ગાંધી – એક વિશ્વ માનવ શ્રેણી : મણકો – 1

ગાંધી સાર્ધ શતાબ્દીના મંડાણ થયા છે. તેમણે સ્થાપેલી સંસ્થાઓનાં કાર્ય વિષે ઘણા લોકોને માહિતી હશે. પોતાને ‘ગાંધીવાદી’ તરીકે ઓળખાવનારાઓએ ગાંધીના નામે કેટલાંક ઉમદાં કાર્યો પણ કર્યાં છે. પરંતુ આજે ગાંધી વિષે બે ધારણાઓ પ્રચલિત બની છે, એક તો તેઓ આજે પ્રસ્તુત નથી, એવું માનનારા લોકો છે કેમ કે એવા લોકો ગાંધી ચિંધ્યા માર્ગે એક પણ ડગલું ચાલી શકે તેમ નથી. બીજો વર્ગ, કે જેમને એ મૂલ્યોમાં શ્રદ્ધા છે, તેઓ ‘ગાંધીને હવે લોકો ભૂલી ગયા છે, તેમને ભારતમાંથી તડીપાર કરવામાં આવ્યા છે’ તેવું આક્રંદ કરતા સાંભળવા મળે છે.

જ્યારે ભારતમાં કે વિદેશોમાં કેટલીક વ્યક્તિઓ કે સંસ્થાઓને માનવતાનાં કાર્યો કરતાં જોઈએ કે સાંભળીએ ત્યારે વિચાર આવે કે કોઈ મહાપુરુષને પગલે ચાલવા શું તેમના નામની કંઠી બાંધવી જરૂરી છે? ‘હું તેમનો ચેલો છું’ એવી જાહેરાત કરવી આવશ્યક છે? કેટલાક લોકો એવા છે જે ગાંધીનું નામ લીધા વિના એ સંતના પ્રબોધેલા માર્ગે જ ચાલી રહયા છે.

આજે એવા જ એક શખ્સની અને તેમના પ્રયાસો થકી ‘આદર્શ ગ્રામ’નું પદ મેળવનાર એક ગામની વાત આદરવી છે.

રાજસ્થાનમાં એક ગામ. પીપલાંત્રી નામ. ત્યાં દરેક દીકરીના જન્મ ટાણે 111 વૃક્ષો વાવવાનું અભિયાન શરૂ થયું છે. આજ સુધી લગભગ ત્રણ લાખ વૃક્ષો વવાઈ ચુક્યાં છે. ગામના લોકો જ એ વૃક્ષોને ફળ બેસે ત્યાં સુધી સાચવે છે. એ ‘દીકરી બચાવો’ અભિયાન અંતર્ગત થયેલું કામ. ‘દીકરી પઢાઓ’નું કામ બાકી. પુત્રીના જન્મ સમયે ગામલોક ભેળા મળીને 21,000 રૂપિયા ફાળવે અને તેના મા-બાપ પાસેથી 10,000 રૂપિયા લેવામાં આવે. એ 31,000 રૂપિયાની ફિક્સ્ડ ડિપોઝીટ લે, જે તે દીકરી 20 વર્ષની થાય ત્યારે તેને સુપરત કરે. તેનો શિક્ષણનો અધિકાર અબાધિત રહે તેથી દીકરીના જન્મ  સમયે તેના મા-બાપ પાસે કાનૂની કરાર પર સહી કરાવે, જેથી તેના લગ્ન સગીર વયમાં ન કરાવી નાખે. અહીં આપેલ વીડિયો લિંક જોવી રસપ્રદ થઇ પડશે :

https://www.youtube.com/watch?v=9ZL0BtjLcU8

પીપલાંત્રીના સરપંચ શ્યામ સુંદર પાલીવાલે પોતાની મૃત પુત્રીની સ્મૃિતમાં આ યોજના શરૂ કરી. આજે એ ગામ લીમડો, આંબો, આમળાં અને શીશમનાં વૃક્ષોથી ઘેરાયેલું છે જેને પરિણામે પાણીનાં તળ ઊંચા આવ્યાં અને વન્ય સૃષ્ટિમાં વધારો નોંધાયો છે. આ પ્રકલ્પને કારણે ગામનું અર્થ તંત્ર પણ સુધર્યું. ફળાઉ ઝાડને ઊધઈથી બચાવવા અઢી લાખ જેટલા કુંવાર પાઠા – એલોય વીરા -(જેના ગુણધર્મોનો પરિચય ગાંધીજીને તેમની યુવાવસ્થા દરમ્યાન થયેલો)ના છોડ વાવ્યા. આજે હવે પીપલાંત્રીના લોકો એલોય વીરાની અનેક બનાવટોનું વેંચાણ કરે છે.

આ ગામના નિવાસીઓને પીવાનું ચોખ્ખું પાણી માત્ર માસિક રૂ.60 જેટલા ઓછા ખર્ચે પૂરું પાડવામાં આવે છે. દરેક વોર્ડમાં સામૂહિક શૌચાલય, ઉચ્ચ પ્રાથમિક વિદ્યાલય અને આંગણવાડી કેન્દ્ર અને પેય જલ (પીવાના પાણીની)ની સુવિધાઓ ઉપલબ્ધ છે.

આ પંચાયતની સિદ્ધિઓ ગણના પાત્ર છે. પંચાયત દ્વારા થતાં પ્રજાકીય કાર્યો જેવાં કે સ્વચ્છતા, આરોગ્ય, પર્યાવરણ વગેરેને પ્રાથમિકતા આપવા બદલ દીનદયાળ ઉપાધ્યાય આદર્શ ગ્રામ યોજનામાં તેનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો. સ્વ. એ.પી.જે. અબ્દુલ કલામ દ્વારા ‘નિર્મલ ‘ગ્રામ’ પુરસ્કારથી સમ્માનિત થયું. સહુથી વધુ – 70,000 વૃક્ષારોપણ કરવા બદલ ‘વૃક્ષ વર્ધક પુરસ્કાર’ અને ભારત સરકાર દ્વારા સંચાલિત સજલ ગ્રામ પુરસ્કાર પ્રાપ્ત કરવામાં પણ પીપલાંત્રી અગ્રસર રહ્યું.

પીપલાંત્રીની વેબ સાઈટ પર એક કવિતાની પંક્તિઓ લખેલી વાંચવામાં આવી:

‘हो गइ है पीर परबतसी, पिघलनी चहिये
अब तो इस हिमालयसे कोइ गङ्गा निकलनी चाहिए
हर गलि, हर महोल्लेसे हाथ लहराते हुए बारात निकलनी चाहिए
सिर्फ़ हङ्गमा करना ही मेरा मकसद नहीં
मेरी कोशिश है कि यह सूरत बदलनी चाहिए’

કદાચ સરપંચ શ્યામ સુંદરજી અને તમામ ગામ લોકને બસ, હવે આ પર્વત જેટલી પીડાઓ રૂપી હિમાલય પીગળાવી નાખીને તેમાંથી નીકળેલી ગંગાથી પોતાના ગામની સૂરત બદલી નાખવાની લગન લાગી હશે. આથી જ તો પીપલાંત્રીના નાગરિકો એક પ્રતિજ્ઞા લે છેઃ

* હંમેશ જીવનમાં સ્વચ્છ વિચાર રાખીશ

* હંમેશ શૌચાલયનો ઉપયોગ કરીશ 

* પીવાના પાણી માટે દાંડા વાળા લોટાનો ઉપયોગ કરીશ, અને

* ગામને સાફ રાખીશ.

