આંતરરાષ્ટ્રિય મહિલા દિવસ નજીક આવે એટલે સ્ત્રી સશક્તિકરણ અને સ્ત્રી અધિકારીતાની વાતો ગાઈ વગાડીને કરવામાં આવે. ખૂણે ખાંચરેથી સ્ત્રી સશક્તિકરણના દૃષ્ટાંતો શોધી કાઢીને એને રૂપાળા શબ્દોમાં રજૂ કરવામાં આવે અને ચિત્ર એવું રજૂ કરવામાં આવે જાણે કે બધી સ્ત્રીઓ હવે સશક્ત થઈ ગઈ છે અને આ દિશામાં હવે વધુ કંઈ કરવાનું રહેતું નથી. પણ વાસ્તવિક સ્થિતિ કંઈક અલગ છે.
સ્ત્રી સશક્તિકરણ અને સ્ત્રી-પુરુષ સમાનતાની વાતોના વડા વર્ષોથી થઈ રહ્યા છે અને દેખાડા ખાતર એ દિશામાં પ્રયત્નો પણ થયા છે આમ છતાં મહિલાઓની સ્થિતિમાં કોઈ સંતોષકારક પરિવર્તન જોવા મળે એવા કોઈ એંધાણ નથી. સ્ત્રીઓની સ્થિતિમાં નોંધપાત્ર પરિવર્તનોથી આપણે જોજનો દૂર છીએ. જે કાંઈ જોવા મળે છે અથવા તો એમ કહો દેખાડવામાં આવી રહ્યું છે એ માત્ર ઉદાહરણો સુધી જ સીમિત છે એનું સામાન્યીકરણ કરવામાં હજુ ઘણી લાંબી મજલ કાપવાની બાકી છે.
પ્રશ્ન થાય કે આટલા પ્રયત્નો છતાં સ્ત્રીઓની એકંદર સ્થિતિ બહુધા ઠેર ઠેરની કેમ? ઘણીવાર તો મહિલા સશક્તિકરણની વિભાવના અંગે જ નવેસરથી વિચારવાની જરૂરિયાત જણાતી હોય એમ લાગે છે.
ખરેખર આ મહિલા સશક્તિકરણ શું છે?
સ્ત્રી વિના તો માનવ-અસ્તિત્વની કલ્પના પણ ના કરી શકાય અને મહિલા એ માનવસંસ્કૃતિનો લગભગ અડધો-અડધ હિસ્સો છે ત્યારે કોઈપણ સમાજ, સમુદાય કે રાષ્ટ્રને પોતાનો સર્વાંગીણ અને સમરસ વિકાસ કરવા માટે એની લગભગ અડધા જેટલી વસતીને નજરઅંદાજ કરી તે અંગે સાવ બેપરવા રહેવું કે લક્ષ્ય ન આપવું એ કોઈપણ સંજોગોમાં પાલવે નહીં કે પોષાય પણ નહીં.
મહિલા સશક્તિકરણને સમજતા પહેલા ‘સશક્તિકરણ’ની વિભાવના સમજવી જરૂરી છે. ‘સશક્તિકરણ’ શબ્દપ્રયોગ ‘સશક્ત’ શબ્દ પરથી આવ્યો છે. સશકત એટલે શક્તિ ધરાવતું, શક્તિવાળું, સબળું, બળુકું, જોરાવર, ઉદ્યમી, પ્રવૃત્તિ કરનારું વગેરે. આના પરથી સમજી શકાય કે કોઈને શક્તિવાન, સબળ, જોરાવર, બળુકું કે ઉદ્યમી કરવાની સમગ્ર પ્રક્રિયા અને કાર્યવિધિ એટલે સશક્તિકરણ.
આના પરથી બીજી એક બાબત એ પણ તારવી શકાય કે કોઈને સશકત કરવાની જરૂર પણ ત્યારે જ પડે જ્યારે તેનામાં શક્તિ, જોર, સામર્થ્ય, તાકાત, બળ કે ઉદ્યમ ન હોય. કોઈ વ્યક્તિ જાતે કંઈક કરવા શક્તિમાન ન હોય ત્યારે તેને અમુક પ્રકારે મદદ કે સહયોગ પૂરા પાડી સશક્ત કરવાની જરૂર પડે છે.
ગમે તે પરિસ્થિતિમાં જીવતી હોય તેમ છતાં એ સ્ત્રી પોતાની વિભિન્ન ભૂમિકાઓ ભજવવા માટે પૂર્ણ રૂપે સક્ષમ હોય છે. આજથી નહિ પણ સદીઓથી સ્ત્રીઓ ઘણા સામાજિક-આર્થિક અને બીજા અન્ય પડકારોનો સામનો કરતાં કરતાં, આકરા આર્થિક અભાવો વચ્ચે પણ બાળકોને ઉછેરવા, પતિની દેખરેખ રાખવા સહિત પરિવારની વિવિધ સામાજિક-આર્થિક જવાબદારીઓનો બોજ વહેતી આવી છે. આટલો બોજ વહેતી સ્ત્રીને સશક્ત કરવી પડે એ વાત જ વધુ પડતી લાગે છે.
જો આમ હોય તો મહિલા સશક્તિકરણને લઈને કેટલાક પ્રશ્નો ઉઠવા સ્વાભાવિક છે, જેમ કે:
શું મહિલાઓ શક્તિશાળી નથી?
શું મહિલાઓ સાચે જ અબળા કે નિર્બળ છે?
શું મહિલાઓ શારીરિક રીતે કમજોર છે?
શું મહિલાઓ ઉદ્યમી કે પ્રવૃત્તિશીલ નથી?
શું મહિલાઓમાં પોતાની આગવી નિર્ણયશક્તિનો અભાવ છે?
શું મહિલાઓ વહીવટ કરવા સક્ષમ નથી?
શું મહિલાઓ સાહસિક નથી?
શું મહિલાઓ બહાદુર કે શૂરવીર નથી?
ઉપરોક્ત તમામ પ્રશ્નોના જવાબ મેળવવા માટે વર્તમાનની સાથે સાથે જો થોડી ઝીણી નજર કરી અવલોકન કરીએ તો ભૂતકાળમાં પણ એના અસંખ્ય ઉદાહરણો અને દાખલા-દૃષ્ટાંતો આપણને ઇતિહાસમાં અને આપણી પ્રાચીન સંસ્કૃતિમાં જોવા મળશે, પછી એ સૌરાષ્ટ્રના એક નાનકડા નેસડામાં રહેતી ચારણ કન્યાની વાત હોય, વીરાંગના રાણી લક્ષ્મીબાઈની વાત હોય, સ્વાતંત્ર્ય સેનાની અરુણા અસફઅલીની વાત હોય કે પછી સાવિત્રીબાઈ ફૂલે, સરોજિની નાયડુ, મણિબહેન પટેલ, કસ્તૂરબા ગાંધી, વિદ્યાગૌરી નિલકંઠ, મેડમ કામા, હંસાબહેન મહેતા, અનસૂયાબહેન સારાભાઈ, લક્ષ્મી સહગલ, રાજકુમારી અમૃત કૌર, મીઠુબહેન પિટિટ, મૃદુલા સારાભાઈ, બેગમ હજરત મહાલ, પુષ્પાબહેન મહેતા, ઉદાદેવી, ઝલકારીબાઈ, પંડિત રમાબાઈ સરસ્વતી, રુકમાબાઈ, સરલાદેવી ચૌધરાની, રુકૈયા સખાવત હુસૈન, પ્રીતિલતા વાડેદર, કમલાદેવી ચટોપાધ્યાય, હોમાઈ વ્યારાવાલા, શાંતિ ઘોષ, સુચેતા કૃપાલાણી, રીટા ફારિયા, બચેન્દ્રી પાલ, પી.ટી. ઉષા, કલ્પના ચાવલા, સુનિતા વિલિયમ્સ, ઇન્દિરા ગાંધી કે પ્રતિભા પાટીલની પોતપોતાના ક્ષેત્રમાં મહત્ત્વપૂર્ણ યોગદાનની વાત હોય, … સ્ત્રી-શક્તિને ઉજાગર કરતું આ લિસ્ટ તો સદા લંબાતું જ રહ્યું છે.
સ્ત્રીઓના સશક્ત હોવાની આ યાદી એ દર્શાવે છે કે સ્ત્રીઓ પોતે જન્મજાત સશક્ત, સામર્થ્યવાન અને કાબેલ છે એ પુરવાર કરવા માટે કોઈ ક્ષેત્ર બાકી રાખ્યું નથી, પછી એ સ્વાતંત્ર્ય-સંગ્રામની વાત હોય, શુરવીરતા કે બહાદુરીની વાત હોય, શિક્ષણ-કલા-સાહિત્યની વાત હોય, વિજ્ઞાન અને તબીબી ક્ષેત્રની વાત હોય, અવકાશી સંશોધન, સાહસિક ખેડાણની વાત હોય કે જાહેર સેવાઓ કે દેશના વહીવટની વાત હોય. સ્ત્રીઓ હંમેશાં અગ્રેસર હતી, છે અને રહેતી આવી છે. જ્યારે સામાજિક જાગૃતિ બહુ ઓછી હતી, શિક્ષણનું પ્રમાણ અને એમાં ય વળી સ્ત્રી-શિક્ષણ જ્યારે સાવ નહિવત હતું અને મહિલા સશક્તિકરણ માટે કોઈ જ પ્રયાસો નહોતા થયા અને પરિસ્થિતિઓ અત્યંત પ્રતિકૂળ હતી ત્યારે પણ સ્ત્રીઓ તો એટલી જ સશક્ત અને સામર્થ્યવાન હતી અને જ્યારે જ્યારે એમને મોકો મળ્યો છે ત્યારે એમણે એ પુરવાર પણ કરી આપ્યું જ છે. જો એમ ન હોત તો ઉપર દર્શાવેલ લિસ્ટ કદાચ આપણી પાસે ન હોત.
વળી, શારીરિક દૃષ્ટિએ પણ જો વાત કરવામાં આવે તો ઉપરથી નાજુક કે સુકોમળ લાગતી સ્ત્રીઓની દેહયષ્ટિ અનેક પ્રકારના શારીરિક કષ્ટોને ખમવા, વેઠવા કે સહન કરવા માટે પણ એટલી જ સશક્ત અને જોરાવર છે. વળી સ્ત્રીઓમાં એક વિશેષ શક્તિ એ પણ છે કે એ થાક્યા વિના અવિરત કામ કરી શકે છે, પુરુષો માટે એ થોડું મુશ્કેલ હોય છે, એમને વચ્ચે વચ્ચે થોડા આરામની જરૂર પડતી રહે છે. આના દૃષ્ટાંતો ખાસ કરીને આપણા ગામડાઓમાં હજી આજે પણ આપણે જોઈ શકીએ છીએ. સ્ત્રીઓ એકલા હાથે ઘરની અને બહારની બંને જવાબદારીઓ બખૂબી નિભાવતી જોવા મળે છે પછી દેહથી ભલે તે ગમે તેટલી દુબળી-પાતળી કેમ ન હોય. મકાનો અને મોટી મોટી ઈમારતોનું બાંધકામ ચાલતું હોય ત્યારે થોડી વાર માટે ત્યાં થોભીને અવલોકન કરશો તો ખ્યાલ આવશે કે વધુ મહેનતનું કામ મોટે ભાગે સ્ત્રીઓ જ કરતી હોય છે. ઘણા પરિવારમાં તો પુરુષની ગેરહાજરીમાં સ્ત્રીઓ પર જ ઘરની સઘળી જવાબદારી અને મદાર હોય છે જે તેઓ સુપેરે નિભાવતી જોવા મળે છે. ઘરની જવાબદારીની બાબતમાં પણ જ્યારે જ્યારે તક મળી છે ત્યારે ત્યારે સ્ત્રીઓએ એમનું સામર્થ્ય પુરવાર કર્યું જ છે. જેટલી સહજતાથી સ્ત્રીઓ ઘરની અને બહારની બંને જવાબદારીઓ નિભાવી શકે છે એટલી સહજતાથી પુરુષ એ જવાબદારી નથી નિભાવી શકતો એમાં પણ સ્ત્રીઓ સશક્ત હોવાનું પુરવાર થાય છે.
આમ આ રીતે જોઈએ તો સ્ત્રી સશક્તિકરણનો ખ્યાલ ગળે ઉતરે એવો નથી. સ્ત્રીઓ તો આપણે આઝાદ થયા એ પહેલા પણ સશક્ત અને સામર્થ્યવાન હતી જ અને એના અનેક પુરાવાઓ ઇતિહાસમાં અને વર્તમાનમાં પણ આપણી નજર સમક્ષ છે. આમ છતાં આઝાદીનાં આટલાં વર્ષો પછી પણ જો આપણે મહિલા સશક્તિકરણની વાત કરવી પડતી હોય તો એનો સીધો અર્થ તો એ થયો કે સ્ત્રીઓ તો સશક્ત જ છે પણ આપણો પુરુષ પ્રધાન સમાજ સ્ત્રીઓને એમના સામર્થ્ય અને શક્તિને પુરવાર કરવાની તક આપવામાં ક્યાંક ને ક્યાંક ઉણો ઉતર્યો છે.
એક બાજુ આપણે નારીને શક્તિનો અવતાર કહીએ છે અને એ પણ આજકાલથી નહિ વર્ષોથી એ કહેવામાં આવી રહ્યું છે જે દર્શાવે છે કે સ્ત્રીઓમાં શક્તિ અને સામર્થ્ય છે એ વાત તો આપણે સ્વીકારીએ જ છીએ, જ્યારે બીજી બાજુ એ જ સ્ત્રીઓને આપણે સશક્ત કરવાની હિમાયત કરી એમના માટે અનેકાનેક કાર્યક્રમો અને યોજનાઓ ચલાવી એમના ઉત્થાન અને ઉદ્ધારની વાત કરીને આપણે જ એમના શક્તિ અને સામર્થ્યને ઓછા આંકવાની ભૂલ કરીએ છીએ. આમ છતાં આપણે એ વાતનો પણ ઈન્કાર કરી શકીએ એમ નથી કે જન્મજાત સશક્ત હોવા છતાં આપણે સ્ત્રીઓની એકંદર સ્થિતિમાં ગૌરવ લઈ શકાય એવું સમગ્રતયા આમૂલ પરિવર્તન હજી આજે પણ આણી શક્યા નથી. કદાચ આનું એક કારણ એ પણ હોઈ શકે કે આપણે એમની શક્તિમાં વિશ્વાસ મૂકી એમને પૂરતી તકો આપી નથી. થાય છે એવું કે સ્ત્રીઓને આપણે લડવા માટે હથિયાર આપવા તો તૈયાર છીએ પણ લડવા માટે રણમેદાન આપવા તૈયાર નથી તો સ્ત્રીઓ લડશે ક્યાં અને કેવી રીતે, અને લડશે નહિ તો એમના શક્તિ અને સામર્થ્યને પુરવાર કેવી રીતે કરશે? સ્ત્રીઓના કહેવાતા સશક્તિકરણ માટે આપણે (એટલે કે આપણી સરકારોએ) ઘણી બધી યોજનાઓ, કાર્યક્રમો, કાયદાઓ, કાયદાકીય જોગવાઈઓ, સ્ત્રી અનામત વગેરે અમલમાં તો મૂક્યા પણ એના અસરકારક અમલીકરણમાં ક્યાંક ને ક્યાંક ઉદાસીનતા હજુ પણ જોવા મળે છે. સરપંચ બનેલી સ્ત્રીનો પતિ ઈચ્છતો હોય છે કે ગામનો વહીવટ પોતે જ કરે! આ વૃત્તિ જ્યાં સુધી ન બદલાય ત્યાં સુધી આ અનામત કારગર સાબિત થઈ શકતી નથી.
વાસ્તવમાં સ્ત્રીઓને સશક્ત કરનારા આપણે (એટલે કે પુરુષો) કોણ! ભગવાનને પણ એ ખબર છે કે પુરુષપ્રધાન દુનિયામાં સ્ત્રીઓએ એકલા હાથે અને પોતાના બાવડાના બળે એકસાથે ઘણા મોરચે એકલપંડે લડવાનું છે એટલે ભગવાને એમને સશક્ત બનાવીને જ મોકલી છે પણ તક નહિ આપીને કે એમની શક્તિમાં વિશ્વાસ નહિ મૂકીને આપણે જ સ્ત્રી-શક્તિને કુંઠિત કરી છે. જે સ્ત્રીના દૂધમાં એટલી તાકાત છે જે નરબંકાઓ અને શૂરવીરોને પેદા કરી શકતી હોય એ સ્ત્રીને નિર્બળ કે અબળા ગણવાની ભૂલ કદાપિ ના કરવી જોઈએ.
આ સ્થિતિ બદલવા આપણે હવે એક નવા દૃષ્ટિકોણથી વિચારવું જ રહ્યું. એ માટે સ્ત્રીઓને ન્યાયિક અને સમાન ધોરણે સહિયારી તકો આપી સ્ત્રી-શક્તિમાં વિશ્વાસ મૂકી પુરુષોએ સ્ત્રીઓ પ્રત્યેની એમની રૂઢિચુસ્ત દૃષ્ટિને હવે થોડી ઉદાર બનાવવાનો સમય આવી ગયો છે. સ્ત્રીઓમાં એટલી શક્તિ છે કે કોઈપણ પ્રકારની સહાય કે યોજનાઓ ન હોય એ સ્થિતિમાં પણ જો સમાન ધોરણે તક આપવામાં આવે તો કોઈપણ ક્ષેત્રમાં કાઠું કાઢી શકે એમ છે. સ્ત્રીઓ માટે માત્ર બેઠકો અનામત કરીને, યોજનાઓ બનાવીને કે કાયદાકીય જોગવાઈઓ કરીને એમનું સશક્તિકરણ ક્યારે ય નહિ કરી શકાય, જ્યાં સુધી એ માટેનું વાતાવરણ આપણે તૈયાર કરવામાં આપણે સક્રિય નહિ થઈએ. માત્ર તકો જ નહિ એ માટે ઉદાર દૃષ્ટિકોણની સાથે સાથે એવા પ્રેરક વાતાવરણનું પણ નિર્માણ કરવું પડશે.
સરગાસણ, ગાંધીનગર
ઇમેલ: h79.hitesh@gmail.com
