[1]
ગિજુભાઈ બધેકા
બાપા-કાગડો !
એક હતો વાણિયો. વાણિયાને છ-સાત વરસનો એક છોકરો. છોકરો બહુ કાલો ને પડપૂછિયો હતો. રોજ તે બાપની સાથે દુકાને જાય અને બાપને કાંઈનું કાંઈ પૂછ્યા જ કરે. વાણિયો એટલો બધો શાંત હતો કે દીકરાને રાજી કરવા માટે જે પૂછે તેનો જવાબ આપ્યા કરે. કોઈ દિવસ ઘેલિયાને નાખુશ કરે નહિ. કોઈ દિવસ પોતે ખિજાઈ ન જાય. હંમેશાં ઘેલિયાભાઈ કહે તેમ કરે.
એક દિવસ ઘેલિયો બાપની સાથે દુકાને આવ્યો અને લાડથી બાપનો ખોળો ખૂંદવા લાગ્યો ને જે તે પૂછવા લાગ્યો. એટલામાં, દુકાનની સામે એક ઝાડ હતું. તેના પર એક કાગડો આવીને બેઠો ને ‘કો-કો’ કરવા લાગ્યો. ઘેલિયાએ કાગડાને જોયો, એટલે તેની તરફ આંગળી કરીને બાપને કહ્યું : ‘બાપા-કાગડો !’
બાપા કહે : ‘હા, ભાઈ ! કાગડો’ ફરી વાર છોકરે બાપનો હાથ પકડી કહ્યું : ‘બાપા-કાગડો !’ બાપાએ એટલી જ ધીરજથી કહ્યું : ‘હા, ભાઈ ! કાગડો’ જવાબ આપીને બાપ દુકાનના કામમાં જરા રોકાયો, એટલે વળી છોકરે બાપનો ગોઠણ હલાવી કહ્યું : ‘જુઓ તો બાપા – કાગડો !’ બાપે ધંધામાંથી ધ્યાન કાઢી ઘણી શાંતિથી કહ્યું : ‘હા, બેટા ! કાગડો.’ છોકરાને આટલાથી સંતોષ થયો નહિ. બાપ પાછો પોતાના કામમાં રોકાયો, ત્યાં તેની પાઘડી ખેંચી વળી બોલ્યો : ‘બાપા – કાગડો !’ બાપે જરા પણ ચિડાયા વિના કહ્યું : ‘હા, ભાઈ ! કાગડો – હં.’ છોકરો તો વેને ચડ્યો ને વળી બોલ્યો : ‘જુઓ તો ખરા ! બાપા – કાગડો !’ બાપે ચોપડો લખતાં લખતાં છોકરા સામે જોઈને વળી કહ્યું : ‘હા હોં, બેટા ! કાગડો. એ કાગડો છે હં.’
થોડી વાર સુધી છોકરો કાગડા સામે જોઈ રહ્યો, અને વળી ઘૂરી આવી હોય તેમ બાપનો ખભો જોરથી હલાવીને બોલ્યો : ‘બાપા-કાગડો !’ બાપે જરા પણ ગુસ્સે થયા વિના કહ્યું : ‘હા, ભાઈ ! કાગડો’ આ રીતે છોકરો તો વારેવારે બાપને ‘બાપા – કાગડો !’ ‘બાપા-કાગડો !’ એમ ચીંધતો ગયો, ને બાપ ‘હા, ભાઈ, કાગડો’ ‘હા, ભાઈ, કાગડો !’ એમ બોલતો જ રહ્યો. છેવટે છોકરો થાક્યો અને ‘બાપા-કાગડો’ બોલતો બંધ પડ્યો. બાપ વાણિયો હતો, શાણો હતો. છોકરો જેમ જેમ ‘બાપા-કાગડો !’ ‘બાપા-કાગડો’ બોલતો ગયો તેમ તેમ તે પોતાના ચોપડામાં ‘બાપા-કાગડો !’ ‘હા, ભાઈ ! કાગડો’ એ પ્રમાણે લખતો ગયો. છોકરો થાકી ગયો ત્યારે બાપે ગણી જોયું તો બરાબર એકસો વાર ‘બાપા-કાગડો’ ‘હા, ભાઈ ! કાગડો’ લખાયેલું હતું. ભવિષ્યમાં કોઈ દિવસ આ ચોપડો કામ આવશે, એમ ધારી ડાહ્યા વાણિયાએ ચોપડાને સાચવીને જૂનાં દફતરોમાં મુકાવ્યો.