પહેલી નજરે વાંચતા કદાચ સવાલ થાય કે આ ગામ ગાંધી ચિંધ્યા માર્ગે ચાલે છે એમ શી રીતે કહી શકાય? જુઓ, સહુથી પહેલાં લોકોને અને તેના સ્થાનિક નેતાને પ્રતીત થયું કે આપણા ગામમાં ઘણા પ્રશ્નો છે, તેને હઠાવવા જરૂરી છે. બીજું, એ માટે તેમણે માત્ર રાજ્ય કે કેન્દ્ર સરકારની સહાય પર મદાર રાખવાને બદલે જાત મહેનતથી બંજર ભૂમિને નંદનવન બનાવી. લૈંગિક સમાનતાના ખ્યાલે તેમને બાળકીઓને પૂરું શિક્ષણ આપવા અને તેના બાળલગ્ન કોઈ પણ સંયોગોમાં ન કરવા માતા-પિતાને સમજાવવા ફરજ પાડી. પર્યાવરણની રક્ષા ખાતર દીકરીના જન્મના અવસરે વૃક્ષો રોપવાનું અને તેનું સંવર્ધન કરવાનું બીડું ઝડપ્યું. ગાંધીજીએ ચીંધેલા કેટલાંક રચનાત્મક કાર્યો આ ગામમાં અમલમાં મુકાય છે, એ સ્પષ્ટ કરવાની જરૂર ખરી? આજે હવે દેશ આખામાંથી અને વિદેશથી પણ જિજ્ઞાસુઓ આ ગામની સિદ્ધિઓને નજરે જોવા આવે છે.

ગાંધીનું નામ લીધા વિના તેમણે ચિંધેલ માર્ગે જવું તે આનું નામ.

e.mail : 71abuch@gmail.com

આજે જાણે આખું વિશ્વ મુખ્યતઃ લોકશાહી અને સરમુખત્યારશાહી એમ બે શાસન પ્રણાલીમાં વિભાજીત થઇ ગયું છે. લોકશાહીને સહુથી વધુ પ્રજા કલ્યાણકારી, ન્યાયી અને સમાનતામૂલક રાજ્ય પદ્ધતિ માનવામાં આવે છે. તેના પ્રત્યે શ્રદ્ધા ધરાવનાર – અથવા કહો કે તેનાથી મળતા ફાયદાઓ ભોગવનાર સત્તાધીશો તો તેના પ્રચારના નામે એ શાસન પ્રણાલીને અન્ય દેશો પર ઠોકી બેસાડવાની તહે દિલથી કોશિશ કરે છે, એટલું જ નહીં, એ બહાને બીજા દેશો સાથે લડાઈ કરવા તત્પર પણ થાય છે. પણ જરા જાતને પૂછી જોઈએ, લોકશાહી એ ખરેખર કઈ બલા છે?

એક જમાનો હતો જ્યારે દુનિયાના મોટા ભાગમાં રાજાશાહી શાસન પ્રણાલી પ્રચલિત હતી. તેમાં વંશપરંપરાગત સત્તા અને ધનની પ્રાપ્તિ થતી, રાજા, તેના મંત્રીઓ અને નગરશ્રેષ્ઠીઓના ધન ભંડારો હિલ્લોળા લેતા હોય ત્યારે સામાન્ય પ્રજાજન પાસે જૂજ મિલકત રહેતી, તેથી એ પ્રથાને સ્થાને અન્ય રાજ્ય પદ્ધતિ લાવવાનો પવન ફૂંકાયો. નવીન વિચારધારાઓનો પ્રાદુર્ભાવ, અનેક ક્રાંતિઓ અને સંઘર્ષોનાં પરિણામ સ્વરૂપ સામ્યવાદ, સમાજવાદ, લોકશાહી અને સરમુખત્યારશાહી જેવી પ્રથાઓ ઠેર ઠેર અસ્તિત્વમાં આવી.

કોઈ દેશ સૌથી જૂની લોકશાહી હોવાના બણગાં ફૂંકે, તો કોઈ વળી સૌથી મોટી લોકશાહી હોવાનું ગૌરવ કરે, કોઈ દેશ પોતાને સહુથી વધુ સફળ લોકશાહી ગણાવી બીજા દેશને અસફળ લોકશાહી પૂરવાર કરે એવો તાલ જોવા મળે છે. તો, આ ‘લોકશાહી’ છે શું એમ પૂછીશું તો મોટા ભાગના લોકો કહેશે, અમને ખબર જ છે, વળી. કેમ, લોકો માટે, લોકો વડે અને લોકો વતી બનેલી સરકાર તે લોકશાહી! ખરેખર? ખરેખર આપણે લોકશાહી શાસન પ્રણાલી વિષે સાચી અને પૂરેપૂરી જાણકારી ધરાવીએ છીએ?

કોઈ પણ શાસન પ્રણાલીમાં બદલાવ આવવાની જોડે જોડે તેના વહીવટ અને શાસિતોના દરજ્જામાં પણ ધરખમ બદલાવ આવે છે. રાજાશાહીમાં જેઓ રૈયત તરીકે ઓળખાતા તેઓ લોકશાહીમાં નાગરિક બન્યા. બંનેના અધિકારો અને ફરજોમાં ફર્ક છે. નાગરિકો પાસેથી તેમના અધિકારો અને ફરજોનું જ્ઞાન અને સમજ તેમને હોય તેવી અપેક્ષા  રહે, સાથે સાથે સરકારનું સ્વરૂપ કેવું હોય તે પણ જ્ઞાત હોવું જરૂરી મનાય છે. લોકશાહીની વિભાવના સાથે જ મતાધિકાર અને નાગરિકતાના ખ્યાલોનો વિકાસ થયો એમ કહી શકાય. ખરું પૂછો તો લોકશાહી અને નાગરિકત્વના વિવિધ અર્થઘટનો જાણવા મળશે.

જરા વિચાર કરીએ, જે શાસન પ્રણાલી માટે આપણે આટલું બધું ગૌરવ લઈએ છીએ એ લોકશાહી ખરેખર શું લાભદાયી છે? રાજકારણ હવે આપણા જીવનનું એક અવિભાજ્ય અંગ બની ગયું છે. જે રીતે આપણું શિક્ષણ તંત્ર અને વ્યાપાર ચાલે છે, જે રીતે આપણા વ્યવસાયો વિકસે છે, જે પ્રમાણે આપણે મુસાફરી કરીએ છીએ; અરે જે રીતે આપણે આપણી જાતને પિછાણીએ છીએ તે બધાનો આધાર કોઈને કોઈ રીતે રાજકીય નિર્ણયો પર એક યા બીજી રીતે હોય છે. લોકશાહી દેશોમાં ચૂંટણીઓ થાય, રાજકીય પક્ષો એક બીજા સાથે હરીફાઈ કરે, નાગરિકો મત આપે, અને વધુ મત મેળવી જીતનાર પક્ષ આપણા પર રાજ્ય કરે એ પ્રથા રૂઢ થઇ છે. પરંતુ ક્યારે ય આપણે પોતાની જાતને ઢંઢોળીને પૂછ્યું છે: લોકશાહી પદ્ધતિ શું ખરેખર લાભદાયી છે? સારી શાસન પ્રણાલી માટે બીજો કોઈ માર્ગ છે?

આપણે સહજપણે માની લીધું છે કે લોકશાહી એ જ સારી વહીવટી વ્યવસ્થા છે અને તે જ એક ઉત્તમ રાજકીય માળખું પણ છે. હવે, કેટલાક લોકો માને છે કે લોકશાહીમાં વધુ પડતી ચર્ચા અને વિવાદો થાય છે, કોઈ પણ કાર્ય પર પાડવા માટે વધુ પડતો વિલંબ થાય છે અને લોકોને પોતાના લાભમાં નિર્ણય જોઈતો હોય તેથી સામા પક્ષ સાથે ભાવ તાલ કરવા પડે કે સમાધાન કરવું પડે તેથી હંમેશ સાચો નિર્ણય નથી પણ લેવાતો હોતો. બીજા વિશ્વયુદ્ધની સમાપ્તિ બાદ વિન્સ્ટન ચર્ચિલે કહેલું, “લોકશાહી એ સરકારનું સહુથી વધુ દુષ્ટ સ્વરૂપ છે. તે સિવાયની બીજી તમામ પદ્ધતિઓનો અખતરો કરી જોવામાં આવ્યો છે.” અહીં કહેવાનો મતલબ એ છે કે લોકશાહી ઘણી રીતે એક અપૂર્ણ રાજ્ય વ્યવસ્થા છે પરંતુ તેનાથી બહેતર બીજો કોઈ વિકલ્પ નથી.

લોકશાહી જ એક માત્ર ઉત્તમ રાજ્ય વ્યવસ્થા છે એવું ન માનનારાઓ પાસે બીજી કઈ રાજ્ય વ્યવસ્થાઓ વિકલ્પ રૂપે છે? આપણે જોઈએ છીએ કે સરમુખત્યારશાહી, કે જેમાં એક સત્તારૂઢ આદમી કે ઔરત બાકીની તમામ જનતા પર શાસન કરે, અને  તેનો જ નિર્ણય માન્ય ગણાય. એક એવી દલીલ થાય છે કે જો તે એક વ્યક્તિ ખરેખર બીજા તમામ લોકો કરતાં વધુ ગુણવત્તાવાળી હોય તો સરમુખત્યારશાહીમાં શું ખોટું છે? પણ આપણે ચડિયાતા હોવું એટલે શું અને માનો કે તે એક સત્તાધારી વ્યક્તિ કોઈ બે ચાર બાબતોમાં ચડિયાતી હોય તેથી શું તેને સર્વસત્તાધીશ માની લેવો વ્યાજબી છે તે વિષે વિચારવું રહ્યું. બીજો વિકલ્પ છે ધાર્મિક સત્તા હેઠળ જીવવાનો. કેટલાક મુલકમાં ધાર્મિક આગેવાનોની સત્તા સર્વોપરી ગણાય છે. જો ધાર્મિક સંસ્થાઓ જ આપણને નૈતિક માર્ગદર્શિકા પૂરી પાડતી હોય, સત્યાસત્યનું ભાન કરાવનારી હોય તો આપણે શા માટે સામાન્ય નાગરિકોને મત આપવો જોઈએ? શા માટે આપણે આપણો અવાજ ઉઠાવવો જોઈએ? એવા સંયોગોમાં આપણને માત્ર ધર્મગુરુઓની જરૂર પડે, જે આપણને બાઇબલ, ગીતા અને કુરાન આપણી પાસે શી અપેક્ષા રાખે છે તે કહે અને આપણે તેને અનુસરીએ. શું આવી ધર્મનિયુક્ત રાજ્ય વ્યવસ્થા જે તે દેશના તમામ નાગરિકો માટે ઉપયુક્ત બની રહે? નિષ્ણાતો દ્વારા ચાલતું રાજ્ય એ ત્રીજો વિકલ્પ છે.  આધુનિક જીવન ઘણું ક્લિષ્ટ બનતું જાય છે, તો જે નિષ્ણાતો આ તમામ પ્રકારની ક્લિષ્ટ બાબતો સમજી શકે તેઓ જ આપણા વતી નિર્ણયો લે તે આપણા જેવા અજ્ઞાની લોકો મત આપે તેના કરતાં વધુ હિતાવહ નથી? અરાજકતા એટલેકે રાજ્યના અસ્તિત્વનો ઇન્કાર એ પણ એક અંતિમ વિકલ્પ ગણાય છે. કેટલાક તો એટલી હદે જાય છે કે તેઓને મન આ પદ્ધતિસરની સરકારો અને રાજકારણની કશી જરૂર નથી. બધાને સ્વત્રંતપણે વર્તવાની છૂટ હોવી જોઈએ એમ તેઓ માને છે. જરૂર પડ્યે લોકો પોતાના અને જેની સાથે તેઓ જીવે છે તેના લાભમાં હોય તેવા નિયમો ઘડી કાઢી શકે, સરકારે તેમણે શું કરવું તે કહેવાની જરૂર નથી. લોકશાહી રાજ્ય વ્યવસ્થાઓમાં ભલે ઘણી ત્રુટીઓ હશે, પરંતુ ઉપર કહી તેમાંની એક પણ રાજ્ય પદ્ધતિ આજે મોટા ભાગના રાષ્ટ્રોને માન્ય નથી તેમાં શકે નથી.

મોટા ભાગના લોકશાહી રાજ્ય વ્યવસ્થાને અનુસરનારા દેશોમાં પુખ્ત વયના તમામ નાગરિકોને મતાધિકાર સાંપડયા છે. તેઓ પોતાને યોગ્ય લાગે તેવા ઉમેદવારોને ચૂંટીને મોકલે જેઓ મતદારો વતી વહીવટ કરે, કાયદાઓ ઘડે અને તેઓ અમલ કરાવે તેવી વ્યવસ્થા છે. અબ્રાહમ લિન્કને તેથી જ લોકશાહીની વ્યાખ્યા આપતાં કહેલું, ‘લોકો દ્વારા, લોકો વતી અને લોકો માટે શાસન’. જો લોકશાહી ખરેખર એટલી સુંદર વ્યવસ્થા હોય તો નાગરિકો માત્ર ઉમેદવારો ચૂંટે છે, પણ રાજ્યની નીતિઓ ઘડવામાં તેમનો કોઈ હિસ્સો કેમ નથી હોતો? કેટલાક દેશોમાં નાગરિકો પોતે ચૂંટેલા પ્રતિનિધિઓની હારોહાર પોતે પણ સરકારી નીતિઓ નક્કી કરવામાં ભાગ લે છે. પ્રાચીન ગ્રીસ – એથેન્સમાં લોકશાહી રાજ્ય વ્યવસ્થાનો ઉદ્દભવ થયો, ત્યારે આવા પ્રકારની સીધી લોકશાહી પદ્ધતિ અસ્તિત્વમાં હતી જેમાં નાગરિકો પોતાના ગણરાજ્યની નીતિઓ વિષે રૂબરૂ ચર્ચા કરવા અને નિર્ણય લેવા ભેળા મળતા (જો કે તે સમયે સ્ત્રીઓ, ગુલામો અને વિદેશીઓને નાગરિક તરીકેના અધિકારો નહોતા અપાતા). આધુનિક યુગમાં સ્વીત્ઝર્લેન્ડ સીધી લોકશાહી રાજ્ય વ્યવસ્થાનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. જો કે હજુ આદર્શ સ્થિતિ તો ત્યારે આવી ગણાશે કે જ્યારે પ્રજાએ ચૂંટેલા પ્રતિનિધિ પોતાની ફરજોમાંથી ચ્યુત થાય ત્યારે મતદારો તેમને સામાન્ય ચૂંટણીના સમય પહેલાં પદભ્રષ્ટ કરી બીજા લાયક ઉમેદવારને સત્તાસ્થાને બેસાડી શકશે.

લોકશાહી રાજ્ય વ્યવસ્થાને અન્ય રાજ્ય પદ્ધતિ કરતાં વધુ યોગ્ય માનવા પાછળ ઘણાં પરિબળો છે. તેમાંનું એક પરિબળ છે કે એ રાજ્ય વ્યવસ્થામાં લોક – જનતા – પ્રજાને પોતાના પ્રતિનિધિ પસંદ કરવાની મુક્તિ છે, તેમના વતી ઘડાતા નિયમો અને કાયદાઓ વિષે પોતાનો મત – અભિપ્રાય આપવા સ્વતંત્રતા છે. સવાલ એ થાય કે લોકો શું દરેક મુદ્દા અને વિષય પર સાચો જ મત ધરાવતા હોઈ શકે? આમ પ્રજા પર કેટલે અંશે ભરોસો મૂકી શકાય? જેમ કે ફાંસીની સજાની તરફેણમાં ચુકાદો આપનાર પ્રજાના મતને માન્યતા આપવી યોગ્ય ગણાય? તો બીજો પ્રશ્ન એ ઊઠે કે કયા મુદ્દાઓ પર પ્રજાનો મત અને અભિપ્રાય સ્વીકારી શકાય? કોણે કોણે અને કેટલો કર ભરવો, સ્વાસ્થ્ય, શિક્ષણ અને સંરક્ષણ પર કેટલું ખર્ચ કરવું, વીજશક્તિ અણુશક્તિ, સૂર્ય  ઊર્જા કે ગેસથી ઉત્પન્ન કરવી કે નહીં તેવા વિષયો પર જનતા સીધો મત આપી શકે તેને લોકશાહી રાજ્ય વ્યવસ્થા કહેવાય?

આજે કોઈને પણ પૂછશો કે લોકશાહી એટલે શું? તો પટ્ટ દઈને જવાબ દેશે, ‘કેમ, બધાને મત આપવાનો અધિકાર તે વળી.’ એ મતદાતાઓ પોતાના ઉમેદવાર વિષે કે તેઓ આપણા વતી જે મુદ્દાઓ પર ચર્ચા કરી નિયમો અને કાયદાઓ ઘડવાના છે, એ વિષે તેમને પૂરતી માહિતી હોય છે? લોકશાહીમાં તો જનતાના જીવનને સ્પર્શતા આવા મુદ્દાઓ અને તેના ઉકેલ માટે ઉપલબ્ધ માર્ગો વિષે તટસ્થ માહિતી આપવી અને ચર્ચા કરવી એ જ મહત્ત્વનું બની રહે છે. મતાધિકાર પ્રાપ્ત થવો તે એક વાત છે, પણ વ્યક્તિ, કુટુંબ અને સમાજને લગતા વિષયો અંગે સમજણ કેળવવી અને તેને આધારે પોતાના મત અને અભિપ્રાય કારણો સહિત સમજી-સમજાવી શકવાની ક્ષમતા કેળવવી તે એક અલગ બાબત છે. એ જાગૃત લોકશાહીનાં ચિન્હ છે. તે સિવાય આપેલ મતની શી કિંમત છે? ખુલ્લા દિલથી અને તર્ક સહિત કરેલી ચર્ચાઓ જ મતદાતાઓની સમજણનું ખરું માપ કાઢે છે. ભારતમાં તો ઉમેદવારો સામા પક્ષના ઉમેદવારોની ત્રુટિઓના બે ચાર ગોખી કાઢેલા વાક્યો અને પોતાના અને પોતાના પક્ષના મોઢે કરેલાં સૂત્રો પોકારી, લાંબા લાંબા ભાષણો કરી, મતદાતાઓને ચા-ભજિયાંની પાર્ટીથી માંડીને મોબાઈલ ફોનની ભેટ આપીને ચાલતી પકડવામાં જ સમજ્યા છે.

લોકશાહી એવી ચીજ છે જેનો અમલ જ તેની ઓળખ છે. એ જો કે રાજકીય દ્રષ્ટિએ જોઈએ તો માત્ર એક શબ્દ છે, પણ ઘણો શક્તિશાળી શબ્દ છે કેમ કે સહુ માને છે કે લોકશાહી ઉત્તમ શાસન પદ્ધતિ છે. રાજકારણમાં રસ ધરાવનાર માને છે કે લોકશાહી તેમના પક્ષમાં છે, તેમના વિરોધીઓના નહીં. બહુસંખ્યક પ્રજાના મત મેળવીને સત્તારૂઢ થયેલ પક્ષનું રાજ ચાલે અને લઘુમતીઓના હક્કોની રક્ષા થાય તેનું નામ લોકશાહી. પરંતુ મોટા ભાગે આ બંને વચ્ચે સમતુલા જાળવવી કઠિન હોય છે.

હાલની લોકશાહી શાસન પદ્ધતિ મુજબ નાગરિકોને પોતાના પ્રતિનિધિઓ ચૂંટીને તેમના દ્વારા રાજનીતિ ઘડવાની પસંદગી હોય છે. પરંતુ સામાન્ય નાગરિકો નથી એટલા સુશિક્ષતિ હોતા, નથી તેમને રાજકીય બાબતોમાં એટલી દિલચસ્પી હોતી, નથી તેમની પાસે એટલો ચર્ચા કે વિવાદો કરવા માટે સમય હોતો કે નથી તેઓ તેમાં પારંગત હોતા કે જેથી સારા રાજકીય નિર્ણયો લઇ શકે. આ સ્થિતિનો ઉપાય એ છે કે લોકોની ભાગીદારી સાથે નિષ્ણાતોની વિવેકબુદ્ધિનો વિનિયોગ થાય. નાગરિકો રાજ્યવ્યવસ્થાને લગતા મુદ્દાઓ માટે પોતાના હિતમાં હોય તેવા માર્ગોનું નિદર્શન કરે, પણ તેનો અમલ કરવાની પદ્ધતિ, અગ્રતાક્રમ અને સાધનો જુટાવવાનું કાર્ય એ વ્યવસાયમાં પડેલ વિશેષજ્ઞોના હાથમાં છોડે. હવે, આ પદ્ધતિ સફળ નથી થતી તેવું મોટા ભાગના દેશોના નાગરિકોને લાગે છે, તેનું કારણ એ છે કે નથી તો નાગરિકો એટલા સબળ વિચારધારા ધરાવનારા હોય છે કે પોતે પોતાના – એટલે કે સમગ્ર દેશના હિતમાં શું છે તે સમજી શકે અને તેના કરતાં ય મોટી ઉપાધિ એ વાતની છે કે તેમણે ચૂંટેલા પ્રતિનિધિઓ પોતપોતાના વિષય ક્ષેત્રમાં પારંગત નથી હોતા કે નથી તેમની પ્રજા પ્રત્યેની નિષ્ઠા હોતી. વળી એક બીજી મુશ્કેલી એ છે કે લોકશાહી બહુમતીના મત પર નિર્ણય લેવામાં માનતી હોવાથી એમ દર્શાવવામાં આવે છે કે દરેક પ્રકારના સરકારી નિર્ણયો અને પગલાં દેશના મોટા ભાગના લોકો માટે કલ્યાણકારી છે, અને તેમના આદેશથી જ તેનો અમલ કરવાની પરવાનગી સરકારી હોદ્દેદારોને અપાઈ છે, જ્યારે ખરું પૂછો તો 51% લોકોએ જે મુદ્દાની તરફેણમાં મત આપ્યો હોય તેના અમલથી 49% લોકો વિરોધમાં હોય તો એ કોને માટે ન્યાયી ઠરે? 1990ના દાયકા બાદ જે રીતે વૈશ્વીક બજારનું તૂત ઊભું થયું છે, તેનાં પરિણામે તો સ્પષ્ટ જણાય છે કે નાગરિકોના મત કે સરકારની નીતિઓ કરતાં મલ્ટીનેશનલ કંપનીઓ અને બજારોની પ્રજા પર વધુ સીધી સારી-માઠી અસરો થવા લાગી છે. તો પછી જ્યાં સરકાર કંપનીઓના હાથમાં કઠપૂતળીની માફક નાચતી હોય, ત્યાં નામની લોકશાહી શાસન પદ્ધતિનું ગાણું ગાવાની શી જરૂર? આના વિકલ્પે સીધી લોકશાહી શાસન પદ્ધતિ વિકસાવવી એ તો સ્વપ્નવત્‌ છે.

