કેનેડામાં હજારો આંતરરાષ્ટ્રીય વિદ્યાર્થીઓને દેશનિકાલનો સામનો કરવાનો વારો આવ્યો છે. સમગ્ર કેનેડામાં આંતરરાષ્ટ્રીય વિદ્યાર્થીઓ દેશનિકાલની નીતિ સામે વિરોધ પ્રદર્શનનું આયોજન કરી રહ્યા છે.

ભારતીય વિદ્યાર્થીઓના એક જૂથે પ્રિન્સ એડવર્ડ આઇલેન્ડમાં વિધાનસભાની બહાર છાવણીઓ ગોઠવી છે. આંતરરાષ્ટ્રીય વિદ્યાર્થીઓ કહે છે કે તેઓ ગંભીર પરિસ્થિતિનો સામનો કરી રહ્યા છે કારણ કે કાયમી રહેઠાણના નોમિનેશનમાં 25 ટકાના ઘટાડા માટે નવી પ્રાંતીય નીતિઓએ ઘણાને અણધારી રીતે દેશનિકાલ માટે જોખમમાં મૂક્યા છે. ઓન્ટારિયો, મેનિટોબા અને બ્રિટિશ કોલંબિયામાં સમાન દૃશ્યો જોઈ શકાય છે. સેંકડો આંતરરાષ્ટ્રીય વિદ્યાર્થીઓ અને ઇમિગ્રન્ટ કામદારોએ તાજેતરના મહિનાઓમાં સમગ્ર બ્રેમ્પટનમાં રેલીઓ યોજી છે, સ્થાનિક આવાસ અને નોકરીની કટોકટી માટે દોષી ઠેરવતા narrative સામે વિરોધ કરી રહ્યા છે. 

70,000થી વધુ આંતરરાષ્ટ્રીય વિદ્યાર્થી સ્નાતકો કેનેડા સરકારની નીતિના ફેરફારોને કારણે દેશનિકાલનો સામનો કરી શકે છે; જે વિદ્યાર્થીઓ નવાં જીવનનાં સપનાં સાથે કેનેડામાં આવ્યા હતા તેઓ કહે છે કે તેમનું ભવિષ્ય હવે અસ્પષ્ટ છે.

જે સ્નાતકોને આ વર્ષના અંતમાં વર્ક પરમિટ સમાપ્ત થાય છે તેમને દેશનિકાલ થવાનું જોખમ રહેલું છે. કેનેડિયન સરકારે તેની ઇમિગ્રેશન નીતિઓમાં અભ્યાસ પરમિટ મર્યાદિત કરવાનો નિર્ણય કરેલ છે.

અભ્યાસ પૂરો કર્યા પછી કાયમી રહેઠાણ માટે અરજી કરવાની યોજના ઘડી રહેલા હજારો ભારતીય વિદ્યાર્થીઓ કહે છે કે હવે તેમની પાસે ભારે લોન અને વિખેરાયેલાં સપના બાકી છે !

ટોરન્ટો સ્થિત ગુજરાતી પત્રકાર ફિરોઝ ખાન અને બીજા જાગૃત લોકોએ કેનેડા સરકારને વિનંતી કરી છે કે “આ વિદ્યાર્થીઓને દેશનિકાલ ન કરો. તેમનાં માતા-પિતાએ તેમનાં બાળકોને અહીં મોકલવા મોટી રકમ ખર્ચી છે. અનુસ્નાતક વર્ક પરમિટ વિસ્તારો, કાયમી રહેઠાણ માટે સુસંગત અને પારદર્શક માર્ગો પૂરા પાડો અને તેમના શોષણ તરફ દોરી જતા પ્રણાલીગત મુદ્દાઓને ઉકેલો.”

ફિરોઝ ખાન ‘Canadians for Indians’ સંસ્થાના પ્રમુખ છે. તેમણે 100થી વધુ ભારતીય વિદ્યાર્થીઓને જોબ અપાવી છે. તેઓ કહે છે : “રોજે 8-10 ફોન જોબ અપાવવા આવે છે પણ હવે હું જોબ અપાવી શકતો નથી, તેમની લાચારીના કારણે મારી આંખમાં પાણી આવી જાય છે !”