આ વાતને ઘણાં વર્ષો વીતી ગયાં. વાણિયો છેક ઘરડો થઈ ગયો હતો; ને પેલો ઘેલિયો ત્રીશ વર્ષનો જુવાન થઈ ગયો હતો. ઘેલિયો તો હવે મોટો શેઠ બની રહ્યો હતો અને વેપાર ધમધોકાર ચાલતો હતો. ‘ઘેલિયો’ સઘળે ‘ઘેલાશેઠ’ ‘ઘેલાશેઠ’ થઈ પડ્યો હતો ને તેનું બધેય બહુ માન હતું. પરંતુ ઘરડો વાણિયો દુ:ખી હતો. ઘેલાશેઠ તેને બહુ દુ:ખ આપતો હતો. બાપ બહુ કંટાળ્યો, એટલે ઘેલિયાને કેવા લાડથી ઉછેર્યો હતો એ તેને યાદ આપવાનો તેણે વિચાર કર્યો. એક દિવસ ઘરડો વાણિયો લાકડીને ટેકે ટેકે દુકાને ગયો અને ઘેલાશેઠની ગાદીએ ચડીને બેઠો. બાપને જોઈને દીકરો ચિડાયો ને મનમાં બબડ્યો : ‘આ ડોસો વળી અહીં ક્યાં આવ્યો ? નકામો ટકટકાટ કરશે અને જીવ ખાશે !’
થોડી વારમાં ડોસાએ એક કાગડો જોઈ ટાઢે પેટે કહ્યું : ‘ભાઈ-કાગડો !’ ઘેલશા તો ડોસાના પ્રશ્નથી જ વિચારમાં પડ્યા અને ચિડાઈને બોલ્યા : ‘હા, બાપા ! કાગડો.’ ડોસાએ વળી કહ્યું : ‘ભાઈ-કાગડો’ ઘેલશાએ જરા વધારે ચિડાઈને અને કાંઈક તિરસ્કારથી જવાબ વાળ્યો : ‘હા, બાપા ! કાગડો.’ ડોસાએ જાણ્યું કે દીકરો ચિડાય છે. પરંતુ તે દીકરાની આંખ ઉઘાડવા જ આવ્યો હતો, તેથી પૂરેપૂરી શાંતિ રાખી ફરી બોલ્યો : ‘ભાઈ-કાગડો !’ ભાઈ તો હવે ભભૂકી ઊઠયા : ‘હા, બાપા ! કાગડો. હા, એ કાગડો છે. એમાં વારે વારે ‘ભાઈ-કાગડો !’ ‘ભાઈ-કાગડો !’ એમ શું બોલ્યા કરો છો ? મને મારું કામ કરવા દો ને !’ કહીને ઘેલાશા આડું મોં કરીને પોતાને કામે લાગ્યા.
ઘરડો વાણિયો કંઈ કાચો ન હતો. તેણે ઘેલાશાનો હાથ પકડી, કાગડા તરફ આંગળી કરી ઠંડે પેટે કહ્યું : ‘ભાઈ-કાગડો !’ હવે ઘેલાશાનો મિજાજ ગયો. તેણે વિચાર્યું : ‘આ ડોસો જો ને નકામો ‘ભાઈ-કાગડો’ લવ્યા કરે છે ! નથી કાંઈ કામ કે કાજ. નવરો પડ્યો એટલે નકામો લવારો !’ તેણે ડોસા સામે જોઈ કહ્યું : ‘બાપા ! ઘેર જાઓ. અહીં તમારું શું કામ છે ? દુકાને કામકાજમાં નાહક શા માટે ડબડબ કરો છો ?’ શાંતિથી જરા હસી, કાગડા સામી આંગળી કરી, ડોસો બોલ્યો : ‘પણ, ભાઈ-કાગડો !’ ‘હા, બાપા ! કાગડો – કાગડો – કાગડો ! હવે તે કેટલી વાર કાગડો ? કાગડામાં તે શું છે તે ‘કાગડો’ ‘કાગડો’ કરો છો ?’
ડોસો ફરી વાર આંગળી કરી ‘ભાઈ-કાગડો !’ એમ બોલે તે પહેલાં ઘેલા શેઠે વાણોતરને કાગડો ઉડાડી મૂકવાનું કહ્યું. કાગડાને ઉડાડી મુકાવ્યો. પછી લખતો લખતો, પોતાના મનમાં બળતો મોટેથી બબડ્યો : ‘ખરેખર, “સાઠે બુદ્ધિ નાઠી” તે બરાબર સાચું છે. આ ડોસાની બુદ્ધિ હવે છેક ગઈ છે. હવે તો ડોસો મરે તો સારું !’
ડોસાની આંખે આંસુ આવ્યાં. તેણે જૂના વાણોતરને બોલાવીને પેલો જૂનો ચોપડો કઢાવી ઘેલાશાના હાથમાં ‘બાપા – કાગડો !’ ‘હા, ભાઈ ! કાગડો’ લખેલું પાનું મૂકયું. ઘેલાશાને તેના બાળપણની સઘળી હકીકત વાણોતરે કહી સંભળાવી. ઘેલાશા તરત બધું સમજી ગયો : દીકરાએ બાપાની માફી માગી અને તે દિવસથી બાપની ખરા દિલથી ચાકરી કરવા લાગ્યો.
[2]
ભેંશ ભાગોળે
ગામડું એવું ગામ હતું. એક વાર પાદરે ભેંશો વેચાવા આવી. ગામના પટેલને થયું કે, ‘હું એક ભેંશ લઉં.’ જઈને પટલાણીને કહ્યું : ‘સાંભળ્યું કે ? – આપણે એક ભેંશ લેવી છે. આંગણે ભેંશ હોય તો સારું. છોકરાંછૈયાંને દૂધ મળે; બાકી મેળવીએ એનું દહીં થાય, ઘી થાય; ને છાશ થાય તે આડોશીપાડોશીને અપાય.
’ પટલાણી કહે : ‘એ બધું ઠીક, પણ જાડી રેડ જેવી છાશ તો હું મારાં પિયરિયાંને જ આપીશ.
’ ‘તે એકલાં તારાં પિયરિયાં જ સગાં, ને મારાં સગાં તો કાંઈ નહિ, કાં ? એમ છાશ નહિ અપાય.
’ પટલાણી કહે : ‘નહિ કેમ અપાય ? અપાશે ! ઘર તો મારું ય છે ને ? ને ભેંશ તો મારી યે તે, ને તમારી યે તે. બહુ બહુ તો દૂધ તમારાં સગાંને, પણ છાશ મારાં પિયરિયાંને !’
પટેલ કહે : ‘છે ડંભો !’
પટલાણી કહે : ‘તમારાંને આપો !’
આમ કરતાં વાત વધી પડી ને પટેલ-પટલાણી લડી પડ્યાં !
એક તો પટેલ – ને એમાં વઢવાડ થઈ. પછી જોઈ લ્યો ! પરોણી લઈને પટેલે પટલાણીને સબોડી જ નાખ્યાં ! ઘરમાં હો-હો થઈ રહ્યું. આડોશીપાડોશી દોડી આવ્યાં.
‘છે શું, પટેલ ? આ શું માંડ્યું છે ?’
પટલાણી કહે : ‘જુઓ તો બાપુ – આ વાંસામાં સોળ ઊઠ્યા છે તે ! પટેલનો કાંઈ હાથ છે !’
પટેલ કહે : ‘તે કો’કની જીભ ચાલે, ને કો’કનો હાથ ચાલે !’
‘પણ છે શું ? કજિયો શાનો છે ?’
‘એ તો છાશનો છે. પટેલ કે’છે કે, છાશ તારાં પિયરિયાંને નહિ ! તે નહિ શું કામ ? દૂધ ભલે ને એનાં ખાય; મારાં પિયરિયાં સુધી છાશે નહિ ? એ મારે નહિ ચાલે !’
ત્યાં તો પાછા પટેલ ખિજાયા ને પરોણી લઈને દોડ્યા. પાડોશમાં એક ઠાવકો હતો. તેણે વિચાર્યું : ‘અરે, ભેંશ તો હજી ભાગોળે છે, ને આ ધમરોળ શાના ?’ વાણિયો હતો યુક્તિવાળો.
જઈને કહે : ‘પટેલ, પટેલ ! વઢવાડ શું કરો છો ? આ તમારી ભેંશે શિંગડું મારીને અમારી વંડી પાડી નાખી – તે ચણાવી આપો ! ઢોર રઝળતાં મૂકતાં શરમાતા નથી ?’
પટેલ કહે : ‘ભેંશ વળી કોને હતી ?’
વાણિયો કહે : ‘ત્યારે કઈ ભેંશની છાશ સારું લડો છો ?’
પટેલ-પટલાણી શરમાઈ ગયાં ને છાનાંમાનાં કામે લાગ્યાં.
[3]
ચકી – ચકાની વાર્તા
એહ હતી ચકીને એક હતો ચકો. ચકી લાવી ચોખાનો દાણોને ચકો લાવ્યો દાળનો દાણો.
ચકલીએ તો એની ખીચડી રાંધી, ચૂલે ખીચડી મૂકીને ચકલીબાઈ પાણી ભરવા ગઈ. ચકલાને એ કહેતી ગઈ : ‘જરા ખીચડી સંભાળજો , દાઝી ન જાય.’
ચકલો કહે : ‘ઠીક’
ચકલી ગઈ એટલે ચકલાભાઈ તો કાચીપાકી ખીચડી ખાઈ ગયા.
ચકલીને ખબર ન પડે એટલે ચકાભાઈ તો આંખે પાટા બાંધીને સૂતા.
ત્યાં તો ચકલીબાઈ પાણી ભરીને આવ્યાં, ચકલાએ તો અંદરથી બારણાં વાસી દીધાં હતાં.
ચકી : ‘ચકારાણા, ચકારાણા ! જરા બારણાં ઉઘાડો.’
ચકો કહે : ‘મારી તો આંખો દુ:ખે છે તે હું તો પાટો બાંધીને સૂતો છું. તમે હાથ નાખીને ઉઘાડો.’
ચકી કહે : ‘પણ આ બેડું કોણ ઉતારશે ?’
ચકો કહે : ‘કટૂરિયો ફોડી નાખો ને કુલડી ઉતારી ઘરમાં આવો.’
ચકીએ તો કટૂરિયો ફોડી નાખ્યો ને કુલડી ઉતારી ઘરમાં ગઈ. જ્યાં રાંધણિયામાં જઈને ખીચડી સંભાળવા જાય ત્યાં તો તપેલીમાં ખીચડી ન મળે !
ચકી કહે : ‘ચકારાણા, ચકારાણા ! આ ખીચડી કોણ ખાઈ ગયું ?’
ચકો કહે : ‘અમને તો કાંઈ ખબર નથી. રાજાનો કૂતરો આવ્યો હતો તે ખાઈ ગયો હશે.’
ચકલી તો રાજા પાસે ફરિયાદે ગઈ. જઈને કહે : ‘રાજાજી, રાજાજી ! તમારો કાળિયો કૂતરો મારી ખીચડી કેમ ખાઈ ગયો ?’
રાજા કહે : ‘બોલાવો કાળિયા કૂતરાને. ચકલીની ખીચડી કેમ ખાઈ ગયો ?’
કૂતરો કહે : ‘મેં ચકલીની ખીચડી ખાધી નથી. ચકાએ ખાધી હશે ને ખોટું બોલતો હશે.’
રાજા કહે : 'બોલાવો ચકાને.'
ચકો આવ્યો ને કહે : ‘મેં ખીચડી નથી ખાધી. કૂતરાએ ખાધી હશે.’
રાજા કહે : ‘એલા, સિપાઈ ક્યાં છે ? આ ચકલાનું અને કૂતરાનું બેઉનું પેટ ચીરો, એટલે જેણે ખીચડી ખાધી હશે એના પેટમાંથી નીકળશે.’
કૂતરો કહે : ‘ભલે, ચીરો મારું પેટ; ખાધી હશે તો નીકળશે ના ?’
પણ ચકલો બીનો. ખીચડી તો એણે જ ખાધી હતી. એ તો ધ્રુજવા માંડ્યો અને બોલ્યો : ‘ભાઈ-શા’બ ! ખીચડી તો મેં ખાધી છે. એક ગુનો માફ કરો.
રાજા તો ખિજાયો એટલે એણે ચકલાને કૂવામાં નંખાવ્યો.
ચકલી તો કૂવા ઉપર બેઠી બેઠી રોવા માંડી. ત્યાં એક ગાયોનો ગોવાળ નીકળ્યો.
‘એ ભાઈ ગાયોનો ગોવાળ.
ભાઈ ! ગાયોના ગોવાળ !
મારા ચકારાણાને કાઢો તો
તને ખીર ને પોળી ખવરાવું.’
ગાયોના ગોવાળ કહે : ‘બાપુ ! હું કાંઈ નવરો નથી તે તારા ચકલાને કાઢું. હું તો મારે આ ચાલ્યો.’
એમ કહીને ગાયોનો ગોવાળ તો ચાલ્યો ગયો. ચકલી તો કોઈ નીકળે એની રાહ જોતી બેઠી.
ત્યાં ત્યાંથી ભેંશોનો ગોવાળ નીકળ્યો.
‘એ ભાઈ ભેંશોના ગોવાળ.
ભાઈ ! ભેંશોના ગોવાળ !
મારા ચકારાણાને કાઢો તો
તને ખીર ને પોળી ખવરાવું.’
ભેંશોના ગોવાળ કહે : ‘હું ક્યાં નવરો છું તે તારા ચકારાણાને કાઢું ?’
એમ કહીને ભેંશોનો ગોવાળ પણ ચાલ્યો ગયો.
ચકી તો વળી કોઈની વાટ જોતી બેઠી. ત્યાં બકરાંનો ગોવાળ નીકળ્યો. ચકલી બકરાંના ગોવાળને કહે :
‘એ ભાઈ બકરાંના ગોવાળ.
ભાઈ ! બકરાંના ગોવાળ !
મારા ચકારાણાને કાઢો તો
તને ખીર ને પોળી ખવરાવું.’
બકરાંનો ગોવાળ કહે : ‘હું કાંઈ નવરો નથી તે તારા ચકાને કાઢું. હું તો મારે આ ચાલ્યો.’
એમ કહીને બકરાંનો ગોવાળ પણ ત્યાંથી ચાલ્યો ગયો.
ચકલી તો બેઠી. ત્યાં સાંઢિયાની ગોવાળણ નીકળી. ચકલી કહે :
‘એ ભાઈ સાંઢિયાની ગોવાળણ.
બાઈ ! સાંઢિયાની ગોવાળણ !
મારા ચકારાણાને કાઢો તો
તને ખીર ને પોળી ખવરાવું.’
સાઢિયાની ગોવાળણને ચકલીની દયા આવી એટલે એણે ચકલાને કૂવામાંથી કાઢ્યો.
ચકલી કહે : ‘ચાલો બહેન ! હવે ઘેર જઈને ખીર ને પોળી ખવરાવું
ગોવાળણ તો ઘેર આવી.
ચકલીએ તો ખીર ને પોળી ખંતથી કર્યાં. પણ ચકલો લુચ્ચો હતો. એણે તો એક લોઢી તપાવીને લાલચોળ કરી. ને જમવાનો વખત થયો એટલે ચકાએ લાલચોળ લોઢી ઢાળીને કહ્યું : ‘લ્યો ગોવાળણબાઈ ! આ સોનાના પાટલે બેસો.’
ગોવાળણ તો સોનાને પાટલે બેસવા ગઈ ત્યાં તો વાંસે દાઝી ! બિચારી બોલતી બોલતી ભાગી :
‘ખીર ન ખાધી હું તો દાઝી !
ખીર ન ખાધી, હું તો દાઝી !’
[4]
દેડકો અને ખિસકોલી
એક હતો દેડકો અને એક હતી ખિસકોલી.
એક દિવસ બંનેને ભાઈબંધી થઈ. રોજ બંને સાથે સાથે રમે ને મજા કરે. રમતાં રમતાં એક દિવસ દેડકો કહે :
‘ખિસકોલીબાઈ, ખિસકોલીબાઈ ? મારે તો પરણવું છે.’
ખિસકોલી કહે : ‘ઓહો એમાં તે કેટલી વાર ? ચાલ ને હમણાં જ પરણાવું ! તને પરણાવતાં કેટલી વાર ? કહે તો રાજાની દીકરી પરણાવું.’
દેડકો કહે : ‘ચાલ ત્યારે.’
ખિસકોલી ને દેડકાભાઈ તો ચાલ્યાં. ચાલતાં ચાલતાં રસ્તે એક મોટું તાડનું ઝાડ આવ્યું. ખિસકોલીબાઈને ઝાડે ચડવાનું મન થયું.
ખિસકોલી કહે : ‘દેડકાભાઈ ! તું ઊભો રહે. હું જરા આ ઝાડ ઉપર જઈ આવું!’
દેડકો કહે : ‘ત્યારે મને ય તું ઉપર લેતી જાને ?’
ખિસકોલી કહે : ‘તો બેસી જા મારા વાંસા પર ને પકડી રાખ.’
દેડકો ને ખિસકોલી ઝાડ ઉપર ચડ્યા.
દેડકાને તો ખિસકોલીએ એક પાંદડા ઉપર બેસાડ્યો. થોડી વાર થઈ ત્યાં તો ખિસકોલી સડપ દઈને નીચે ઊતરી ગઈ ને દેડકાભાઈ તો ઝાડ ઉપર ડોળા વકાસી બેસી રહ્યા!
દેડકો મનમાં કહે :
‘પીચી પીચી સાથે દોસ્તી કીધી,
તાડ પર કીધો વાસો;
પરણવાનું તો કોરે રહ્યું,
પણ ઉતરવાનો સાંસો !’
ખિસકોલીબાઈ તો આગળ ચાલી; ને દેડકાભાઈએ ઉતાવળા થઈ મૂક્યું તે સોયે વરસ પૂરાં !
[5]
ઘાસકા પૂળા ખા જા
એક હતું શિયાળ.
એને એવી ખરાબ ટેવ કે એક કણબીના હળ ઉપર રોજ ઝાડે બેસી જાય. કણબીનું હળ બગડે ને રોજ ધોવું પડે.
એક વાર કણબીને દાઝ ચડી. તે કહે : ‘આ શિયાળને સીધું કર્યા વિના ન ચાલે. રોજ રોજ તે આ કેમ ખમાય ?’
તેણે હળ ઉપર ગુંદર ચોપડી દીધો.
બીજે દિવસે રાતે જ્યાં શિયાળ હળ ઉપર દિશાએ બેસવા જાય ત્યાં પોતે જ હળ ઉપર ચોંટી ગયું.
ઊખેડવાને માટે શિયાળે ઘણા પછાડા માર્યા પણ કાંઈ વળ્યું નહિ.
સવાર પડી ત્યાં કણબી અાવ્યો.
શિયાળને જોઈને કણબી કહે : ‘કાં, રોજ ને રોજ હળ બગાડી જા ને ? હળ તો બાપનું હતું, કેમ ?’
કણબીએ તો શિયાળને ખૂબ માર્યું ને પછી તેને આખો દિવસ હળે જોડ્યું.
સાંજે શિયાળને છોડ્યું ત્યારે શિયાળની ડોક સૂજી ગયેલી ને કાનમાંથી લોહી જાય ભાગ્યું !
શિયાળ તો ગામમાં ગયું ને ઘી માગવા નીકળ્યું. તે કહે : ‘અરે બાપુ ! કોઈ જરા ઘી દેશો ? આઈ ! ઘી દેશો! આ ડૉક ને નાક સૂજી ગયા છે તે ચોપડવું છે.’
પણ શિયાળભાઈ તો લુચ્ચા એની સામે ય કોણ જુએ?
એક ડોશી હતી તેને દયા આવી. તેણે શિયાળને થોડુંક ઘી આપ્યું. એમાંથી થોડુંક ઘી શિયાળે કાને ચોપડ્યું ને બાકીનું ઘી એક કુલડીમાં ભર્યુ.
પછી શિયાળ તો ઘી વેચવા ચાલ્યું. ‘લેવું છે ઘી, કોઈને લેવું છે ઘી ?’ એમ બોલતું બોલતું શિયાળ ગામમાં નીકળ્યું.
એક ડોશીની ભેંશ વસૂકી ગઈ હતી તેથી તેની પાસે ઘીના પૈસા ન હતા.
ડોશી કહે : ‘ભાઈ ! મારી પાસે કાંઈ પૈસા નથી. આ ભેંશ રાખીને ઘીની કુરડી આપીશ ?’
શિયાળ કહે : ‘હા.’
પછી શિયાળ ભેંશ લઈને જંગલમાં ગયું. શિયાળ રોજ એક ખડનો પૂળો લઈ આવે, ભેંશ પાસે મૂકે ને આંચળ નીચે દોણું રાખીને બોલે :
‘ઘાસકા પૂળા ખા જા
ને દૂધકા દોણા ભર દે.’
ભેંશ ઘાસનો આખો પૂળો ખાઈ જાય ને દૂધનું દોણું ભરી દે.
શિયાળભાઈ આખું ય દોણું ભરી દૂધ પી જાય ને દિવસે દિવસે જાડા થતા જાય.
પછી તો શિયાળ ખૂબ ખૂબ જાડું થતું ગયું. એક દિવસ એના નાતીલાઓએ કહ્યું : ‘અરે શિયાળભાઈ! તમે રોજ ને રોજ શરીરે જાડા કેમ થતા જાઓ છો ? કંઈક સારું સારું ખાતા લાગો છો.’
શિયાળ કહે : ‘ભાઈ ! હું તો આ ધૂળ ખાઉં છું એથી જાડો થયો છું.’
બધાં ય શિયાળોએ ધૂળ ખાધી પણ એ તો માંદાં પડ્યાં પાછું બધાંએ શિયાળને પૂછ્યું : ‘શિયાળભાઈ, શિયાળભાઈ ! અમને જાડા થવાનો રસ્તો બતાવો ને ? ધૂળ ખાધી તો માંદાં પડ્યા !’
શિયાળ કહે : ‘અરે ભાઈ ! હું તો રાખ ખાઈને જાડો થયો છું !’
પછી બધાંએ રાખ ખાધી. પણ વળી બધાને પેટમાં દુખવા આવ્યું.
પછી શિયાળની આખી નાત એકઠી થઈને કહે ‘બોલ સાચું બોલ ! શાથી જાડું થયું ? સાચું નહિ કહે તો તને નાત બહાર મૂકશું !’
શિયાળ કહે : ‘નાત માબાપ છે, મારે ખોટું શું કામ બોલવું પડે ? પેલી ભેંશ બાંધી છે તેનું દૂધ પી પીને હું તો જાડો થયો છું.’
[6]
ડોશી અને વાંદરી
એક હતી ડોશી. એનુ નામ રામબા. એને એક દીકરો હતો. ફળીમાં એક પીપરનું ઝાડ હતું. ઝાડ ઉપર એક વાંદરી રહે. ડોશી ને દીકરો ખાય, પીએ ને મજા કરે.
એમ કરતાં પૈસા ખૂટ્યા. દીકરો કહે : ‘માડી! હું પરદેશ કમાવા જાઉં ?’
ડોશી કહે : ‘બાપુ ! તું જાય તો હું દુ:ખી દુ:ખી થાઉં. આ વાંદરી મને સુખે રોટલો ખાવા ન દે.’
દીકરો કહે : ‘એમાં ભૂંડી વાંદરી શું કરતી’તી? એક લાકડી રાખીએ ના, તે પાસે આવે તો મારીએ. માડી એક વરસમાં તો હું પાછો આવીશ.’
એમ કહીને દીકરો પસદેશ ગયો.
ડોશી ઘરડાં. એકેય દાંત નહિ; કશું ચવાય નહિ. ડોશી રોજ ખીર કરે, ને જ્યાં થાળીમાં ઠારે ત્યાં વાંદરી ઠણંગ ઠેકડો મારીને ઘરમાં આવે, ડોશીને મોઢે એક લપાટ મારે ને બધી ખીર ખાઈ જાય !
ડોશી રોજ ખીર ઠારે, વાંદરી રોજ ખીર ખાઈ જાય. રામબા બિચારી રોજ ભૂખી રહે. એ તો દિવસે દિવસે ગળતી જાય. આંખો ઊંડી ઊંડી પેસી ગઈ; મોઢું તો સાવ લેવાઈ ગયું. સાવ સૂકલકડી બની ગઈ !
એમ કરતાં એક વરસ પૂરું થયું ને દીકરો ઘેર આવ્યો.
દીકરો કહે : ‘અરે માડી ! તમે સાવ સૂકાઈ કેમ ગયાં ? તમને શું થયું છે ?’
રામડોશી કહે : ‘બાપુ ! થયું તો કાંઈ નથી. પણ આ વાંદરી સુખે રોટલો ખાવા દેતી નથી. હું રોજ ખીર ઠારું છું ને રોજ વાંદરી ખાઈ જાય છે!’
દીકરો કહે : ‘ઠીક ત્યારે. કાલે એની વાત છે.’
દીકરો સવારે ઊઠીને આખા ઘરમાં ગારો ગારો કરી મૂક્યો; એક રસોડામાં જ ડોશી બેસે એટલી જગ્યા સારી રાખી.
રામબાએ રાંધ્યું. કૂણી કૂણી રોટલી ઘીએ ચોપડીને થાળીમાં મૂકી અને બીજી થાળીમાં ખીર ઠારી.
દીકરો કહે : ‘આવ રે વાંદરી ! ખીર ખાવા.’
વાંદરી તૈયાર જ હતી. એ કૂદકો મારતી ને અંદર આવી.
વાંદરી હાથપગ ઊંચા લેતી જાય, નાક ચડાવતી જાય અને પૂછતી જાય : ‘હું ક્યાં બેસું ?હું ક્યાં બેસું?’
છોકરાએ તો એક લાલચોળ છીપર આપીને કહ્યું : ‘આવો, આવો, આ સોનાના પાટલા ઉપર બેસો, વાંદરીબાઈ !’
વાંદરી ચટ દઈને બેઠી. ચપ લઈને ચંપાઈ ગઈ, ને વોય વોય કરતી ભાગી
રામબા કહે : ‘આવ રે, વાંદરી ! ખીર ખાવા.’
વાંદરી કહે :
‘હું કેમ આવું રે, રામ !
તારે દીકરે દીધો ડામ !’
એમ કહેતી કહેતા વાંદરી ભાગી ગઈ. તે ફરી આવી જ નહિ.
પછી ડોશી નિરાંતે ખાઈ પીને તાજી થઈ.