દુનિયાના વધુ નહીં તો છેલ્લાં સો વર્ષના રાજકીય ઇતિહાસ પર નજર નાખતાં ખ્યાલ આવે કે લોકશાહીને નામે ઘણું ઘણું બનવા પામ્યું. સાચા-ખોટા નિર્ણયો લેવાયા, સંગઠનો બન્યાં અને વિખેરાયાં, લડાઈઓ ફાટી નીકળી. સરકારો, જનતા અને સરમુખત્યારો બધાએ પોતપોતાની રીતે આ સ્થિતિને વ્યાજબી ઠેરવી. દરેક રાજકારણી અને સામાન્ય લોકે પોતાને લાભ કરે તેવો આ શબ્દનો અર્થ કર્યો. તો શું આ છે લોકશાહી?

1999માં ચૂંટાયેલ સરકારના વડાપ્રધાન નવાઝ શરીફને ઉથલાવી પાડીને સત્તા પર આવનાર જનરલ પરવેઝ મુશર્રફનું બયાન હતું કે તેઓ તો માત્ર લોકશાહીનો બીજો રાહ લઇ રહ્યા છે, એ કઇં માર્શલ લૉ નથી. એમનું કહેવું હતું, સશસ્ત્ર દળ લોકશાહી સારી રીતે સ્થાપિત થઇ જાય તેનાથી વધુ એક પણ દિવસ પણ સત્તા પર નહીં રહે. દુનિયાએ જોયું, તે પછી શું શું થયું. શું મુશર્રફે સાચી લોકશાહી પાકિસ્તાનની પ્રજાને આપી? એક મહાસત્તાનું બિરુદ પોતાની જાતને આપી બેઠેલ દેશ અમેરિકાનું ઉદાહરણ લઈએ. રીપબ્લિકન પાર્ટીના જ્યોર્જ બુશ અને ડેમોક્રેટ પાર્ટીના આલ ગોર તદ્દન ઓછા મતથી એક બીજાની લગોલગ આવી ગયેલા. ફ્લોરિડા રાજ્યમાં જે જીતે તે સ્ટેટના બધા ઇલેક્ટ્ર્લ કોલેજના મત જીતે એટલું જ નહીં પ્રેસિડન્ટ પણ બને એવી ત્યાં પ્રથા છે. જ્યોર્જ બુશને વિજયી ઘોષિત કરવામાં આવ્યા, ત્યારે ફ્લોરિડા વાસીઓને મત આપવાની સમાન તકો હતી, મશીનની મતોની ગણતરી સાચી હતી, કે ફરી વખત હાથથી ગણવાની જરૂર હતી વગેરે જેવા વિવાદોના વાદળો ઘેરાયેલ, જે સૂચવે છે કે હાલના સમયની લોકશાહી રાજ્ય પદ્ધતિ આપણે માનેલી તેટલી સફળ, નિષ્પક્ષ, સુરક્ષિત કે અસરકારક નથી. બહુ ચર્ચિત બ્રેકઝિટ વિષે કહેવાની જરૂર નથી કે લોકશાહીની વિફલતાનું આથી મોટું બીજું કોઈ ઉદાહરણ મળી નહીં આવે.

ઉપલાં ઉદાહરણો પરથી સવાલ ઊઠે, શું આ ખરી લોકશાહી છે? આપણે તો લોકશાહીને એક નૈતિક રીતે સબળ અને સહુથી સારી ઉપલબ્ધ રાજ્ય પદ્ધતિ છે એમ માનેલું કે જે સારાયે દેશના તમામ લોકોના લાભાર્થે તેમના વતી કામ કરે. થયું છે તેનાથી ઉલટું. છેતરપિંડી, આક્ષેપ-પ્રતિઆક્ષેપો અને પ્રજાને મૂર્ખ બનાવવાની તરકીબો અજમાવાય છે, અમે જે સાચું માનીએ છીએ તે કરવાનો અમને અબાધિત અધિકાર છે એમ પ્રજાના ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓ માની રહ્યા છે અને મત મેળવવા ગમે તેટલી હીન કક્ષાએ પ્રજાનું શોષણ કરતા આવ્યા છે. શું આ લોકશાહીનાં સ્વપ્ન આપણે જોયેલાં? તેને માટે આટલી યાતનાઓ વેઠેલી?

ખરા અર્થમાં લોકશાહી તેને કહેવાય જ્યાં જનતા રાજકીય અને સામાજિક બાબતોમાં સુશિક્ષિત હોય, જાગૃત હોય અને પરિણામે વધુ સંખ્યામાં મત આપતી હોય અને ચૂંટણીઓ ન્યાયી અને નિષ્પક્ષ રીતે થતી હોય. આવી રાજ્ય પદ્ધતિમાં વ્યક્તિની ખાસ પક્ષપાતી વલણ વિના જનતાની પસંદના ઉમેદવાર તરીકે વરણી કરવામાં આવી હોય, લોકનો  સરકારી નીતિ ઘડવામાં હિસ્સો હોય, સ્થાનિક વિકેન્દ્રિત સત્તા દ્વારા નીચેથી ઉપર તરફ ગતિ કરતો સરકારી વહીવટ હોય અને નાના નાના સંકુલોનું સ્વયં સંચાલન થતું હોય. દેશ આખાનો સવાલ હોય કે ગ્રામ્ય સ્તરનો, સરકારની નીતિઓ વ્યાપારી કે મોટા ઉદ્યોગો પર આધારિત ન રહેતાં લોકહિત આધારિત હોય જેમાં લોકોનો અવાજ મુખ્યત્વે સંભળાતો હોય. હવે, કોઈ કહેશે કે આવા આદર્શો ભારતની લોકશાહી પદ્ધતિમાં જોવા મળે છે?

લોકશાહી શાસન પદ્ધતિની વિભાવના ચાહે પુરાતન ગ્રીસના સમયની હોય કે ત્યાર બાદ નવસંસ્કરણ પામેલ એકવીસમી સદીની લોકશાહીની વાત કરતા હોઈએ, એક વાત તો સ્પષ્ટ છે કે એ એક એવી સરકાર રચવાનો અધિકાર આપે છે, જેમાં પ્રજાને અંતિમ અને સર્વાધિક અધિકાર મળેલ હોય છે. એ સત્તા પ્રજા પોતે સીધી રીતે કે તેમણે ચોંટેલ પ્રતિનિધિઓ દ્વારા ભોગવતી હોય છે. સરકારી પ્રતિનિધિ બનવા માટે દરેકને સમાન અધિકાર છે, વંશ પરંપરાગત કે બીજા કોઈ પ્રકારના પક્ષપાત વિના કે ખાસ લાભ મેળવ્યા વિના સહુને સરકાર રચવાનો અને તેમાં હોદ્દા ગ્રહણ કરવાનો અધિકાર મળે. હવે, આ થઇ પોથીમાંનાં રીંગણાની વાત. હકીકત શું છે તેનો અનુભવ ભારત જ માત્ર નહીં, દુનિયાના મોટા ભાગના દેશોમાં થઇ ગયો છે. રાજ્યની સરકાર પ્રજાના હિતમાં કામ કરે તેનું નામ લોકશાહી શાસન પદ્ધતિ, એ આદર્શ ગંગામાં ડૂબકી મારીને અલોપ થઇ ગયો! બન્યું છે એવું કે પૈસાને જોરે બની બેઠેલા નેતાઓની કાન ભંભેરણી કરાયેલ કહેવાતી ભણેલી પ્રજા સાવ ભૂલા પડેલ ઘેટાંની માફક નેતાઓ પાછળ માથું નીચું રાખીને જીવનની ઘટમાળમાં ચાલ્યા કરે છે.

લોકશાહીનો પાયો લોક અને તેમના વતી વહીવટ ચલાવનારાઓ વચ્ચે થતા વિચારોના આદાન-પ્રદાન પર હોવો જોઈએ, નહીં કે કોઈ પ્રકારના દબાવ નીચે લેવાયેલા કોઈ એક સમૂહ વિશેષના લાભને ધ્યાનમાં રાખીને લેવાતા નિર્ણયો પર. ત્યાં વંશ પરંપરાગત સત્તા ભોગવવાનો તો કોઈ અવકાશ જ નથી. પણ ભારતની પ્રજા હજુ એ પ્રકારની માનસિકતાથી મુક્ત થઇ શકી નથી. આફ્રિકાના આદિવાસીઓમાં કોઈ મુખિયો હોય કે ન હોય, તેઓનો વહીવટ સમાનતા અને ચર્ચા વિચારણા પર આધારિત હતો એ શું સૂચવે છે?  

જો આજની લોકશાહી લોકહિત જાળવવા માટે ખરી ન ઊતરી હોય તેમ લાગતું હોય તો સવાલ એ થાય કે તો પછી કેવા પ્રકારની લોકશાહીનું નિર્માણ કરી શકાય અને કેવી રીતે તેના આદર્શોને અમલી બનાવી શકાય? માનો કે કોઈ એક દેશની પ્રજા ધર્મ, ભાષા, રાજકારણ અને સંસ્કૃિતને આધારે વિભાજીત છે. જૂથ અ 45% લોકોનો બનેલ છે, જૂથ બ 35% લોકોનો અને જૂથ ક 20% લોકોનો. તેઓ બધા મોટે ભાગે સાથે રહે છે અને કામ કરે છે, પરંતુ એ ત્રણેય જૂથો વચ્ચે એક પ્રકારનો તણાવ છે અને પરસ્પર માટે શંકિત રહેતા હોય છે. એવા દેશની લોકશાહી પદ્ધતિ પર આધારિત સરકારી નીતિઓ કેવી રીતે ઘડી શકાય? બહુમતીના મત પ્રમાણે નીતિઓ ઘડવી અને લઘુમતીને વિષાધિકારોને અનામત બેઠકો આપવાથી સમાનતા સ્થાપી શકશે એ ભ્રમ હવે ભારતનો ભાંગી ગયો હોવો જોઈએ. હર નાગરિકને સમાન અધિકારો અને સમાન તકો આપીને પોતપોતાની ક્ષમતા મુજબ વિકાસ પામવાની સુવિધા કરી આપી હોત, તો આજે આ ચર્ચાને સ્થાન જ ન હોત. મત મેળવવાને એટલું બધું મહત્ત્વ અપાઈ ચૂક્યું છે કે તમામ પ્રકારની બદીઓ તેમાંથી જ જન્મી હોવાનું ભાસે છે. શા માટે લોકોના મતને આટલું મહત્ત્વ અપાય છે? લોકશાહીને સફળ કરવા માટે મત આપવો તે જરૂરી કે સ્વાભાવિક તંત્ર નથી. હા, તેની સાથે માનવ અધિકાર, રંગ, લૈંગિક અને અન્ય અસમાનતાઓ જોડાયેલી હતી તેથી વૈશ્વીક મતાધિકાર આપવો જરૂરી હતો. સમજવાનું એ છે કે માત્ર મતપેટીમાં મત ‘નાખવા’થી ફરજ પૂરી થતી નથી, એ તો માત્ર એક ઔપચારિકતા છે. ખરું જોતાં દરેક મુદ્દા માટે નાના નાના સમૂહોમાં વાર્તાલાપ, ચર્ચાઓ થવી જોઈએ અને બને તો સામૂહિક નિર્ણયો જાહેરમાં લેવાય તે ઉત્તમ, નહીં તો અસહમત થવા માટે સહમત થઈને કાર્યો આગળ ધપાવવાં એ વધુ અસરકારક વહીવટી પ્રથા બની રહે.

હાલના સમયની આવી કદરૂપી પ્રતિમા જોતાં જરૂર વિમાસણ થાય છે, શું લોકશાહી ખરેખર મૂલ્યવાન છે? શું એ જ એક ઉત્તમ પ્રકારની શાસન પદ્ધતિ ઉપલબ્ધ છે? લોકશાહીને નામે આપણને કયા વિચાર કે સિદ્ધાંતનું વધુ મૂલ્ય છે? 1998ના અર્થશાસ્ત્રમાં નોબેલ પુરસ્કાર વિજેતા અમર્ત્ય સેને કહેલું, “દરેક યુગમાં અને સમાજમાં કેટલીક માન્યતાઓ હોય છે જેના પ્રત્યે સહુ આદર અનુભવે છે જેમ કે કમ્પ્યુટર પ્રોગ્રામમાં ડિફોલ્ટ સિસ્ટમ હોય છે. આવી માન્યતાઓને સત્ય માનવામાં આવે છે સિવાય કે તેના એ દાવાને કોઈ પદ્ધતિસર ખોટો પુરવાર કરે. જો કે હજુ લોકશાહી સારાયે વિશ્વમાં અમલી નથી બની, કે નથી દરેક દેશમાં એકસરખી સ્વીકારાઈ, છતાં દુનિયાના મોટા ભાગના દેશોના સામાન્ય મતે લોકશાહી શાસન પદ્ધતિ એવા પદ પર પહોંચી છે કે તેને એક સાચી અને સારી વહીવટી પદ્ધતિ માનવામાં આવે છે. હવે બોલ એવા લોકોના કોર્ટમાં છે જેઓ લોકશાહીને બુરી હાલતમાં મૂકી દેવા માંગે છે જેથી લોકશાહીની અવગણનાને તેઓ ન્યાયી ઠેરવી શકે.” સેન આગળ જતાં નોંધે છે કે લોકશાહી શાસન પદ્ધતિ એ જગતના ઇતિહાસની દ્રષ્ટિએ આધુનિક ઘટના છે; વીસમી સદી અને તે પણ વીસમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં તેને હાલના સ્વરૂપની સ્વીકૃતિ સાંપડી છે.

જુદા જુદા વિચારો અને મતોનો અભ્યાસ અને વિવરણ કરતાં એટલું તો જરૂર પ્રતીત થાય છે કે અન્ય શાસન પદ્ધતિઓની સરખામણીમાં લોકશાહી શાસન પદ્ધતિ રાજ્ય કર્તાઓ અને પ્રજા બન્નેને માટે વધુ લાભદાયી છે. પરંતુ સોક્રેટીસે પ્રબોધેલું એ યાદ કરીએ કે લોકશાહીને સફળ બનાવવા દેશના એકે એક પ્રજાજનને પૂરેપૂરું શિક્ષણ આપવું જરૂરી છે. પણ તેના માટે એટલેથી વાત પતી નથી જતી, જનતાને પ્રશ્નો પૂછવાની, ચર્ચા વિચારણા અને વિચારોના આદાન-પ્રદાન દ્વારા પોતાના પ્રશ્નોના ઉત્તરો શોધવાની તાલીમ મેળવવી અને તેના પરિપાક રૂપે બંધાયેલ મત-અભિપ્રાય વ્યક્ત કરવાની મુક્તિ હોવી અનિવાર્ય છે.