કેનેડા / UK / ઓસ્ટ્રલિયા / ન્યૂઝીલેન્ડ સરકારોએ એક સરખી પોલીસી અમલમાં મૂકી છે, એટલે ભારતીય વિદ્યાર્થીઓ માટે મુશ્કેલીઓના પહાડ ઊભા થયાં છે. કેનેડામાં ખાનગી યુનિવર્સિટીઓ છે, તે આંતરરાષ્ટ્રીય વિદ્યાર્થીઓ પર નભે છે. આ યુનિવર્સિટીઓ આંતરરાષ્ટ્રીય વિદ્યાર્થીઓ પાસેથી 4 ગણી ફી વસૂલે છે. કેનેડા દર વર્ષે 5 લાખ આંતરરાષ્ટ્રીય વિદ્યાર્થીઓને પરમિટ આપતું હતું પરંતુ છેલ્લા બે વર્ષમાં, ખાનગી યુનિવર્સિટીના લાભાર્થે 20 લાખ આંતરરાષ્ટ્રીય વિદ્યાર્થીઓને પરમિટ આપતા ઊહાપોહ થયો છે. કેનેડામાં મકાનની અછત સર્જાઈ છે, જોબની ભારે અછત છે. ભારે મોંઘવારી છે. ભારતના ઈમિગ્રેશન એજન્ટો કેનેડાનું ગુલાબી ચિત્ર રજૂ કરી વિદ્યાર્થીઓને નિચોવી રહ્યા છે. ફિરોઝ ખાન કહે છે ‘ઘોડો ઘાસ સાથે દોસ્તી કરે તો ખાય શું?’

આશ્ચર્યની બાબત એ છે કે કેનેડામાં 90% ભારતીય વિદ્યાર્થીઓ ભારતની સ્થિતિથી કંટાળીને કેનેડા આવ્યા છે છતાં ભારતના વડા પ્રધાનની વાહવાહી કરવાનું ચૂકતા નથી; હવે તેમને ધોળે દિવસે તારા દેખાઈ રહ્યા છે !

સૌજન્ય : રમેશભાઈ સવાણીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

2 માર્ચ 2019ના રોજ વડા પ્રધાન સ્કૂલનાં બાળકો સાથે ઓનલાઈન વાત કરી રહ્યા હતા. દહેરાદૂનની એક છોકરી ડિસ્લેક્સિયા-Dyslexia (વાંચવા લખવામાં મુશ્કેલી પેદા કરનાર માનસિક રોગ) ગ્રસ્ત બાળકોની ક્રિએટિવિટી અંગે પોતાના પ્રોજેક્ટની વાત કરી રહી હતી. વડા પ્રધાને વચ્ચે જ પૂછ્યું કે ‘એનાથી 40-50 વર્ષના બાળકોને ફાયદો થાય?’ છોકરી વડા પ્રધાન શું કહેવા માંગે છે તે અંગે થોડીવાર અટકી અને કહ્યું કે ‘હા, થાય.’ વડા પ્રધાને બીભત્સ ઢંગથી હસતા હસતાં કહ્યું કે ‘તો એની મા ખુશ થઈ જશે !’

ઈશારો રાહુલ ગાંધી તરફ હતો. ધરતી પર જન્મેલ ભાગ્યે જ કોઈ માણસ હશે કે જે જાણતો ન હોય કે અપમાન શું છે? પરંતુ રાહુલ ગાંધીથી સારી રીતે આ વાત બીજા કોઈ જાણતા નથી; કેમ કે આ દેશના ઇતિહાસમાં બીજું કોઈ ઉદાહરણ નથી; જ્યારે બધાં મીડિયા, IT Cell, અને સીસ્ટમની સઘળી મશીનરી કોઈને પપ્પૂ સાબિત કરવા લગાડી દીધી હોય. કરોડો રૂપિયાના ખર્ચે એક નેરેટિવ / ધારણા ઊભી કરવાની કોશિશ કરી હતી. નિશાન પર માત્રને માત્ર એક વ્યક્તિ હતી. અને આ એક દિવસ, દસ દિવસ, સો દિવસની વાત ન હતી, દસ વર્ષથી પૂરી તાકાત લગાવી ધારણા ઊભી કરી હતી.

માત્ર એક દિવસ ઘરમાં, ઓફિસમાં, પબ્લિકમાં આપણને કોઈ અપમાનિત કરી દે તો કેટલા ય દિવસો સુધી ટ્રેસ હોર્મોન વધતા રહે છે. કોઈ કામમાં મન લાગતું નથી.

આ માણસને તો લાખો લોકો રોજ અપમાનિત કરી રહ્યા હતા. ભલે તેઓ ગાળો આપતા ન હોય, પરંતુ જે કરી રહ્યા હતા તે શાબ્દિક ગાળથી ઘણું વધારે હતું, મન, શરીર, આત્માને વીંધનારી વાત હતી. કોઈના પૂરા વજૂદનો ઈન્કાર હતો. દિવસ-રાત એના પર ભદ્દા મીમ, ચુટકુલા બનાવવા, ટી.વી. પર પ્રાઈમ ટાઈમમાં બેસીને મજાક ઉડાવવી, એને મૂર્ખ બતાવવો ! 

કોઈએ થપ્પડ નથી મારી, પરંતુ જેટલો માર રાહુલને પડ્યો છે, આ દેશના ઇતિહાસમાં કોઈને પડ્યો નથી. 

અને જૂઓ, તેણે એનો જવાબ કઈ રીતે આપ્યો? એક એટલી ઊંચી રેખા ખેંચી દીધી કે બીજા પોતે ઠીંગુજી દેખાવા લાગ્યા. આ વાત માત્ર પોલિટિક્સની નથી, ચૂંટણી જીત અને હારની પણ નથી. આ તેનાથી કંઈક વધુ ઊંડી વાત છે.

જ્યારે રૂમી લખે છે : ‘The wound is the place where the Light enters you. ઘા એ જગ્યા છે જ્યાં પ્રકાશ તમારામાં પ્રવેશ કરે છે.’ લિઓનાર્ડ કોહન લખે છે : ‘There is a crack in everything That’s how the light gets in. દરેક વસ્તુમાં તિરાડ છે આ રીતે પ્રકાશ દાખલ થાય છે.’

દુ:ખ શીખવે છે, દુ:ખ માંજે છે, પીડાથી જ આવે છે રોશની !

આ મનુષ્યનું અર્જિત આદિમ જ્ઞાન છે. સુખના દિવસોમાં આપણે માત્ર સુખી રહીએ છીએ, સુખ સત્તાથી આવે તો અહંકારી પણ બનીએ છીએ. પરંતુ દુ:ખમાં આપણે આપણા ભીતરમાં ઉતરીએ છીએ. દુ:ખ જ શિખવે છે. પીડા આપણને મનુષ્ય બનાવે છે. 

14 વર્ષની ઉંમરે દાદીની હત્યા થઈ. બાળકોનું સ્કૂલ જવું, ઘરથી નિકળવું, સામાન્ય બાળકોની જેમ બીજાં બાળકો સાથે રમવું બધું બંધ થઈ ગયું. 21 વર્ષે પિતાની હત્યા થઈ. સુરક્ષા કરણોથી કોલેજ છોડવી પડી. નામ બદલીને, ઓળખ છૂપાવીને, અભ્યાસ કર્યો. નોકરી કરી. પ્રેમ પણ કર્યો. પરંતુ જેને પ્રેમ કરતા હતા તે ઇન્ડિયન ન હતી. પ્રેમ સંબંધમાં પરિણમે તે પહેલાં આ દેશના નફરતીઓ તેમની માને વિદેશી મૂળના છે તેનો એટલો મોટો મુદ્દો બનાવી દીધો હતો, એટલું ઝેર ફેલાવી દીધું હતું કે પછી રાહુલ એ છોકરી સાથે ક્યારે ય દેખાયા નહીં, ન આ બાબતે તેમણે ક્યારે ય વાત કરી. 

2013માં, લેખક વિક્રમ શેઠે ‘ઇન્ડિયા ટુડે’માં લખ્યું હતું : “સંસારમાં જેટલી ક્રૂરતાઓ છે, તેમાં સૌથી વધુ ક્રૂર છે પ્રેમ ન કરી શકવો. કોઈને એ કહેવું કે જેનાથી તમને પ્રેમ છે, તમે તેને પ્રેમ નહીં કરી શકો.” 

હું જાણું છું, દુ:ખ બહુ છે દુનિયામાં. ભૂખ, ગરીબી, યુદ્ધ, અસમાનતા. પરંતુ પ્રેમ ન કરી શકવાનું દુ:ખ આ બધાંથી ઊંડું છે. ખબર છે કેમ? કેમ કે મનુષ્યને દરેક દુ:ખ સાથે લડવાની તાકાત માત્ર પ્રેમથી જ મળે છે. જ્યારે બધું ખત્મ થઈ જાય તો અંતમાં માત્ર એક જ વાત મહત્ત્વની રહે છે – કેટલો પ્રેમ કર્યો અને મેળવ્યો !

કોઈ માને કે ન માને, પરંતુ આજ 52 વર્ષની ઉંમરે એ માણસના દિલમાં આ એક સૌથી અદૃશ્ય, સૌથી ઊંડી દરાર-તિરાડ છે, જ્યાંથી આવે છે રોશની !

ઇતિહાસ લખાતો-ભૂસાતો રહેશે. બાજી પલટાતી રહેશે. પરંતુ સંસારમાં આટલા અન્યાય પછી પણ જિંદગી કાયમ છે; આટલા અંધકાર છતાં જો રોશનીની આશા કાયમ છે તો તેનું કારણ માત્ર એક જ છે – પ્રેમ. રાહુલ ગાંધી પ્રેમ છે !

 [સૌજન્ય : પત્રકાર મનિષા પાંડેય, 10 જૂન 2024]

સૌજન્ય : રમેશભાઈ સવાણીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

ગંગાસતી અને શબનમ વિરમાણી વિશે થોડુંક કહેવું છે. ગંગાસતી(1846 – 15 માર્ચ, 1894)નાં માતાપિતા હતાં રૂપાળીબા અને ભાઈજીભા જેસાજી સરવૈયા. પિતા ગરાસદાર હતા. ગરાસદાર પરંપરા પ્રમાણે ગંગાબાનાં લગ્ન પછી પાનબાઇ નામની કન્યાને વડારણ / સેવિકા તરીકે તેમની સાથે મોકલવામાં આવી હતી. તેમના લગ્ના 1864માં, 18 વર્ષની વયે, ભાવનગર જિલ્લાના ઉમરાળા તાલુકાના ધોળા જંકશનથી 9 કિલોમીટર દૂર સમઢિયાળા ગામના ગરાસદાર કહળસંગ કલભા ગોહિલ સાથે થયા હતા. કહળસંગ અત્યંત ધાર્મિક હતા. એમને બે દીકરીઓ હતી. 

ગંગાસતીનાં ભજનો માણસને માણસ થવાનું કહે છે : “જાતિપણું છોડીને અજાતિ થાવું ને કાઢવો વર્ણ વિકાર રે, જાતિ ને ભ્રાંતિ નહીં હરિ કેરા દેશમાં એવી રીતે રહેવું નિર્માન રે !” માણસે કેવી રીતે જીવવું તે “વીજળીને ચમકારે મોતીડાં પરોવો રે પાનબાઇ !” ભજનમાં કહ્યું છે. વીજળીને ચમકારે મોતી પરોવવું એટલે અપરંપાર જાગૃતિ રાખવી. મોતી પરોવવા ઘણી એકાગ્રતા અને સ્થિરતા જોઈએ. ક્ષણભરમાં કાર્ય સિદ્ધ કરી લેવાનું હોવાથી અધ્યાત્મ પથ પર અનંત સાવધાની અને જાગૃતિ જોઈએ. પક્ષીઓને આકાશમાં જવાનો કોઈ નિશ્ચિત રસ્તો ન હોય એમ મનુષ્યે પણ ક્ષણે ક્ષણે રસ્તો કંડારતા જવાનું છે. સતત સાવધાની રાખવી ખૂબ જરૂરી છે. કેવી સાવધાની? વીજળીને ચમકારે મોતી પરોવવા જેવી સાવધાની ! બીજો અર્થ એ છે કે જીવન બહુ ટૂંકું છે, વીજળીના ચમકાર જેવડું. તેથી જે સમય મળ્યો છે એમાં મોતી પરોવી લો ! એક ક્ષણ પછી અંધારું થઈ જશે. મૃત્યુ આવી પહોંચશે. તેથી અંધકાર થઈ જાય તે પહેલા ભગવદ્ પ્રાપ્તિનું મોતી પરોવી લો !

જ્ઞાતિ / જાતિ / ધર્મની સંકુચિતતા મનમાં ન હોય તો જ ગંગાસતી સમજાય. આ વાત કબીરનાં ભજનિક શબનમ વિરમાણી કહે છે. શબનમે ‘વીજળીને ચમકારે મોતીડાં પરોવો રે પાનબાઇ !’ ભજન ખૂબ સુંદર રીતે સમજાવ્યું અને ગાયું છે. ભજનની શરૂઆતમાં શબનમ સદ્દભાવની વાત કરે છે, નફરત છોડવાનું કહે છે. એટલે અમુક સંકુચિત માનસિકતા-વાળાએ કોમેન્ટ કરી કે ‘શબનમે ભજનની પથારી ફેરવી નાખી ! આ ભજન સાંભળવું હોય તો ગુજરાતી ભજનિકોને સાંભળો !’ તમે સદ્દભાવની વાત કરો એટલે ટ્રોલ સેના ઊતરી પડે ! ધર્મ માણસ માણસને જોડવાને બદલે વિભાજીત કરવા લાગ્યો છે. એટલે જ ગંગાસતીએ બિલકુલ પરફેક્ટ કહ્યું છે : ‘આંટી મેલો તો સમજાય જી.’

હું ભજન / સંગીતનો નિષ્ણાત નથી, પરંતુ મને કબીરનાં ભજનો ગમે છે. મધ્ય પ્રદેશના પ્રહ્લાદ ટિપનિયા તથા શબનમ વિરમાણી જે શૈલીમાં ભજન ગાય છે, તે ગમે છે. તેમાં વાજિંત્રોનો બહુ ઘોંઘાટ હોતો નથી. સરળતા અને સહજતા હોય છે. શબનમ કબીરજીનું ભજન સરસ રીતે ગાય છે : ‘સકલ હંસ મેં રામ બિરાજે; રામ બિના કોઈ ધામ નહીં !’ ‘વીજળીને ચમકારે મોતીડાં પરોવો રે’ આ ભજન ગુજરાતી ગાયકોએ ગાયું છે તે બધાં સાંભળ્યાં; પરંતુ શબનમની તોલે કોઈ ગાયક આવી શકે તેમ નથી ! ગુજરાતી ગાયકો ગંગાસતીની આ રચના રજૂ કરતી વખતે તબલા / વાજિંત્રો / મંજીરાના અવાજમાં મૂળ રચના દબાઈ જાય છે અને સ્પષ્ટ રીતે સમજી શકાતી નથી. જ્યારે શબનમે આ રચના જરૂરિયાત પૂરતાં સંગીત સાથે એ રીતે ગાઈ છે જેથી ભજનના શબ્દો ઊંડાણપૂર્વક સમજી શકાય છે.

