ચીફ સીએટલના 07 જૂનના દિવસે મૃત્યુદિને એમને યાદ કરીએ; તેમ જ વાગોળીએ તેમણે જળ-જંગલ-જમીનની જાળવણી માટે રાષ્ટ્રપ્રમુખને લખેલો પત્ર
ઓગણીસમી સદીના અમેરિકામાં એકબીજાથી હજારો કિલોમીટર દૂર વસેલા બે સમકાલીનો ચીફ સીએટલ (1786-1866) અને જૉની ઍપલસીડ (1774-1845) પર્યાવરણ જાળવણીના સંદેશા માટે વિખ્યાત છે. ફરંદા પાદરી જૉન ચૅપમન હજારોની સંખ્યામાં ઍપલનાં ઝાડ વાવવાંના મિશનને કારણે ઍપલસીડ તરીકે ઓળખાયા. ચીફ સીએટલ અમેરિકાના મૂળ નિવાસી રેડ ઇન્ડિયનોની એક કોમના આદરપાત્ર વડા હતા. અમેરિકાનું સીએટલ શહેર તેમના નામે વસેલું છે. ગોરાઓની બનેલી અમેરિકાની સરકારે જ્યારે રેડ ઇન્ડિયનોની જમીન ખરીદવાની દરખાસ્ત કરી, ત્યારે સીએટલે અમેરિકાના ચૌદમા રાષ્ટ્રપ્રમુખ ફ્રૅન્કકલીન પીઅર્સ(1804-69)ને એક પત્ર લખ્યો. તેની વિશ્વસનિયતા અને તેના મૂળ શબ્દો અંગે પુષ્કળ ચર્ચા થઈ છે. પણ તેનો જે એકંદરે સ્વીકાર્ય પાઠ છે તેનો શબ્દેશબ્દ માણસ અને પ્રકૃતિના સંબધોની રીતે મહત્ત્વનો છે.
ડ્વૉમિશ કોમના ચીફ સીએટલ લખે છે : ‘તમે આકાશને ખરીદી શકો ખરા ?તમે હવા અને પાણીના માલિક બની શકો ? મારી માએ મને કહ્યું હતું કે આ જમીનનો એકએક કણ આપણા માટે પવિત્ર છે. પાઈનનાં ઝાડનું સોય જેવું પાંદડું ને વિશાળ રેતાળ દરિયાકાંઠો, ઘાસનું દરેક મેદાન અને ગણગણાટ કરતું જીવડું, બધાંને આપણે આપણાં વડવાઓની યાદ તરીકે પવિત્ર માનીએ છીએ.’ પિતા પાસેથી મેળવેલા નાયકપદનું ગૌરવ જાળવી રાખનારા સીએટલ લખે છે: ‘મારા બાપુએ મને કહ્યું હતું કે ઝાડની ડાળીએ ડાળીમાંથી વહેતા રસને હું મારા પોતાનાં લોહી કરતાં જુદો નથી ગણતો. આપણે આ ધરતીનો અંશ છીએ અને આ ધરતીમાં આપણો અંશ છે. સુગંધી ફૂલો આપણી બહેનો સમાં છે. આ રીંછ, હરણાં, ભવ્ય ગરુડ એ બધાં અમારા ભાઈઓ છે. પર્વતનાં ખડકાળ શિખરો, ઘાસિયાં મેદાન અને ઘોડા એ અમારાં પરિવારજનો છે.’ ‘ધ બિગ ગાય’ તરીકે ઓળખાતા કદાવર અને બહાદુર ચીફ આગળ લખે છે : ‘ અમારા પૂર્વજોના અવાજો મને કહે છે ઝરણાં અને નદીઓમાં ચળકતું સ્વચ્છ પાણી એ માત્ર પાણી નથી, પણ અમારા વડવાઓનું લોહી છે. એ ચોખ્ખાં પાણીમાં પડતાં પ્રતિબિંબ અમારાં લોકોનાં સંભારણાં વર્ણવે છે. પાણીનાં ખળખળાટમાં અમને અમારી વડદાદીનો અવાજ સંભળાય છે. નદીઓ પણ અમારી બહેનો છે, તે અમારી તરસ છીપાવે છે. એ નદીઓનાં પાણીમાં અમારી નાવડીઓ તરે છે અને નદીઓ અમારાં બાળકોને ધાન પૂરું પાડે છે. નદીઓ માટે તમારે બહેનો જેવું હેત રાખવું જોઈએ.’
સીએટલ સંભારે છે : ‘મારા દાદીએ કહ્યું હતું કે હવા અમૂલ્ય છે. એ તેના આત્માનો અંશ જ જાણે આપણી સાથે વહેંચે છે. આ હવા જ મને પહેલવહેલો શ્વાસ આપે છે અને એમાં જ મારા આખરી શ્વાસ ભળે છે. તમારે તમારી જમીન અને હવાને પવિત્ર રાખવાં જોઈએ, જેથી ખુલ્લાં મેદાનમાંથી આવતા સુગંધી વાયરા તમને આનંદ આપી શકે. જ્યારે આખરી રેડ ઇન્ડિયન સ્ત્રી અને પુરુષ તેમ જ તેમનો વગડો ખતમ થઈ જશે, અને તેમની યાદો માત્ર આ પ્રેઇરિના ઘઉંનાં મેદાનો પરથી પસાર થતાં વાદળ જેવી હશે, ત્યારે પણ આ કાંઠા અને આ જંગલો હશે ખરાં ? મારા રેડ ઇન્ડિયન લોકોની ચેતના ક્યાંક ધબકતી હશે ખરી ?’ સીએટલ આગળ લખે છે : ‘મારા પૂર્વજોએ મને કહેલું કે ‘અમે તો એટલું જાણીએ કે આ ધરતી આપણી નથી, આપણે આ ધરતીનાં છીએ ..’ મારી દાદીમાએ મને કહેલું, ‘તને જે કંઈ શીખવવામાં આવ્યું છે એ જ તું તારાં બાળકોને પણ શીખવજે. ધરતી આપણી મા છે ધરતીમાતાનું જે થશે તે એનાં બધાં દીકરા-દીકરીઓનું થશે.’
ચીફ સીએટલ ચેતવે છે : ‘તમારી એટલે કે ગોરા લોકોની કિસ્મત શું છે એ અમારા માટે રહસ્ય છે. બધી ભેંસોને કતલખાને મારી નાખશો ત્યારે શું થશે ? બધા જંગલી ઘોડાને હેળાવી દેશો ત્યારે શું થશે ? જંગલના પેલા ભેદી ખૂણેખૂણાને માણસની વાસ ફેલાઈ જશે ત્યારે શું થશે ? પ્રાચીન ટેકરીઓ પર તમારાં બોલતાં વાયરોનાં ધબ્બા હશે. ગીચ ઝાડીઓ ક્યાં જશે ? ખલાસ થઈ જવાની. ગરુડો ક્યાં જશે ? ખલાસ થઈ જવાના. જીવવાનું પૂરું જશે અને માત્ર ટકી રહેવાનું શરૂ થશે.’ સીએટલની લાગણી છે : ‘અમે એક વાત બરાબર જાણીએ છીએ કે જેમ એક જ સરખું લોહી આપણને સહુને જોડે છે તેમ કુદરતમાં પણ બધી વસ્તુઓ એકબીજા સાથે જોડાયેલી છે. જિંદગીનું જાળું આપણે વણેલું નથી, આપણે માત્ર એમાંનાં તાર છીએ. એ જાળા સાથે આપણે જે કંઈ કરીશું તે આપણે આપણી જિંદગી સાથે કરતાં હોઈશું. નવું જન્મેલું શિશુ જેમ એની માતાના હૃદયના ધબકારાને ચાહે તે રીતે આપણે આ ધરતીને ચાહીએ છીએ.’ સરકારની તાકાત જાણનારા મુત્સદ્દી નાયક સીએટલ આખરે લખે છે : ‘અમે અમારી જમીન તમને વેચીએ તો તમે એની એવી રીતે સંભાળ રાખજો કે જેવી અમે એની રાખી હતી. તમને એ મળે ત્યારે એની સાથે જોડાયેલી સાંભરણો અમે સાચવી છે તેવી તમે પણ સાચવી રાખજો. આ ધરતી, આ હવા અને આ નદીઓ અમે જે રીતે સાચવી છે તે રીતે તમે પણ સાચવજો, તમારાં સંતાનોનાં સંતાનો માટે !’
અમેરિકન સંસ્કૃતિનાં સંતાનો વર્ષોથી સફરજનનો જે આસવ પીએ છે તે ફળનાં ઝાડના પર્યાય બની ગયેલા જૉન ચૅપમન ઉર્ફે જૉની ઍપલસીડને કારણે. પૂર્વનાં મૅસેચ્યુસેટસમાં જન્મેલા ચૅપમનને તેના માહોલના કેટલાંક લોકોની જેમ પશ્ચિમ અમેરિકામાં જઈને મૂળ નિવાસી રેડ ઇન્ડિયનોની વચ્ચે જુદી જિંદગી જીવવાની ઇચ્છા હતી. જૉન લાંબી જોખમકારક મુસાફરી હથિયાર વિના પગપાળા કરતા. માથે ટોપીને બદલે હાથાવાળી તપેલી રાખતા અને પીઠ પરના કોથળામાં સફરજનના બી ભરેલો થેલો. વટેમાર્ગુઓને બી આપી વાવવાનું સમજાવતા. તે ખુદ કેટલાંક ગામોમાં રોકાઈને લોકોને સમજાવીને, સાથે લઈને ખુલ્લા મેદાનોમાં વાવેતર કરતાં, બે-ત્રણ વર્ષે ફરી એ ગામની મુલાકાત લેતા. ખુલ્લામાં સૂતાં, ગામનાં બાળકોને ભેગાં કરીને બાઇબલની વારતાઓ કહેતા. જંગલનાં પ્રાણીઓ સાથે દોસ્તી કરતા. મુસાફરીમાં તેમને મળતાં અનેક રેડ ઇન્ડિયન્સ યુરોપિયનોને દુ:શ્મન ગણતા કારણ કે ગોરાઓ તેમની જમીન અને આઝાદી છિનવતા. એનાથી ઊલટું, ઍપલસીડ તેમની જમીનને વધુ ઉપયોગી બનાવતા અને ગોરાઓ તેમ જ રેડ ઇન્ડિયન્સ વચ્ચે સદ્દભાવ સ્થાપવાની કોશિશ કરતા. રેડ ઇન્ડિયન્સમાં આદરપાત્ર પરિવ્રાજક જૉનીએ પેન્સિલ્વેનિયા, ઓન્ટારિયો, ઓહાયો, ઇન્ડિયાના અને ઇલિનૉઇસમાં સફરજનનાં વાવેતર કર્યાં. ઍપલસીડની યાદમાં અમેરિકામાં ઉદ્યાનો, સ્મારકો, સંગ્રહાલયો, ટપાલ ટિકિટ અને બેઝબૉલ ટીમ્સ છે. તેમનો સ્મૃતિદિન અને તેમના નામના ઉત્સવ છે. ઍપલસીડ પર બાળસાહિત્ય, પુસ્તકો અને સંશોધનો છે. તે વૉલ્ટ ડિસ્નેની ફિલ્મ, ફિલિપ રૉથની નવલકથા ઉપરાંત અમેરિકન નાટકો, ગીતો, બૅન્ડ, ટેલિવિઝન સિરિયલ્સમાં છે. જૉની ઍપસીડ એક પ્રાર્થનાગીતમાં કહે છે :
ઓહ, ધ અર્થ ઇઝ ગુડ ટુ મી
ઍન્ડ સો આઇ થૅન્ક ધ અર્થ
ફૉર ગિવિન્ગ મી ધ થિન્ગ્સ ધૅટ આઇ નીડ
ધ સન ઍન્ડ ધ રેઇન ઍન્ડ ધ ઍપલ સીડ.
********
13 મે 2019
[પ્રગટ : ‘ક્ષિતિજ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, “નવગુજરાત સમય”, 01 જૂન માટે 2019]
