ઑસ્કાર એવોર્ડના 74 વર્ષમાં યુરોપીય રાષ્ટ્રને ઑસ્કાર મળ્યા હોવાની ઘટના 58 વખત બની છે
ચિરંતના ભટ્ટ
આઠ વર્ષ પહેલાં એકેડેમી એવોર્ડ્ઝ એટલે કે ઑસ્કાર એવોર્ડ્ઝ અંગે એક હૅશટૅગ બહુ પ્રચલિત થયો હતો – #OscarsSoWhite (#ઓસ્કાર્સસોવ્હાઇટ). આ ટ્રેન્ડની પાછળ એ વિશ્લેષણ કારણભૂત હતું કે ઑસ્કાર એવોર્ડ મેળવનારાં અથવા તો એ માટે નોમિનેટ થનારાં વીસે વીસ એક્ટર્સ વ્હાઇટ-શ્વેત હતા, અંગ્રેજીમાં જેમને માટે ‘પિપલ ઑફ કલર’ શબ્દ વપરાય છે, એવા બીજા વંશના કે બીજા વર્ણનાં લોકો નહોતા. તાજેતરમાં જ યુનિવર્સિટી ઑફ સધર્ન કેલિફોર્નિયાની થિંક ટેંક એનનબર્ગ ઇન્ક્લુઝન ઇનિશ્યેટિવ દ્વારા જાહેર કરાયેલા એક સંશોધન અનુસાર 2015માં જ્યારે ઓસ્કાર્સ સો વ્હાઇટના અવાજ સાથે વિરોધ થયો, તે પહેલાનાં આઠ વર્ષમાં માત્ર 8 ટકા લોકો જ શ્વેત સિવાયના, બીજા કોઇ વંશના હતા. પણ જ્યારથી એ હૅશટૅગ ચાલ્યો એ પછી અન્ય વંશ કે વર્ણના લોકોનું પ્રતિનિધત્વ ઑસ્કાર્સમાં લગભગ 17 ટકા જેટલું વધ્યું છે. એક અંગ્રેજી શબ્દ છે – Inclusivity – ઇન્ક્લ્યુઝિવિટી – આ શબ્દનો સીધો સાદો અર્થ છે સમાવેશ!
એકેડેમી એવોર્ડ્ઝના 95 વર્ષના ઇતિહાસમાં વંશ વિવિધતાની હાજરી કે ગેરહાજરી અંગે એનનબર્ગનો ડેટા જાહેર થતો રહે છે જેને ‘ઇન્ક્લુઝન લિસ્ટ’ કહે છે. ટૂંકમાં શ્વેત વર્ણ સિવાયના વર્ણનાં હોય જેમ કે, બ્લેક કે એશિયાઇ વંશના હોય એવા એક્ટર્સ, ડાયરેક્ટર્સ વગેરેનાં કામનું પ્રતિનિધિત્વ ઓસ્કાર્સમાં કેટલું રહ્યું છે તેની માહિતી આ ડેટામાં હોય છે. વળી પ્રતિનિધિત્વની વાત આવે ત્યારે મહિલાઓના સમાવેશ કે પ્રતિનિધિત્વની ગણતરી પણ કરવાની રહે. 1929થી માંડીને અત્યાર સુધીમાં માત્ર 16 ટકા સ્ત્રીઓને ઑસ્કાર એવોર્ડ મળ્યો છે અને તેમાં ય શ્વેત ન હોય તેવી સ્ત્રીઓનું પ્રતિનિધિત્વ તો માંડ 2 ટકા જેટલું જ રહ્યું છે. આ વર્ષે એક્ટિંગની મુખ્ય કેટેગરીઝના 20 એક્ટર્સ નોમિનેશનમાંથી 6 અશ્વેત એક્ટર્સ છે.
પહેલી નજરે સિનેમાની કળાનો ઉત્સવ મનાતા ઑસ્કાર એવોર્ડ્ઝ આપણે ધારીએ છે તે કરતાં કંઇ ગણા વધારે રાજકીય છે. તેની પર રંગભેદ, જાતિભેદ, રાજકીય અભિગમ, વૈશ્વિક રાજકારણના પ્રવાહો, સત્તાકીય રાજકારણ જેવી અનેક બાબતોનો પ્રભાવ હોય છે. 1993માં એક્ટર રિચર્ડ ગેર જ્યારે આર્ટ ડાયરેક્શનના વિજેતા જાહેર કરવા સ્ટેજ પર આવ્યા, તો તેમણે પોતાની નક્કી કરેલી સ્પીચ ઉપરાંત ચીનના તત્કાલિન શાસકને તિબેટ સાથેના તેમના વહેવાર બદલ ટપાર્યા અને માનવાધિકારના હનનની ટીકા કરી. ઑસ્કાર સેરીમનીમાં રિચર્ડ ગેરની હાજરી પર 20 વર્ષનો બાન મુકાઇ ગયો. વળી આ કંઇ પહેલીવારનું નહોતું, 1973માં ગોડફાધર ફિલ્મમાં માર્લોન બ્રાન્ડોને ગૉડફાધર ફિલ્મ માટે બેસ્ટ એક્ટરનો એવોર્ડ મળ્યો, ત્યારે તેમણે એમ કહીને એ એવોર્ડનો અસ્વીકાર કર્યો હતો કે હૉલિવૂડના મુખ્ય પ્રવાહમાં નેટિવ અમેરિકન્સ સાથે દુર્વ્યવહાર થાય છે. 2018માં મી ટુ કેમ્પેઇને વિવાદની હોળી સળગાવી હતી જેની ગરમી આપણી ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીથી માંડીને રાજકારણ સુધી પહોંચી હતી. ગયા વર્ષે વિલ સ્મિથે ઉદ્ઘોષક ક્રિસ રૉકને સ્ટેજ પર જઇને 
સણસણતો લાફો મારી દીધો હતો એ તો તમને યાદ જ હશે. આવા બધા અનેક વિવાદોને પગલે ઑસ્કાર કમિટીએ પરિવર્તનનાં ધીમાં અને મક્કમ પગલાં ભર્યાં, પણ એનાથી કંઇ બધું સાફસૂથરું નથી થઇ ગયું. આ વર્ષે પણ યુક્રેઇન પર રશિયાની ચડાઇ, રશિયન સેન્સરશિપ, ચીનની કોમ્યુનિસ્ટ પાર્ટી સાથેની સાંઠગાઠ, વંશીય છેતરપીંડી અને નોમિનેશન માટે થનારા લોબિંગે હૉલિવૂડની બેહૂદી વાસ્તવિકતા છતી કરી છે.
છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષથી ફોરેન ફિલ્મ કેટેગરીઝમાં અમુક દેશોનું પ્રતિનિધિત્વ થવા માંડ્યું છે પણ આ ફિલ્મો મોટે ભાગે યુરોપીય દેશોની હોય છે, બીજા દેશોની ફિલ્મોને બહુ પ્રાધાન્ય નથી મળતું. ઑસ્કાર એવોર્ડના 74 વર્ષમાં યુરોપીય રાષ્ટ્રને ઑસ્કાર મળ્યા હોવાની ઘટના 58 વખત બની છે અને આ કંઇ એટલે નથી થયું કે બીજા દેશોએ પ્રયત્ન નથી કર્યો, પણ નીચી આવક ધરાવતા રાષ્ટ્રો ઑસ્કારના લિસ્ટમાં ભાગ્યે જ પહોંચતા હોય તેવામાં જીતવાની તો વાત જ ભૂલી જવાની.
અત્યાર સુધીમાં આફ્રિકાના પાંચ દેશોને પ્રતિનિધિત્વ મળ્યું છે, એમાંથી જે ત્રણ જીત્યા એમાંથી બેના ડાયરેક્ટર યુરોપના હતા તો ત્રીજીનું ડાયરેક્ટર શ્વેત દક્ષિણ આફ્રિકીએ કર્યુ હતું. ઘણીવાર ફિલ્મોને વિદેશી ફિલ્મોની કેટેગરીમાં માત્ર એ કારણથી નથી ગણવામાં આવતી કે તેમાં અંગ્રેજી ભાષાનો ઉપયોગ વધુ પડતો કરાયો હોય છે – તેઓ આવી ફિલ્મને પૂરતી ‘ઇન્ટરનેશનલ’ નથી ગણતા. ઑસ્કાર્સમાં વંશવાદ હંમેશાં બહુ મોટો પ્રશ્ન રહ્યો છે. છેલ્લા કેટલાક સમયથી ઑસ્કાર્સની વ્યૂઅરશીપ પણ ઘટી છે. પૉપ્યુલર ફિલ્મોને જ્યારે ગણતરીમાં લેવામાં આવે તો ઑસ્કાર્સના આયોજકને પણ ફાયદો થાય છે ને કદાચ એ જ કારણોસર RRRના મજબૂત પ્રચારને પગલે તેને કમિટીએ ગણતરીમાં લીધી હોય એમ બને. ઓસ્કાર્સમાં બહુ દેખીતા સાંસ્કૃતિક પૂર્વગ્રહો હોય છે.
આ વર્ષે એવ્રીથિંગ, એવ્રીવ્હેર, ઑલ એટ વન્સ ફિલ્મને જેટલા નોમિનેશન્સ મળ્યા અને જેટલા એવોર્ડ મળ્યા એનાથી ઑસ્કાર કમિટીએ એશિયાના પ્રતિનિધિત્વનો મામલો બરાબર સાચવી લીધો. વળી આ ફિલ્મ તેને લાયક છે એ પણ એટલું જ સાચું છે. મિશેલ યો એવી પહેલી એશિયન મહિલા છે જેને બેસ્ટ એક્ટ્રેસનો એવોર્ડ મળ્યો છે. પોતાની ઑસ્કાર જીત્યા પછીની સ્પીચમાં તેણે જે કહ્યું એની શરૂઆત હતી કે મારાં જેવાં દેખાતાં અનેક જુવાન છોકરા છોકરીઓ માટે આ આશાની મશાલ છે. મિશેલ યો ઑસ્કાર માટે નોમિનેટ થનારી બીજી એશિયન સ્ત્રી છે અને અશ્વેત હોય પણ ઑસ્કાર જીતનારી તે બીજી મહિલા છે. ડાઇવર્સિટી અને ઇન્ક્લુઝિવનેસની વાત કરનારા ઑસ્કારમાં આ વર્ષે ડાયરેક્ટરની યાદીમાં બધા પુરુષ ચહેરાઓ જ છે. આ વર્ષે બ્લેક એક્ટર વાયોલા ડેવિસને ‘ધી વુમન કિંગ’ અને બાયોપિક ‘ટિલ’ ફિલ્મ માટે મહિલા ડાયરેક્ટર ચિનોની ચુક્વુને ક્યાં ય ગણતરીમાં ન લેવાયા એ બાબતે પણ ઑસ્કાર્સની ટીકા થઇ છે.
આખા વિશ્વમાં નાના મોટા દેશોમાં ફિલ્મો બને છે અને બનવી જોઇએ. હૉલીવૂડના ઑસ્કાર એવોર્ડનું આંતરરાષ્ટ્રીયકરણ થાય એમાં વાંધો નથી, પણ પશ્ચિમમાં મળનારી સ્વીકૃતિની લ્હાયમાં જે પોતાનું છે તે હાંસિયામાં ધકેલાઇ જાય અને બધાં સર્જકો હૉલીવૂડની ઘરેડની જ ફિલ્મો બનાવવા થનગનવા માંડે. આવામાં રાષ્ટ્રિય, વંશીય મૌલિકતા ધૂંધળી થવા માંડે.
નેવુંના દાયકાના ઉત્તરાર્ધમાં ઐશ્વર્યા રાય, સુશ્મિતા સેન, પ્રિયંકા ચોપરા, યુક્તા મુખી, લારા દત્તા આ બધી સુંદરીઓ ઇન્ટરનેશનલ બ્યુટી પેજન્ટમાં છવાઇ ગઇ. એવું નહોતું કે ભારતમાં એ પહેલાં સુંદર ચહેરા નહોતા, પણ ત્યારે વૈશ્વિક સ્તરે ભારતના માર્કેટની શક્યતાઓ અન્ય અર્થતંત્રોને નજરે ચઢી હતી. એ બ્યૂટી ઇન્ડસ્ટ્રીની વાત હતી. ઑસ્કાર્સમાં થોડેઘણે બદલાયેલા પ્રતિનિધિત્વની પાછળ ‘વૉક’ રાજકારણનો હાથ છે પણ અંતે પશ્ચિમી સમાજ અને ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીની માનસિકતા છતી તો થઇ જ જાય છે.
બાય ધી વેઃ
આપણે RRRના ‘નાટુ નાટુ’ ગીત અને ડૉક્યુમેન્ટરી શોર્ટ ‘એલિફન્ટ વ્હિસ્પરર્સ’ને મળેલી જીતથી ખુશ તો છીએ જ પણ એક સવાલ ચોક્કસ થાય કે હૉલીવૂડને એવી ફિલ્મો ગમે છે જેમાં ભારતને એક ચોક્કસ રીતે દર્શાવાયો હોય. ભૂતકાળમાં જેને વાહવાહી મળી છે એવી ‘સ્લમડૉગ મિલ્યોનેર’ એક વિદેશીએ બનાવેલી ફિલ્મ હતી અને આપણા સામાજિક તંત્રના વિરોધાભાસ, ડાન્સ, ચમક-દમક, ગરીબી અને વંચિતતાની તેમાં વાત હતી. ઑસ્કારના સ્ટેજ પર એવી બાબતોને સ્થાન મળે છે જે હૉલિવૂડ માટે એક્ઝોટિક હોય અને જેમાં ત્રીજા વિશ્વની તસવીર દેખાતી હોય એને નોમિનેશન મળી જાય છે. વળી નોમિનેશનની વાત કરીએ તો 3થી 10 મિલિયન જેટલો ખર્ચો કરનારી ફિલ્મોને નોમિનેશનમાં સ્થાન મળી જાય છે. RRR ટીમે 9.7 મિલિયન ડૉલર્સના ખર્ચે મજબૂત લોબિઇંગ કર્યું. લોબિંઇગનો અર્થ પૈસા ખર્ચીને એવોર્ડ લેવો નથી પણ એ હદે એ સર્જનનો પ્રચાર પ્રસાર થાય કે નોમિનેશનમાંથી આખરી પસંદગી કરનારાઓના મત પર તેની અસર થાય. વળી આપણે એક રાષ્ટ્ર તરીકે વૈશ્વિક ફલક પર રાજકીય સત્તાનો દબદબો બતાડવો હોય ત્યારે પણ આ લોબિઇંગ જોરશોરથી થાય. પહેલાં તો RRRને ઑસ્કાર 2023માં એન્ટ્રી જ નહોતી મળી અને પછી તેનો એવો પ્રચાર કરાયો કે તેને નોમિનેશન મળ્યું અને ગીતને એવોર્ડ પણ મળ્યો. આ કરવા પાછળ તેના મેકર્સના કરોડો ખર્ચાયા છે. નાટુ નાટુ ગીત ખરેખર મજાનું છે, એમાં ડાન્સ પણ જોરદાર છે પણ હૉલિવુડની મહોર મેળવવા આટલી લાંબી સોડ તાણવાની જરૂર ખરી? દરેકનો મત આ અંગે જૂદો હોઇ શકે, બની શકે કે ભારતીય ફિલ્મોના ભવિષ્યની દિશા આ એક એવોર્ડને કારણે બદલાઇ પણ જાય. પણ જ્યારે ઑસ્કાર એવોર્ડનો હોસ્ટ એક તેલુગુ ફિલ્મને બૉલીવૂડની ફિલ્મ તરીકે ઓળખાવે ત્યારે આપણે શું સમજવું? હા, આપણી ફિલ્મો માટે હવે વૈશ્વિક બજારના દરવાજા ખૂલી ગયા, આપણે આપણી લીટી લાંબી કરીને આ તકનો બરાબર લાભ લેવો જોઇએ. પરંતુ, જે આપણું છે તેની ચમક કે સત્ત્વ ખોયા વિના.
પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 19 માર્ચ 2023