આશા રાખીએ કે છેલ્લાં ચાર વર્ષો દરમ્યાન ભારતની પ્રજાની બધા પ્રકારની સ્વાયત્તતાઓનું જે રીતે ઉન્મૂલન થતું રહ્યું છે, જે રીતે કોમી તંગદિલી વધતી રહી છે, જે રીતે ગુનાખોરીને રાજ્યાશ્રય મળતો રહ્યો છે તે જોતાં પ્રજા લોકશાહીના સાચા અર્થની શોધમાં નીકળશે અને આગામી ચૂંટણી પહેલાં જાગૃત નાગરિકોને શોભે તેવો ફેંસલો સુણાવશે.

e.mail : 71abuch@gmail.com

માનવ જાતના ઇતિહાસમાં, સમયે સમયે, એવાં પુરુષો અને સ્ત્રીઓ પેદા થતાં રહ્યાં છે, જેઓ પોતપોતાનાં વિશેષ ક્ષેત્રમાં એક અમૂલ્ય શોધખોળ કે નવીન સાધનોનું અનોખું પ્રદાન કરીને જગતને સદીઓ સુધી પ્રગતિ અને સુખનાં સોપાનો ચડવાનો મારગ ચીંધી જાય છે. કેટલાંક વળી એવાં ય પાકે છે જેમનું જીવન તદ્દન સાધારણ મનુષ્યની માફક શરુ થાય અને સનાતન મૂલ્યોને પગલે ચાલતાં ચાલતાં તેઓ રેતીમાં પગલાં મૂકી જતાં હોય છે.

વીસમી સદીએ એવા એક મહામાનવને જોયો, જેના જીવન-કાર્યની અસરો કલ્પના ન કરી હોય તેવા લોકો પર, તેવા પ્રદેશોમાં અને ધાર્યું ન હોય તેટલા લાંબા સમય સુધી ટકી રહી હોય; અને તે છે મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી.

વ્યક્તિ જ્યાં જન્મે, ઉછરે અને વ્યવસાય કરે તે ગામ, પ્રાંત કે બહુ બહુ તો તે દેશમાં કોઈ ક્રાંતિકારી કાર્ય કરી શકે છે. ગાંધીજી કદી અમેરિકા નહોતા ગયા, છતાં ત્યાં તેમના વિચારો વિષે ઘણા લોકોને – ખાસ કરીને યુવા પેઢીને ઘણું આકર્ષણ છે. માર્ટિન લ્યુથર કિંગ અને અમેરિકાના ભૂતપૂર્વ પ્રેસિડન્ટ ઓબામા પર ગાંધીજીના વિચારોનો પ્રભાવ તેમનાં કાર્યો પર સ્પષ્ટ દેખાયો છે. Cesar Chavezને પણ કેલિફોર્નિયાના ખેત મજૂરોના થતા શોષણ સામે અહિંસક પ્રતિકાર કરવાનું બળ મળ્યું, એ કદાચ થોડા લોકોને જાણ હશે. લેટિન અમેરિકા અને કેરેબિયન ટાપુઓ પર ગાંધીની પ્રેરણાથી થયેલ કાર્યો વિષે ઘણાને માહિતી નથી હોતી, પરંતુ તે વિષે વ્યવસ્થિત નોંધ જરૂર થઇ છે. આશ્ચર્યની વાત તો એ છે કે બાકીની કહેવાતી વિકસિત દુનિયા માટે અણજાણ્યા એવા દેશો પર પણ આ કર્મશીલનો પ્રભાવ પડેલો. આજે એક એવા દેશની વાત માંડવી છે.

British Guyana બ્રિટનના તાબા હેઠળનો મુલક હતો. દક્ષિણ અમેરિકાના ઉત્તરીય કિનારા પર આવેલો દેશ. ભારતથી લગભગ 14,419 કિલોમીટર દૂર.

બ્રિટિશ ગાયાનામાં ગાંધી વિચારની ચિનગારી કોણે અને ક્યારે પેટાવી તે જાણવું રસપ્રદ થઇ પડશે. જ્યારે ગુલામી પ્રથાનો ઔપચારિક રીતે કાયદેસર અંત આવ્યો ત્યારે માનવ જાતે એક અમાનવીય કૃત્યમાંથી છુટકારો મેળવ્યાનો માંડ હાશકારો અનુભવ્યો, ત્યાં તો તેની જગ્યા લેવા ભારત દેશમાંથી એગ્રીમેન્ટ ઉપર મઝદૂરોને આઘે આઘેના જાણ્યા-અજાણ્યા એવા દેશોમાં મોકલવાનું શરૂ થયું. કેરેબિયન અને બ્રિટિશ ગાયાનામાં મોકલાયેલા આવા બંધુઆ મઝદૂરોનું હિત ગાંધીજીના દિલમાં સતત ચિંતા પ્રેરતું હતું. તેમણે એવા હતભાગી મઝદૂર પર થતા અત્યાચારો દક્ષિણ આફ્રિકામાં નજરોનજર ભાળેલા અને અનુભવેલા. એગ્રીમેન્ટ પર મોકલવામાં આવતા મઝદૂરોની પ્રથાનો અંત લાવવા તેમણે 1910-1917 દરમ્યાન ભારત અને દક્ષિણ આફ્રિકામાં ચળવળ ઉપાડી જેની ફલશ્રુતિ એ ભયાનક શોષણ યુક્ત પ્રથાને રદ કરવામાં પરિણમી.

ઈંગ્લેન્ડમાં પેદા થયેલ સી.એફ. એન્ડ્રુઝ (જેને ગાંધીજીએ ‘દીનબંધુ’ તરીકે ઓળખાવ્યા હતા) પાદરી તરીકે ભારત મિશનરી બનીને ગયા, જ્યાં તેમને ભારતીય પ્રજા તરફ દાખવવામાં આવતું ઘમંડી વલણ અને જાતીય ભેદભાવનો પ્રત્યક્ષ અનુભવ થયો. પરિણામે તેઓ સ્વતંત્રતાની ચળવળમાં સક્રિય થવા લાગ્યા, એટલું જ નહીં, ગોપાલકૃષ્ણ ગોખલેએ તેમને ગાંધીજીની દક્ષિણ આફ્રિકાની સત્યાગ્રહની ચળવળમાં સહાયભૂત થવા મોકલ્યા. ત્યાંથી પરત થયા બાદ તેઓ નાતાલ અને ફિજીમાં બંધુઆ મઝદૂરની પ્રથાનો જોરદાર વિરોધ કરનારા રાષ્ટ્રીય નેતાઓ સાથે જોડાયા.

રવીન્દ્રનાથ ટાગોરને ઈ.સ. 1913માં સાહિત્ય માટે નોબેલ પુરસ્કાર એનાયત થયો. તેના થોડા વર્ષો બાદ ઈ.સ. 1929માં ટાગોર અને રેવરંડ એન્ડ્રુઝ વાનકુંવર – કેનેડા ગયેલા, જ્યાંથી સી.એફ. એન્ડ્રુઝ બ્રિટિશ ગાયાના ઇસ્ટ ઇન્ડિયા એસોસિયેશનના નિમંત્રણથી ગાયાના ગયા. આ એસોસિયેશનની સ્થાપના 1916માં થઇ, જેનો રાજકીય અને સાંસ્કૃિતક હેતુ હતો ભારતીય મૂળના લોકોની અવદશા તરફ સારાયે દેશનું ધ્યાન દોરવું. ગાંધીજીના અનુજ બંધુ સમાન દીનબંધુ એન્ડ્રુઝ ત્રણ મહિના ગાયાનામાં રહ્યા અને તે દરમ્યાન કેટલાક હિન્દવાસીઓ જે સારી રીતે રહેતા હતા, તેમને મળ્યા અને સાથે સાથે જેઓ અમાનવીય દશામાં જીવતા હતા તેમના વિષે પણ જાત માહિતી એકઠી કરી. દીનબંધુ એન્ડ્રુઝની ગાયનામાં હાજરીની અસર ગાંધીજીના ભારતમાંના કાર્ય જેવી જ થઇ. ભારતમાતાના સંતાનો મોટી સંખ્યામાં તેમને સાંભળવા કલાકો સુધી પ્રતીક્ષા કરીને પણ એકઠા થતા અને ઇંગ્લિશમાં બોલી રહે બાદ હિન્દીમાં તેમનું વક્તવ્ય સાંભળવા ઉત્સુક રહેતા કેમ કે તેમને માતૃભૂમિ અને માતૃભાષાની ખોટ બહુ સાલતી હતી. તેમના માનમાં અપાયેલ ભૉજન સમારંભમાં 500 જેટલા અતિથિઓ આવ્યા. એન્ડ્રુઝે આપેલ અહેવાલ ‘Impression of British Guyana 1930’માં આફ્રિકા, ફીજી અને ભારતમાં બંધુઆ મઝદૂરને સહેવી પડતી કઠિનાઈઓ જેવી જ સ્થિતિ ગાયાનાના મઝદૂરોને ભોગવવી પડે છે તેવો સ્પષ્ટ ચિતાર આપ્યો.

ગાયાના ગયેલી ભારતીય પ્રજા પોતાના સામાજિક દૂષણો પણ સાથે લઈને ગયેલી. આથી ત્યાં પણ બાળ લગ્ન અને નિરક્ષરતા મોજુદ હતી. ધાર્મિક વિધિથી થયેલ લગ્નોને અમાન્ય ગણાયા જેથી તેમના સંતાનો પણ ગેરકાયદે ઠેરવાયાં. લેભાગુ પૂજારીઓ પ્રજાના નૈતિક ધોરણને ઊંચું ન લાવી શક્યા, જેથી અંધશ્રદ્ધા અને નૈતિક અધઃપતનનો ફેલાવો થયો. ધર્માંતરણની સંખ્યા વધી. સરકાર ખુદ ધાર્મિક તાટસ્થ્ય જાળવવાને બદલે મિશનરી કામને વેગ આપતી રહી. સરકારી વહવટી ખાતાંઓ અને પોલીસ ખાતામાં કોઈ ભારતીય હોદ્દેદાર નહોતા જે તેમની ભાષા કે તેમની રીત રસમ સમજી શકે. આવા મજૂરોના આવાસો માણસોને રહેવા માટે યોગ્ય નહોતાં, નિશાળમાં વર્ગની સંખ્યા એટલી મોટી કે શિક્ષણ તો નામનું જ મળે અને તેમાં ય કન્યાઓની સંખ્યા નહિવત. હિન્દુ અને મુસ્લિમ વિદ્યાર્થીઓને સરકારી શાળાઓમાં ક્રિશ્ચિયન પ્રાર્થના બોલવાની ફરજ પાડવામાં આવતી. પોતાનો ધર્મ બદલવાનો ઇન્કાર કરનારને ક્રિશ્ચિયનો દ્વારા ચાલતી શાળામાં નોકરી ન મળતી. ભારતથી આવેલા મઝદૂરોનું નામ અને ખાસ કરીને અનપઢ એવી મહિલાઓનું નામ મતદાર યાદીમાં દાખલ નહોતાં થયાં. આ પરિસ્થિતિનો તાગ મેળવીને દીનબંધુ એન્ડ્રુઝની હાલત શી થઇ હશે તે કલ્પી શકીએ. જો કે કેટલાક લોકોએ બીજાને સારો દાખલો બેસાડેલો, તેમાંના એક તે ડો. જંગ બહાદુર સિંઘ. તેઓ  બ્રિટિશ ગાયાના ઇસ્ટ ઇન્ડિયા એસોસિયેશનના પ્રમુખ હતા. તેઓ પહેલા હિંદુ હતા જેમની વરણી નેશનલ એસેમ્બલીમાં થઇ. તેમણે 24 વખત સ્ટીમર માર્ગે ભારત અને ગાયાના વચ્ચે અવરજવર કરીને મેડિકલ સારવાર ઉપલબ્ધ કરાવી. જ્યારે અગ્નિદાહ દેવો હજુ કાયદેસર નહોતું ગણાતો તેવે સમયે તેઓ પહેલા ભારતીય હતા જેમને અગ્નિદાહ અપાયો.

14 જુલાઈ 1929માં દીનબંધુ એન્ડ્રઝે જ્યોર્જ ટાઉનમાં ધરમશાલાનું ઉદ્ઘાટન કર્યું. ગાયાના અને કદાચ કેરેબિયનમાંસહુથી લાંબા સમયથી ચાલતું આ માનવીય મિશન છે. દીનબંધુ એન્ડ્રુઝની મુલાકાતથી મઝદૂર પ્રજામાં નૈતિક બળ સાંપડ્યું અને નેતાઓને પણ પોતાના ઉદ્દેશોને વધુ મક્કમતાથી પાર પાડવાનું જોમ મળ્યું. મહાત્માના નિકટના મિત્રને મળવા પાડોશી દેશ સુરિનામથી પણ લોકો આવ્યા, એ આશાએ કે દીનબંધુ એન્ડ્રઝ ત્યાંના પ્લાન્ટેશનના માલિકોને અને સરકારને મઝદૂરોની આવાસ અને કામની સ્થિતિમાં સુધારો કરવા સમજાવે.

દીનબંધુ એન્ડ્રઝે 5 એપ્રિલ 1940માં આ ફાની દુનિયાનો ત્યાગ કર્યો, પરંતુ તેમનું વિધાન હજુ એટલું જ સાચું લાગે છે: “હું એ ભૂલ્યો નથી કે ભારતના ગીચ વસ્તીવાળા અને મેલેરિયાગ્રસ્ત વિસ્તારોની સ્થિતિ ગાયાનાની વિટંબણાઓથી ઓછી દુઃખદ છે. પણ જ્યારે કોઈ પ્રજા પોતાનું વતન છોડીને પોતાની જીવન રીતિ અને આદતોનુ બલિદાન આપે છે, ત્યારે એટલું તો અપેક્ષિત રહે જ કે સ્થળાન્તર કરીને જે જગ્યાએ તેઓ જાય ત્યાં ભૌતિક સગવડો અને સાધનો પોતે જેને છોડીને આવ્યા છે તેનાથી સારાં હોય.”

આપણે આશા રાખીએ કે ગાયાનામાં ભારત અને અન્ય દેશોમાંથી ગયેલ મઝદૂરો અને વ્યવસાયીઓની હાલત ઘણી સુધરી હોય. એટલું તો Ramnarine Sahadeo આપેલી વિગતો પરથી જોઈ શકાય છે કે ગાંધીનો જીવન સંદેશ દીનબંધુ એન્ડ્રુઝ દ્વારા છેક ગાયાના સુધી પહોંચી શક્યો. ગાંધીજીને વિશ્વ માનવ કઇં અમથા કહેશું?

(ગાંધી ફાઉન્ડેશન, યુ.કે. દ્વારા પ્રકાશિત થતા સામાયિક The Gandhi Wayમાં Ramnarine Sahadeoના લખેલ લેખમાંથી કેટલીક માહિતી સાભાર લેવામાં આવી છે.)

e.mail : 71abuch@gmail.com