અહીં ભજન અને ભાવાર્થ આપું છું. પછી શબનમ વિરમાણીને સાંભળો અને ભજનનો આનંદ લો ! લિન્ક ઉપર આપી છે.

વીજળીને ચમકારે મોતીડાં પરોવો રે, પાનબાઇ !

નહિતર અચાનક અંધારા થાશે જી;

જોત રે જોતાંમાં દિવસો વહી જશે, પાનબાઇ !

એકવીસ હજાર છસોને કાળ ખાશે જી. 

જાણ્યા રે જેવી આ તો અજાણ છે રે વસ્તુ, પાનબાઇ !

અધૂરિયાને નો કે’વાય જી,

ગુપત રસનો આ ખેલ છે અટપટો,

આંટી મેલો તો સમજાય જી.

મન રે મૂકીને તમે આવો રે મેદાનમાં, પાનબાઇ !

જાણી લીયો જીવ કેરી જાત જી;

સજાતિ વિજાતિની જુગતિ બતાવું ને,

બીબે પાડી દઉં બીજી ભાત જી.

પિંડ રે બ્રહ્માંડથી પર છે ગુરુ, પાનબાઇ !

તેનો રે દેખાડું તમને દેશજી,

ગંગા રે સતી એમ બોલિયાં રે સંતો,

ત્યાં નહિ માયાનો જરીયે લેશ જી.

ભાવાર્થ : જે પળ બચી છે તેનો સદ્દઉપયોગ કરો. મોતી પોરવવાની જે પળ છે તે ગુમાવવાની નથી. આપણે ચોવીસ કલાકમાં 21,600 શ્વાસ ઉચ્છવાસની ક્રિયા કરીએ છીએ તેને ગુમાવવાની નથી. વિષયોમાં ડૂબ્યા રહેવાનું નથી. મનુષ્ય દેહ મળ્યો છે તો પરમ તત્ત્વને પામો. ગુપ્ત છે પણ પ્રગટ પણ છે. આને ખૂબ જ સૂક્ષ્મતાથી સમજી શકાય. અહમ્‌ ભાવ આંટી છૂટે તો અટપટી વાત ઝટપટ સમજાય જાય; પણ અહમ્‌ને મારવો પડે. અભિમાન ત્યાગવું પડે. આત્મસાધનાનું રહસ્ય અધૂરિયાંને અપાય નહીં. જો સંપૂર્ણ શરણાગતિ હોય, ભેદદૃષ્ટિ ટળી ગઈ હોય, અને તમામ દ્વિધાઓની આંટી ટળી ગઈ હોય તો જ એની સમજણ પડે. અભેદ દર્શનથી નાનાં-મોટાં, ગરીબ-શ્રીમંત, નાત-જાત, ધર્મ-પંથ, નારી-પુરુષ, ઠાકર-ચાકર, સજાતિ-વિજાતિના ભેદ મટી ગયા હોય એને જ આ ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ મળી શકે. વિજાતી એટલે બીજથી વૃક્ષ જેમ જુદું નથી તેમ જ પરમ તત્ત્વ અને આતમ તત્ત્વ બંને એક જ છે. દેહ તો નાશવંત છે જેનો ગર્વ ન કરાય, માયલામાં જે બેઠો છે તેનો ગર્વ કરવો ! બીબે બીજી ભાત પડી એટલે નિજનું ભાન થવું. પિંડ એટલે આપણું શરીર. આપણું શરીર એ પણ બ્રહ્માંડ જ છે. પરંત ગુરુજી બ્રહ્માંડથી પર છે. જેને દેહભાન ન હોય, માયા ન હોય એ ગુરુ સાચા. જીવાત્મા અને પરમાત્માની પિછાણ કરવાની જુગતિ / યુક્તિ ગંગાસતીએ પાનબાઈને સમજાવી છે. ટૂંકમાં, આંટી મેલો તો સમજાય જી !

સૌજન્ય : રમેશભાઈ સવાણીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર