મારા વતનમાં, ડભોઇમાં, ત્યારે એક જ ટૉકિઝ હતી. અંગ્રેજોના પ્રભાવે એનું નામ ‘મૅજેસ્ટિક’, પણ એમાં કશું ય ‘ભવ્ય’ ન મળે. દીવાલો પતરાંની, સ્ક્રીન મૅલોઘૅલો, પંખા નહીં. જરૂરતમંદ લોકો ઘરેથી હાથ-પંખો લઈને આવતા. બીડીઓ ફૂંકનારા અવારનવાર ઊઠબેસ કરે. વારંવાર હોઓઓ હોઓઓ લાંબા લાંબા બુચકારા ને તીવ્ર સિટીઓ સાંભળવાનાં. નજીકની મૂતરડીએથી વાસ નિરંતરાય આવે. પાંચ આના, સાડાદસ આના, એક રૂપિયો બે આના, ટિકિટો હતી. ટિકિટબારીએ ધક્કામુક્કીભરી લાઈન લાગી હોય.
હાલ એ ‘મૅજેસ્ટિક’-ના શા હાલ છે, નથી ખબર.
મને યાદ છે એમ હું ૧૯૫૦ આસપાસની વાત કરી રહ્યો છું.
એ પછી, અમારી પ્રાથમિક શાળાને રસ્તે, બીજી ટૉકિઝ બની, ‘ભારત’ -જાણે રાષ્ટ્રપ્રેમ જાગ્યો ! ત્યાંથી જતાં ને આવતાં એને બનતી જોવાની મજા આવતી, એટલા માટે કે ક્યારે બની રહે ને ક્યારે એમાં ‘ફિલમ’ – ફિલ્મ – પિક્ચર – મૂવિ જોવા બેસીએ, એમ તાલાવેલી થતી. વડોદરામાં ક્રમે ક્રમે ૯ ટૉકિઝ બનેલી, પણ ગામમાં ૨ બની તેનો ગર્વ થયેલો.
બધા કહે, મહમ્મદ મિયાં, માલિક, કોમવાદી નથી, જુઓ, પહેલી જ ફિલમ લાવ્યા – ‘હર હર મહાદેવ’ ! બીજી લાવ્યા, ’મંગળફેરા’. ‘ભારત’-માં મારા જિગરી દોસ્ત ગુલામનબી વૉરા સાથે અનેક ફિલ્મો જોઇ છે. જોયા પછી વારંવાર એની અમુકતમુક ચર્ચાઓ કરી છે. બેસ્ટ ઍક્ટર દિલીપકુમાર કે રાજકપૂર -ના વાદ કર્યા છે. એક ભૈબંધ કનુ પારેખ હતો. ‘મૅજેસ્ટિક’-માં અને ‘ભારત’-માં જેટલી ફિલ્મો 'ચઢી' ને 'ઊતરી' તેનું એણે ઍક્ટર્સ-ઍક્ટ્રેસિસનાં નામ ને તારીખ વાર સાથેનું રજિસ્ટર બનાવેલું. મારી એક વાર્તામાં એ હકીકતનો મેં સર્જનાત્મક વિનિયોગ કર્યો છે.
પછીનાં વરસોમાં, હું ગાયકવાડી ગાયનશાળામાં સંગીત શીખતો’તો. ત્રણ વર્ષ ચાલ્યું, પછી પિતાજીએ મના કરી, કહ્યું – આપણે ગવૈયા નથી થવાનું ! બાકી, ‘ઓ ભાભી તમે થોડાંથોડાં થાવ વરણાગી …’ ‘રાખનાં રમકડાં મારા રામે રમતાં રાખ્યાં રે …’ ‘ઝંડા ઊંચા રહે અમારા …’ ‘બચપન કી મહોબત કો દિલ સે ન જુદા કરના, જબ યાદ મેરી આયે, દો આંસુ બહા લેના …’ ’આ જા રે અબ મેરા દિલ પુકારા …’ 'ચલો એક બાર ફિર સે અજનબી બન જાયેં હમ દોનો …' 'તું અગર ભૂલ ભી જાઓ તો યે હક હૈ તુમ્હેં, મેરી બાત ઔર હૈ, મૈંને તો મહોબત કી હૈ …' 'ચાહે તું આયે ન આયે, હમ કરેંગે ઇન્તજાર …' ‘તને જોઇ જોઇ તો ય તું અજાણી …’ ‘ઈંધણાં વીણવા ગઇ’તી મોરી સૈયર …’ વગેરે ગીતો તેમ જ દયારામનાં પદ અને ગરબીઓ હું એકદમની મજાથી ગાઇ શકતો. ઘરના હીંચકે બેસી ઝૂલતાં ઝૂલતાં ગાવાનો રિવાજ હતો.
મને ત્રિતાલ ને ઝપતાલના બોલ બિલકુલ આવડતા’તા. આસાવરી ને યમનકલ્યાણને, તે-તેના સ્થાયી ને અન્તરા, આલાપ ને તાન સહિત બરાબ્બર રજૂ કરી શકતો. મારે ‘સંગીતવિશારદ’ થવું’તું. શી ખબર કેમ ને ક્યારે ગાયન મારું ઝૂંટવાઈ ગયું.
બ્લૅક ઍન્ડ વ્હાઇટ ફિલ્મો ટૉકી બની પછી ઇસ્ટમૅન કલર ને છેલ્લે ટૅક્નિકલર બની, સ્ક્રીન સેવન્ટી ઍમઍમના થયા. અમેરિકામાં આઇમૅક્સ, મલ્ટિપ્લૅક્સ ને રાઉન્ડ થીએટર જોયાં. અનેક વિદેશી ફિલ્મો જોઈ. મને હિસ્ટોરિકલ વૉર મૂવિ ગમે છે પણ મારામારીની ફિલ્મો નથી ગમતી. એમાં પાપનો ક્ષય થાય છે પરન્તુ માણસો માણસોની હત્યા કરે છે એ પાપ ચાલુ રહે છે. મને અતિ કલાત્મક ફિલ્મો પણ નથી ગમતી, પણ ‘સમાન્તર સિનેમા’ મૂવમૅન્ટ ગમેલી.
આજે તો, હોમ થીએટર થયાં છે. એઇટીસિક્સઇન્ચ સૅમ્સંગ ટીવી કે મૅકબુક ઍર કમ્પ્યૂટર ઘરેલુ ટૉકિઝની ગરજ સારે છે. મારે દસેક દિવસે એક મૂવિ તો જોવું જ પડે છે, જરૂરત વરતાય છે. મારી પસંદગીની કૅટેગરી ‘ડ્રામા’ છે. એ મૂવીઝમાં, હૈયાં વલોવાય છે ને બુદ્ધિ પાસે એના કશા ઇલાજ કે જવાબ હોતા નથી; એમાં, જિવાતાં જી-વ-ન હોય છે.
ડભોઇ-વડોદરામાં ભણ્યા પછી, ઉપલેટા કપડવણજ બોડેલી ને અમદાવાદમાં કારકિર્દી વીતી, અધ્યાપક અને સાહિત્યના માણસ થવા મળ્યું. નમ્ર અહમ્-ના કેન્દ્રેથી મિત્રવર્તુળ વિસ્તર્યું ને હજી વિસ્તરી રહ્યું છે …
બે વર્ષ પર વતન ગયેલો, જોયું તો ‘ભારત’ ટૉકિઝ ખંડેર હતી, તોડી પડાયેલી, ને ત્યાં કશોક મૉલ બનવાનો હતો. હું એ ધ્વસ્ત સમયને જોતો રહી ગયેલો …
સ્મરણો ટુકડે ટુકડે આમરણ જિવાય છે, એને પૂરેપૂરાં જમીનદોસ્ત નથી કરી શકાતાં.
= = =
(July 15, 2022: USA)
સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર
