હવે અફઘાનિસ્તાને તાલીબાનની તલવાર, પાકિસ્તાનનો સ્વાર્થ, સરકાર ટકાવવાની આવડત જેવી સમસ્યાઓનો સામનો પોતાની સમજ અને ક્ષમતા પ્રમાણે કરવો પડશે
અફઘાનિસ્તાન – આ નામને આપણે ઘણી બધી બાબતો સાથે જોડીએ છીએ. ફિલ્મો, વાર્તાઓ, હિંદુ કુશની પર્વતમાળાનાં દ્રશ્યો, દિલદાર પઠાણો અને બીજું ઘણું ય, પણ તેની સાથે આપણે તેની યુદ્ધ, આતંકવાદ, સતત તણાવમાં રહેતો એક પ્રદેશ એવી તમામ બાબતો સાથે પણ જોડીએ છીએ. હૉલિવુડમાં અફધાનિસ્તાનમાં તૈનાત યુ.એસ. આર્મીના પૃષ્ઠભૂમિ પર અનેક ફિલ્મો બની છે. અમેરિકન સૈન્યની અફઘાનિસ્તાનમાં હાજરી એક એવું દ્રશ્ય છે જે કોઇને ય આટલાં વર્ષો પછી અજુગતું નથી લાગતું. ત્યાં રહેતા લોકો માટે પણ એ સ્વાભાવિક જ હોય, પણ તાજેતરમાં, આ મહિનાની શરૂઆતમાં અચાનક જ અફઘાનિસ્તાનાં દ્રશ્યમાં પરિવર્તન આવી ગયું. અમેકિન સૈન્યએ અફઘાનિસ્તાનમાં તેમના મુખ્ય મથકમાંથી વિદાય લઇ લીધી. વળી આ વિદાયમાં રાતની ચુપકીદી હતી. અફઘાનિસ્તાનના બગરામ એર બેઝમાંથી અમેરિકન સૈન્યએ રાતોરાત ખસી જવાનું નક્કી કર્યું અને યુ.એસ.એ.ના ઇતિહાસના સૌથી લાંબા યુદ્ધનો જાણે અચાનક જ એક પ્રભાવી અંત આવી ગયો. જો કે પેન્ટાગોને સ્ટેટમેન્ટ આપ્યું છે કે અફઘાન ફોર્સિઝની રક્ષા કરવાની સત્તા હજી પણ યુ.એસ. મિલિટરી પાસે છે. તે અધિકાર હજી પણ અસ્તિત્વમાં છે. અમેરિકન પ્રમુખ જો બાઇડેને પણ કહ્યુ કે સૈન્યનું ત્યાંથી નિકળવું યોગ્ય રસ્તે થઇ રહ્યું છે પણ કેટલાંક અમેરિકન સૈન્ય હજી પણ ત્યાં સપ્ટેમ્બર સુધી રહેશે.
અફઘાનિસ્તાનમાંથી યુ.એસ. સૈન્યની એક્ઝિટ અંગે જો બાઇડેને એપ્રિલમાં ડેડલાઇનની જાહેરાત કરી હતી. ૧૧ સપ્ટેમ્બર જે ટ્વિન ટાવર પર ૨૦૧૧માં થયેલા અલ-કાયદાના હુમલાની એનિવર્સરી છે, તે દિવસને ધ્યાનમાં રાખી આ જાહેરાત કરાઇ હતી. આ હુલમાને પગલે જ યુ.એસ.એ અફઘાનિસ્તાન પર ચડાઇ કરી હતી. આ સમયે યુ.એસ.એ.ના પ્રમુખ જ્યોર્જ બુશે અફઘાનિસ્તાન સામે યુદ્ધ જાહેર કર્યું હતું. બુશના મતે તાલીબાની નેતાઓએ અલ કાયદાના મુખ્ય ચહેરાઓ જેમાં બિન-લાદેનનું પણ નામ હતું, તેમને અમેરિકાને સોંપાવાની ના પાડતાં આ પગલું લેવાયું હતું. અમેરિકન સૈન્યને કારણે તાલીબાની શાસનની પકડ હટાવીને અફઘાનિસ્તાનમાં ટ્રાન્ઝિશનલ સરકાર સ્થાપી. અલ કાયદાના ઑપરેટિવ્ઝે પાકિસ્તાનની દિશા પકડી. ૨૦૦૩માં યુ.એસ.એ. ડિફેન્સ સેક્રેટરીએ અફઘાનિસ્તાનમાં યુ.એસ.એ.ના મોટા ભાગનાં મિલિટરી ઑપરેશન્સ પૂરાં થઇ ગયા હોવાની વાત કરી. જલદી જ યુ.એસ.નું ધ્યાન ઇરાક તરફ ગયું અને અફઘાનિસ્તાનમાં યુ.એસ. સત્તાએ કેન્દ્રિય લોકશાહી સ્થપાવામાં અને સરકારી માળખાને સંસ્થાકીય સ્થિરતા આપવાનું કામ હાથે લીધું. જો કે તેનાથી યુદ્ધનો અંત પણ ન આવ્યો અને દેશને કોઇ સ્થિરતા પણ ન મળી. યુ.એસ.એ.ને પહેલાં જ એ વાતનો ખ્યાલ આવી ગયો હતો કે આ યુદ્ધનો કોઇ અંત નથી કે નથી તેને કોઇ રીતે જીતી શકાવાનું. બરાક ઓબામાના સમયથી યુ.એસ. સૈન્ય ત્યાંથી પાછું ખેંચાશેની વાતો ચાલતી હતી, પરંતુ ત્યારે થયેલી વાટાઘાટો પહેલી બેઠક પછી ખોરંભે ચઢી ગઇ. ડોનાલ્ટ ટ્રમ્પ યુ,એસ,એ,ના પ્રેસિડન્ટ હતા ત્યારે તેમણે યુ,એસ, સૈન્ય પાછું ખેંચી લેવાની વાત તાલીબાની લીડર્સ સાથે જ કરી. આ ચર્ચામાં કાબુલની સરકારને ગણતરીમાં ન લેવાની તાલીબાનીઓને શરત યુ.એસ.એ.એ માન્ય રાખી. ટ્રમ્પે મે ૨૦૨૧માં આ પગલું લેવાની વાત કરી હતી. યુ.એસ.એ.માં તખ્તો પલટાયો અને જો બાઇડેને આ તારીખ સપ્ટેમ્બર સુધી લંબાવી.
અફઘાનિસ્તાનનું હવે શું? આ એક પેચીદો પ્રશ્ન છે અને ભારત તથા પાકિસ્તાન આ પરિવર્તનોમાંથી શું ઇચ્છે છે, તે પણ અગત્યનું છે. જો કે પહેલાં અફઘાનિસ્તાનની જ વાત કરીએ તો વૉલ સ્ટ્રીટ જરનલના એક રિપોર્ટ અનુસાર કાબુલ તો છ મહિનામાં જ પડી ભાંગે તેવી શક્યતા છે. યુ.એસ.એ.ના એકેય વડાને એવી ખાતરી નથી કે અફઘાનિસ્તાનની સરકાર ટકશે. બાઇડેનને જ્યારે આ અંગે પુછાયું ત્યારે તેમણે કંઇક આમ કહ્યું, – ‘તેમનામાં સરકાર ટકાવી રાખવાની ક્ષમતા છે,’ એટલે કે સરકાર પોતે ટકી શકે એવી કોઇ એંધાણી નથી એમ અર્થ થયો એવું કહી શકાય. અમેરિકન સૈન્યની વિદાય એક રીતે સત્તાના યુદ્ધમાં તાલીબાનનું પલડું ભારે કરનારી સાબિત થઇ છે. તાલીબાન ગમે ત્યારે શહેરો પર ટાર્ગેટ કરવાનું શરૂ કરી દઇ શકે છે.
આ સંજોગોમાં ત્રણ શક્યતાઓ છે, – તાલીબાન અને અફઘાની સરકાર સત્તાની વહેંચણી કરીને સાથે મળી અફઘાનિસ્તાનનું ભવિષ્ય ઘડે. આ શક્યતા સાવ પાંખી છે. બીજું તો સિવિલ વૉર છેડાઇ જાય જેમાં આર્થિક અને લશ્કરી દ્રષ્ટિએ પશ્ચમિનો ટેકો ધરાવતી સરકાર મુખ્ય શહેરોમાં પોતાનો કાબૂ જાળવી રાખે અને તાલીબાન બીજા હિસ્સાઓમાં પહોંચી જાય, જ્યાં ત્યાંના સ્થાનિક લોકો તેની સામે પોતાની લડાઇ લડે. ત્રીજી શક્યતા છે કે તાલીબાન આખા દેશને ફરી પોતાના તાબામાં લઇ લે. જે પણ દેશ અફઘાનિસ્તાન સાથે વાટાઘાટ કરવાનું વિચારતો હોય તેણે આ બધી શક્યતાઓને પણ ગણતરીમાં રાખવી રહી.
પાકિસ્તાનની વાત કરીએ તો તે એવો પહેલો દેશ છે જેણે તાલીબાન શાસનને નેવુંના દાયકામાં માન્યતા આપી, તેને ગણતરીમાં લીધું. પાકિસ્તાનના આઇ.એસ.આઇ.ની મદદથી તાલીબાને મોટા ભાગના અફઘાનિસ્તાનને કાબૂમાં લઇ લીધો. ૯/૧૧ના હુમલા પછી બુશના દબાણમાં મુશર્રફે તાલીબાન સાથે છેડા છોડ્યા અને આતંકવાદ સામે અમેરિકાની લડાઇમાં પાકિસ્તાન પણ જોડાયો. જો કે તેણે તાલીબાનીઓને શરણ આપી ડબલ ગેમ કરી. તાલીબાનીઓ પણ પાકિસ્તાનના શરણમાં મજબૂત બન્યા. હવે અમેરિકાની આ એક્ઝિટ પછી તાલીબાન જોરમાં છે તો પાકિસ્તાન પણ કેન્દ્ર સ્થાને છે. તાલીબાન જો અફઘાનિસ્તાન પર બળજબરી કરે તો પાકિસ્તાનને લાભ નહીં થાય. પાકિસ્તાનને ભારતનો અફઘાનિસ્તાન પર શું પ્રભાવ છે તે જાણવામાં વધારે રસ હોય તે સ્વાભાવિક છે. વળી કાબુલમાં પણ તાલીબાનીઓનું જ રાજ હોય તેવું પાકિસ્તાન ઇચ્છે તેવી પૂરી શક્યતા છે. જો કે પાકિસ્તાનમાં એટલી ક્ષમતા છે કે નહીં કે તેઓ અમેરિકાની વિદાય પછીના અફઘાનિસ્તાનને ઘડી શકે તેની કોઇ ગેરંટી કે સ્પષ્ટતા નથી.
ભારતે ક્યારે ય પણ તાલીબાનનો અફઘાનિસ્તાનમાં મહત્ત્વનો રોલ છે તે બાબત નકારી નથી. તાલીબાન સાથે વાટાઘાટોમાં ભારતે ત્રણ બાબતો સાચવવી રહી. પહેલું તો અફઘાનિસ્તાનમાં પોતાનાં રોકાણ બચાવવા, બીજું કે ભાવિ તાલીબાની શાસકો રાવલપીંડીની પ્યાદા બનીને ન રહી જાય અને ત્રીજું કે પાકિસ્તાનની મદદથી ખડા થયેલા આતંકી જૂથોને તાલીબાનનો ટેકો ન મળે. આ પહેલાં તાલીબાનને ગણતરીમાં નહીં લઇને ભારતે તગડી કિંમત ચૂકવી છે, હવે શું વ્યૂહરચના અપનાવાય છે, એ જોવું રહ્યું.
અફઘાનિસ્તાનમાંથી ચાલી નિકળેલા યુ.એસ. સૈન્યએ ત્યાં ૩.૫ મિલિયન જેટલી તો વસ્તુઓ રહેવા દીધી છે જેમાં પાણીની બોટલ, એનર્જી ડ્રિંક્સ અને રેડી મેડ મીલ્સનો સમાવેશ થાય છે. વળી સિવિલિયન વાહનોની કતારો પણ છે પણ એકેયમાં ચાવી નથી કે ચાલુ કરી તેનો કોઇ ઉપયોગ કરી શકાય. ઘણાં સશસ્ત્ર વાહનો પણ અહીં પાર્ક કરાયેલાં છે. એક લાખ જેટલા લશ્કરી સૈનિકો રાતોરાત અહીંથી ચાલ્યા ગયા છે. અફઘાની સૈનિકોને એ વાતનો આઘાત લાગ્યો છે કે વીસ વર્ષના આ સંબંધોને તેમણે એટલા ય ગણતરીમાં ન લીધા કે તેમની સાથે આગલી રાતે પેટ્રોલિંગ કરનારા અફઘાની સાથી સૈનિકોને પણ તેમણે જાણ ન કરી.
બાય ધી વેઃ
અમેરિકન સૈન્ય જે વિસ્તારોમાંથી ખસી ગયા ત્યાં તેમણે ઇલેક્ટ્રીસિટી બંધ કરી દીધી. જતાં પહેલાં અફઘાન કમાન્ડરને જાણ ન કરી. યુ.એસ. સૈન્યની વિદાયના બે કલાક પછી તેમને સવારે સાત વાગ્યાની આસપાસ ખબર પડી કે યુ.એસ. સૈન્ય ત્યાંથી બિસ્તરાં પોટલાં લઇને ચાલ્યું ગયું છે. તેઓ એરબેઝ પર પહોંચે અને પરિસ્થિતિ સંભાળે ત્યાં સુધીમાં તો લૂંટફાટ કરનારાઓની ટોળકી ત્યાં પહોંચી ગઇ અને ખાલી પડેલાં બધાં બરૅક્સ તથા સ્ટોરેજ ટેન્ટ્સ ખેદાન મેદાન કરી નાખ્યા. તાલીબાનનો આતંક ઉત્તર અફઘાનિસ્તાનમાં તો ચાલી જ રહ્યો છે અને અચાનકથી થયેલી આ એક્ઝિટને કારણે અફઘાની સૈન્ય પર નવી જ જવાબદારી આવી ગઇ છે. બીજું એક બાય ધી વે એ કે આ લખતાં લખતાં મેં ૨૦૦૭માં કાબુલમાં દોઢ મહિનો ગાળ્યો તેની બધી જ યાદો તાજી થઇ ગઇ પણ, વો કહાની ફિર કભી.
પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 11 જુલાઈ 2021
