યક્તિની તક અને પ્રકૃતિ જેવી બાબતોને ધ્યાનમાં રાખીને વિદ્યાર્થીઓ માટે દેશ અને દુનિયામાં કરેલી રચનાત્મક શાળાઓ તે પણ હકુભાઈનું મહત્ત્વનું પ્રદાન છે. ઉદયપુરના જે ‘શિલ્પગ્રામ’ સાથે હકુભાઈનું નામ જોડાયેલું છે તેની પરિકલ્પના અને રચનાનું બયાન મળે છે.

દેવીપૂજક સમુદાયની ઝૂંપડામાં રહેનારી ચીંથરેહાલ કસબી મહિલા ધૂળી માટીનાં સુંદર રમકડાં બનાવીને વેચતી. પરખંદા હકુભાઈ તે રમકડાંને પોતે રચેલાં ‘અનનોન ઇન્ડિયા’ નામના 1969માં  રચેલાં આંતરરાષ્ટ્રીય કલાપ્રદર્શનમાં લઈ ગયા. હવે તે ફિલાડેલ્ફિયાના સંગ્રહમાં છે.

મેઘા નામના ઝૂંપડાવાસી વૃદ્ધ મહિલાના મધુબની શૈલીના ચિત્રોને પણ હકુભાઈએ વિદેશોમાં પ્રતિષ્ઠા આપાવી. હકુભાઈના તેમના સ્નેહી અને વિશ્વવિખ્યાત અમેરિકન ડિઝાઇનર ચાર્લ્સ ઇમ્સને એક એવું ઝૂંપડું બતાવે છે જે જેની અંદર દિવાલ પર સુંદર ચિત્ર હોય અને દાદા-પૌત્ર સહિતનો પરિવાર હોય.

ઇમ્સે પોણા કલાક સુધી નિરીક્ષણ કરીને ઝૂંપડીની અંદરના ફોટા પાડ્યા,અને બે  વર્ષ પછી તેનું ‘યોર ફૅમિલી’ નામનું આલબમ ભારતમાં મોકલ્યું.

ઇમ્સની યાદ હકુભાઈએ અગિયારમા આખરી પ્રકરણ ‘આભલાં આતમ’માં લખી છે. તેમાં તેમણે જન્મ, ઉછેર, વડોદરાની મહારાજા સયાજીરાવ યુનિવર્સિટીના નવા સ્થાપયેલા કલા વિભાગમાં અભ્યાસ તેમ જ ઘડતર તેમ જ 73 વર્ષ સુધીની તેમનાં કારકિર્દી અને સર્જનનું વાચનીય વર્ણન કર્યું છે. વાચક અભિભૂત થઈ જાય તેવા ફકરા અને ચિંતકણિકાઓ ઠેરઠેર મળે છે.         

‘માટી મા છે, આખા ભારતના લોકો આવું માને છે’. 

‘પૃથ્વી પર કોઈ જ વસ્તુ બાકી નથી જેમાં ફળદ્રુપતા ન હોય’.

 ‘આ દુનિયાને ઘણી મોટી ભેટ હુન્નર, કારીગરી અને સૌંદર્યરૂપે મળી છે’. 

‘ભારતમાં ડિઝાઈન જીવનનો ભાગ છે’. 

         એક આદિવાસીએ મને કહ્યું હતું. 

‘રાચ (વસ્તુ) છે તો ભાત પણ જોઈએ’. 

‘ભારતની સામાજિક, સાંસ્કૃતિક અને બહુલતાવાદી પરંપરાઓમાં કેટલી ઊંડી રચનાત્મકતાઓ  છુપાયેલી છે, જેને આપણે અત્યાર સુધી ઓળખી શક્યા નથી.’

હકુભાઈની ‘માનુષ’ ચિત્રશ્રેણીમાંથી ‘ખુદી કો’ નામનું ચિત્ર પુસ્તકના મુખપૃષ્ઠ પર છે, એમ કલા મરમી અધ્યાપક અજય રાવળ જણાવે છે.

વળી હકુભાઈના ચિત્રોની શ્વેતશ્યામ પ્રતિકૃતિઓ 230 પાનાંના પુસ્તકના અનેક પાનાં પર ગોઠવવામાં આવી છે.

જો કે ઘટનાપૂર્ણ વાચનની દૃષ્ટિએ આ પુસ્તક ગુજરાતીમાં ચિત્રકારોનાં જીવન પરના પુસ્તકોથી જૂદું છે. તે ગંભીર વાચકને સર્જકના મૂર્ત-અમૂર્ત આલોકમાં લઈ જનારી ચિંતનકથા છે.

-X-X-X-X-X-                             

30 એપ્રિલ 2023

-‘ગ્રંથવિહાર’, ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ, ટાઇમ્સ ઑફ ઇન્ડિયાની પાછળ, આશ્રમ રોડ, અમદાવાદ. ફોન : 079 – 265857949

 – ગૂર્જર સાહિત્ય ભવન, રતનપોળ નાકા સામે, ગાંધી રોડ, અમદાવાદ. મો. 09227055777

– ગૂર્જર સાહિત્ય પ્રકાશન, 102,લૅન્ડમાર્ક બિલ્ડીંગ, સીમા હૉલની સામે, પ્રહ્લાદનગર, અમદાવાદ. મો. 9825268759

[‘દિવ્ય ભાસ્કર’માં આજે આવેલા પુસ્તક પરિચયનો કેટલાંક ઉમેરણ સાથેનો લેખ, 800 શબ્દો]

 e.mail : sanjaysbhave@yahoo.com

સૌજન્ય : સંજયભાઈ ભાવેની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

ગયાં પચીસ-ત્રીસ વર્ષમાં બહુ ઓછી રમઝાન ઇદ એવી ગઈ હશે કે જે મેં મનાવી નહીં હોય. દરેક ઇદ પર હું, મારી પત્ની અને અનુકૂળતા મુજબ મારી દીકરી મારા મિત્રોને ત્યાં ઇદ મુબારક કરવા ગયાં છીએ.

પેટ ભરીને શિર ખુરમો માણીએ છીએ. એ શિર ખુરમાથી આ સમાજમાં, દેશમાં અમારી લાગણીઓ સંકોરાઈ છે, સમજ વિકસી છે, અને સહુથી વધુ તો ભાઈબંધોનો પ્રેમ મળ્યો છે !

રમઝાન ઇદ મારા માટે – ભાઈબંધો સાથે ગલ્લા પર થતી દરેક લાંબી બેઠકની જેમ (કે દિવાળીના આકાશકંદિલની જેમ) મારી પૅશનનો, મારા દિલનો – મામલો રહ્યો છે.

આ મિત્રો એટલે ખાનપુર – મિરજાપુરમાં રહેતા મારા ખાસમખાસ મિત્ર નયીમ કાદરી અને તેનો મોટો ભાઈ મોઇન કાદરી.

ઘણું કરીને 1984-85ના વર્ષથી અમે ખાનપુર દરવાજાની સામેના ફિરદૌસ ફ્લૅટના પાંચમા માળે આવેલા ઘરે જતાં. એ વખતે આ બિરાદરો પરણેલા ન હતાં, અને અલબત્ત હું પણ નહીં.

તેમના મમ્મી-પપ્પા હતાં, બહેન હતી અને ભરેલું ઘર. એમ ને એમ પણ અમે ત્યાં જતા. બહુ દિવસે હું દેખાયો ન હોઉં તો નયીમના મમ્મી એને પૂછે : ‘અરે વો ભાવે બૌત દિન સે નહીં દિખ્ખા !’

અને આવું તે અમારા ગ્રુપના  બધા  મિત્રો માટે પૂછતાં રહેતાં. અમારું ગ્રુપ એટલે દર્શન, દીપક, નયીમ, નિલેશ, મોઈન, ભાવે અને અમને બધાને ઝાટકો દઈને પંદરેક વર્ષ પહેલાં હંમેશ માટે ચાલી નિકળેલો વિજય.

ઇદ પર હું જઉં તે પહેલાં પણ નયીમનાં મમ્મીએ આવું પૂછ્યું જ હોય. ઇદ પર મુબારકબાદી પછી શિર ખુરમા, સમોસા અને પ્લેટ ભરીને વાનગીઓ આવતી. તે પછી ફિરદૌસથી સહેજ દૂરના ગલ્લે નયીમના પૈસે ચા-સિગરેટ.

વર્ષોથી હું રમજાનથી રમજાન સુધી શિર ખુરમાની રાહ જોતો હોઉં છું. ઈદનો ચાંદ દેખાયો એવા સમાચાર આવે એટલે આપણો રોજો ચાલુ. એ રોજો બીજા દિવસે નયીમ-મોઈનને ત્યાં ખોલવાનો.

ઇદની રજા હોય, એટલે એ દિવસના કંઈ આયોજનની વાત આવે ત્યારે હું કહી દઉં : ‘નહીં ફાવે યાર, મારે તો ઇદ છે !’ કોઈક્ને  કુતૂહલ થાય, કોઈકને મૂંઝવણ અને કોઈકને અકળામણ.

વર્ષો વીત્યાં. નયીમ-મોઇનનાં મમ્મી-પપ્પા ચાલ્યાં ગયાં, ને મારાં પણ. જિંદગીના ક્રમમાં નયીમના પરિવારને દૂર જવાનું થયું. મોઇન પણ કેટલાંક વર્ષ પરદેશ હતો.

પણ આ બધાની વચ્ચે કાદરી પરિવારમાં અમારી ઇદ અવિરત ઉજવાતી, અને તે મોઇનના ઘરે. એનાં પત્ની શબાનાભાભી અને દીકરી મેહેરિન બધાં વર્ષો અમદાવાદમાં જ ખાનપુરના ઘરે છે. શબાના વર્ષોથી (અને હવે તો મેહેરિન પણ) બૅન્કમાં નોકરી કરે છે.

દર વર્ષે શબાનાના હાથનો – દેવો માટે ય દોહ્યલો હોય તેવો – શિર ખુરમો, અને તેની સાથે સુંદર સુંવાળી સૅન્ડવિચ અને સમોસા માણીને ધરાતાં નથી. 

કોવિડનાં બે વર્ષોની ઇદ બહુ વસમી લાગી હતી, મળી જ નહોતાં શક્યા ને !

2021ની દિવાળીમાં શબાનાભાભી અને મોઇન દર વર્ષની જેમ સાલમુબારક કરવા મારે ત્યાં આવ્યાં, ત્યારે મોટું ડોલચું ભરીને શિર ખુરમો લઈને આવ્યાં હતાં. એક વર્ષે ધોળકાનો અમારો અઝીઝ  ત્રણ-ચાર લિટર શિરકુરમો લઈને તેના મમ્મી-પપ્પા સાથે કૉલેજ આવ્યો હતો !

નયીમ-રફત પણ દિવાળી પર આવે. બે-ત્રણ વર્ષ તો નયીમનાં મમ્મી-પપ્પા સહિત એમનો આખો  પરિવાર સ્કુટરો લઈને દિવાળી પર અમારે ત્યાં આવ્યો હતો.

મોઇનના ઘરેથી નયીમના મિરઝાપુરના ઘરે જવાનું. ત્યાં વળી રફતભાભીના હાથની જુદી લિજ્જતની સેવઈ, કચોરી અને સમોસા.

રફત-નયીમ બંને વરિષ્ટ પત્રકાર. એટલે ઇદ પર એમને ત્યાં વળી વર્ષોમાં ભાગ્યે જ મળનારા સિનિયર પત્રકારો મળે. એટલા બધા લોકો આવતાં હોય કે પહેલાં આવેલાંએ જગ્યા ખાલી કરવી પડે.

ગયાં દસેક વર્ષથી અમારી ઇદની સફરમાં શહેનાઝ અને સઇદખાન ઉમેરાયા. શહેનાઝ વકીલ અને સઇદ પત્રકાર. તેમને ત્યાં ય કર્મશીલો, યુવા પત્રકારો મળી જાય. એ વળી જુદો જ મેળાવડો.

નયીમની અને મારી દોસ્તી, હકીકતમાં તો કૉલેજ કાળના અમારા ગ્રુપની આટલાં વર્ષો પછી પણ જળવાયેલી, દર મહિને એકાદ-બે વાર મળવાની મૈત્રી તો અલગ લેખનો વિષય છે.

નયીમ સાથેની મૈત્રીનાં વર્ષોમાં સાબરમતી-તાપી-થેમ્સનાં કેટલાં ય પાણી વહી ગયાં. અમારાં સંતાનો ય મોટા થઈ ગયા. આસમાની-સુલતાની, ખાસ તો સુલતાનીઓ આવી.

રથયાત્રાઓ, અનામત, બાબરી, ગોધરા, બૉમ્બ ધડાકા, વર્લ્ડ ટ્રેડ સેન્ટર, લિન્ચિન્ગ, પુલવામા, 370, સી.એ.એ. – એન.આર.સી. … શું  નથી થયું ? 

એમાં નયીમ-મોઈન અને એમના પરિવારો સલામત રહ્યાં એ મારા માટે એક બહુ મોટી, બહુ જ મોટી ખુશકિસ્મતી છે.

અમારા રિશ્તામાં અમને  ક્યારે ય અમારો ધર્મ યાદ આવ્યો જ નથી (મને આમ તો કોઈ પણ સંબંધમાં એ મૅટર કરતો નથી). ધર્મની વાત જ અમે કરતા નથી.

ધર્મના વિચાર વિના અમારું ચાલ્યું છે, બલકે એનો વિચાર નહીં કરવાને કારણે જ સરસ ચાલ્યું છે. એવું બધાંનું ચાલો … બધાં દિવાળી અને ઇદ મનાવતા રહો …                                                               

23 એપ્રિલ 2023

e.mail : sanjaysbhave@yahoo.com

સૌજન્ય : સંજયભાઈ ભાવેની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

પુસ્તક પરિચય 

‘એક અનોખો રાજવી’ : મૂળ લેખક – રાજમોહન ગાંધી : અનુવાદ – અશોક મેઘાણી : નવજીવન પ્રકાશન, ફેબ્રુઆરી 2023, પાનાં : 272, કદ : રૉયલ, પેપરબૅક કિં. રૂ. 375/-

‘કળિયુગના હરિશ્ચન્દ્ર’ના વિસ્તૃત અંગ્રેજી જીવનચરિત્રનો ઉત્તમ ગુજરાતી અનુવાદ

‘એક અનોખો રાજવી’ પુસ્તક ગરાસદાર સ્વાતંત્ર્યસૈનિક દરબાર ગોપાળદાસ દેસાઈ(1887-1851)ના, રાજમોહન ગાંધીએ લખેલા વિસ્તૃત જીવનચરિત્ર The Prince of Gujarat : The Extraordinary Story of the Prince Darbar Gopaldas Desai (2014)નો અમેરિકા-સ્થિત અશોક મેઘાણીએ કરેલ ખૂબ વાચનીય અનુવાદ છે.

અનુવાદકના પિતા ઝવેરચંદ મેઘાણીએ ‘સોરઠ તારાં વહેતાં પાણી’ નવલકથામાં ‘દરબારશ્રીના જીવનમાંથી પ્રેરણા લઈને સર્જેલી વિભૂતિ’ એવા સુરન્દ્રદેવજીનું પાત્ર ઊભું કર્યું છે.

ગુજરાતના સેંકડો રજવાડાંના શાસકોમાંથી ગોપાળદાસ સંભવત: એકમાત્ર રાજા હતા કે જેમણે આઝાદીની લડત માટે પોતાની રિયાસતનો ભોગ આપ્યો. લડતમાં ભાગ લેવા બદલ અંગ્રેજ હકુમતે સૌરાષ્ટ્રના ઢસા અને રાયસાંકળી તેમનું રાજ જુલાઈ 1922માં જપ્ત કર્યું.

એ રાજ તેમણે કુટુંબ કલહ તેમ જ કાવતરાં વચ્ચે કુનેહપૂર્વક મેળવ્યું હતું, અને તેનું પ્રગતિવાદી મૂલ્યોને અમલમાં મૂકીને જતન કર્યું હતું, જે રાજમોહને અનુક્રમે ત્રીજા અને ચોથા પ્રકરણમાં વર્ણવ્યું છે.

ઉપરાંત, તેઓ એવા પણ એક માત્ર રાજા હતા કે જેમણે રાજ્ય પાછું મેળવ્યા બાદ કોઈ પણ શરત કે વળતર વિના તરત જ મે 1947માં ભારતીય સંઘરાજ્યમાં ભેળવી દીધું હોય.

મોટા ભાગના રજવાડા રૈયતલૂંટ, ઐયાષી અને અંગ્રેજોની કદમબોશી કરી રહ્યા હતા, તેવા સમયે એક વાર ‘પોતાની પ્રજા અને બીજાની મદદ માટેના ખર્ચ પાછળ ગોપાળદાસે લગભગ એક લાખ રૂપિયાનું કરજ કર્યું હતું’ અને ‘કુટુંબનાં ઘરેણાં વેચીને એ દેણું ચૂકતે થયું’.

સરદાર વલ્લભભાઈનાં પુત્રી મણિબહેને ગોપાળદાસને ‘કળિયુગના હરિશ્ચન્દ્ર’ કહ્યા છે. ‘પટેલબંધુ’ નામના સામયિકના 1922ના ઉનાળામાં પ્રસિદ્ધ થયેલા અંકમાં મણિબહેને એમના લેખમાં ગોપાળદાસનું આ મુજબનું ગૌરવ કર્યું છે, એમ રાજમોહન ટાંકે છે.

લેખક પ્રસ્તાવનામાં નોધે છે : ‘ભારતનો મોટો ભાગ આ માણસના જીવનમાં બનેલી અસાધારણ ઘટનાઓ અને એમના અદ્દભુત પ્રદાન વિશે અજ્ઞાત કેમ છે ?’ પુસ્તકના પોણા ત્રણસો વિગતસભર પાનાંમાંથી પસાર થતાં આ સવાલ બિલકુલ પ્રસ્તુત લાગે છે.

પુસ્તકના 45 પાનાંના ત્રીજા પ્રકરણ ‘તાલુકદાર એની પ્રજા અને રાજ 1912-1991’માં ગોપાળદાસના શાસનકર્તા તરીકેના સંખ્યાબંધ ઉજળા પાસાંનું વિવરણ થયું છે.

જેમ કે, આઝાદી પૂર્વે ગરાસની જમીન અને મકાનો એ રાજાની માલિકીના ગણાતા એ ઐતિહાસિક હકીકતનો ઉલ્લેખ કરીને લેખક નોંધે છે : ‘ગોપાળદાસે ખેડૂતોને તેમની જમીન અને ઘરની માલિકી સોંપી દીધી’.

ભારતમાં બંધારણીય રીતે છેક 1992માં આવેલું પંચાયત રાજ ‘ઢસામાં 1915’માં આવી ગયેલું. સૌરાષ્ટ્રનો 1950ના દાયકાનો જમીનસુધારો લાવ્યા ગોપાળદાસે ‘વર્ષો પહેલાં પોતાનાં તાલુકાઓમાં દાખલ કરેલો’.

તેમણે ખેડૂતોને શાહુકારના દેવા અને ચૂકવાણાની બાબતે પારદર્શક ન્યાયપૂર્ણ પદ્ધતિ દાખલ કરી. તેમની પરનું રાજ્યનું દેવુ માફ કર્યું, દુકાળમાં તેમને સહાય કરી અને તેમનો પાક ચોરીથી બચે તેવો પ્રબંધ કર્યો.

સુધારક શાસક ગોપાળદાસે કોલ્હાપુરના શાહૂ મહારાજની જેમ હંમેશાં અંત્યજોને સમાન દરજ્જો આપતી નીતિઓ કુનેહપૂર્વક ઘડી. તેમાં સાર્વજનિક કૂવા પરથી દલિતો માટે પાણીથી લઈને સમાવેશી અત્યંજ પરિષદોના સફળ આયોજન સુધી અનેક બાબતોનો સમાવેશ થાય છે.

‘દીકરીને હું દલિત છોકરા સાથે પરણાવીશ’ એવી ઇચ્છા તેમણે પત્ની ત્રણ દીકરાના જન્મ પછી ગર્ભવતી હતાં ત્યારે જાહેર કરી હતી. તેમનાં સ્વતંત્રમતિ, સ્વમાની પત્ની ભક્તિલક્ષ્મી પણ ગાંધીવારસાનાં એક અગ્રણી નારીરત્ન ગણાય છે. કન્યાકેળવણી અને નારીસન્માન, પુસ્તકાલય પ્રવૃત્તિ અને કોમી એખલાસ માટે તેમણે કરેલાં કામ નોંધપાત્ર છે.

પોતાની જનતાની નજીક જઈ શકાય તે માટે તેઓ લોકો વચ્ચે જઈને ચોપાટ રમતા, નાચગાન કરતા, અંત્યજો સાથે રાસડા લેતાં નીચે પણ નમતા. લોકોની નાડ પારખવા તેમણે વેષાંતરમાં કરેલા વિહારના કિસ્સા પણ લેખકે નોંધ્યા છે.

મન-વચન-કર્મથી પોતાનું ‘રાજાપણું’ છોડી ચૂકેલા શાસક લોકો સામે મુગટ નહીં, ગાંધી ટોપી પહેરીને જતા. તેઓ ક્યારે ય કોઈને તુકારે બોલાવતા નહીં. સરદાર પટેલે કહ્યું હતું કે પગપાળા ચાલે છે.

રાજ્ય જપ્ત થયું ત્યારે દરબારને લોકોએ આપેલા ટેકાના અને પાછું મળ્યું ત્યારે તેમણે કરેલા ઉજવણાના રોમહર્ષક વર્ણનો રાજમોહને આપ્યાં છે.

આઝાદી ચળવળમાં શરૂથી લઈને બંધારણ સભાના સભ્યપદ સુધીના લગભગ દરેક તબક્કામાં ગુજરાતમાં ગોપાળદાસના પ્રદાનનું રાજમોહને વિશ્લેષણ કર્યું છે. તેમાં પ્રારંભિક તબક્કે પ્રજા અને પરિવાર માટેની ચિંતાને કારણે તેમણે અનુભવેલી ખેંચતાણનું બયાન રસપ્રદ છે.

રાજ્ય જપ્ત થયું તે પહેલાં અંગ્રેજ સરકારના અધિકારીઓની તેમ જ એજન્ટો જોહુકમીભર્યાં ફરમાનો અને માગણીઓ સામે તેઓ કેવા અણનમ રહ્યા તેના ઉત્તેજનાપૂર્ણ કિસ્સા લેખકે નોંધ્યા છે.

ગોપાળદાસ અને ભક્તિલક્ષ્મીએ કેટલી ય વખત જેલ ભોગવી. સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રમાના હજારો પરિવારોની જેમ ગોપાળદાસના ચાર પુત્રો સહિતના પરિવારના વિચ્છેદ અને આંશિક ફેરમેળાપને લેખકે સંયત સંવેદનશીલતાથી નિરૂપ્યો છે.

પુસ્તકની શરૂઆતમાં, છેક પ્રાચીન સમયથી ઓગણીસમી સદીના ગુજરાતની રૂપરેખા મળે છે. ત્યાર બાદ નાયકના જીવનને સમાંતરે સ્વાતંત્ર્ય-સંગ્રામનો આલેખ પણ છે.

મુખ્યમંત્રીપદનો અસ્વીકાર કરીને પણ ત્રીજા-ચોથા દાયકાના ગુજરાતના રાજકરણમાં ગોપાળદાસની ભજવેલી નિર્ણાયક ભૂમિકા વિશે પણ વાંચવા મળે છે.

પ્લેટોના ફિલોસૉફર કિન્ગની વિભાવનાની આછેરી ઝલક આપતા ગોપાળદાસના અનેક માનવસહજ પાસાં પણ જોવા મળે છે : એક પરિવારજનના ઝેરપ્રાશન જેવાં બાળપણના પ્રસંગની અસર, અંગ્રેજોની કેટલીક બાબતો માટે માન, હોકા-સિગરેટ-ચાનાં બંધાણ, હૃદયનો વ્યાધિ, રમૂજવૃત્તિ, વાળની માવજત અને અન્ય.

વિશ્વકક્ષાના સંશોધક રાજમોહને સરદાર પટેલ સહિત છ અગ્રણી ભારતીયોના પૂરાં કદનાં ચરિત્રો લખ્યાં છે.

સન્નિષ્ઠ અનુવાદક અશોક મેઘાણી તેમના પિતાના ચાર પુસ્તકો (‘સંત દેવીદાસ’, ‘વેવિશાળ’ અને ‘રંગ છે બારોટ’) ઉપરાંત કાકા કાલેલકરના ‘હિમાલયનો પ્રવાસ’ને અંગેજીમાં લઈ ગયા છે.

તાજેતરમાં અશોકભાઈ કર્મશીલ મિત્તલ પટેલના ‘સરનામાં વિનાનાં માનવી’ પુસ્તકનો દિવંગત જયંત મેઘાણીએ કરેલા અનુવાદને પૂર્ણતાએ લઈ ગયા છે, જે નવજીવને બહાર પાડ્યો છે.

પ્રસ્તુત પુસ્તક એ તેમનો પહેલો ગુજરાતી અનુવાદ છે. અશોકભાઈએ અનુવાદની ગુણવત્તાની બાબતમાં નક્કી કરેલા, ‘બીજી ભાષામાંથી થયેલો અનુવાદ છે એવો વાંચનારને ખ્યાલ પણ ન આવે’ એ માપદંડ અનુસાર આ ‘સારો અનુવાદ’ છે, ખરેખર તો ઉત્તમ અનુવાદ છે.

રાજમોહને નોંધ્યું છે તેમણે આ પુસ્તક ‘ગોપાળદાસની યાદને અત્યાર સુધી નહીં મળેલો ન્યાય મેળવવાના પ્રયત્ન તરીકે’ લખ્યું છે. લેખકે ન્યાય અપાવ્યો છે. 

[વિશ્વ પુસ્તક દિન, 2023]

-X-X-X-X-

પ્રાપ્તિસ્થાન : 

[1] ‘ગ્રંથવિહાર’, ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ, ‘ટાઇમ્સ ઑફ ઈન્ડિયા’ની પાછળ, આશ્રમ રોડ, અમદાવાદ. ફોન : 079 – 265857949

[2] નવજીવન, સંપર્ક : 079-27540635, 27542634

[‘દિવ્ય ભાસ્કર’માં આજે [23 ઍપ્રિલ 2023] આવેલા પુસ્તક પરિચયમાં થોડાં ઉમેરણ સથેનો લેખ, 800 શબ્દો] 

 e.mail : sanjaysbhave@yahoo.com