કદાચ જ કોઈએ એવી કલ્પના કરી હશે કે આ વર્ષે યોજાયેલા ઓસ્કાર એવોર્ડમાં ફિલ્મ 'ગ્રીન બુક'ને બેસ્ટ ફિલ્મનો ઓસ્કાર મળશે, કારણ કે બેસ્ટ ફિલ્મની કેટેગરીમાં નામાંકિત 8 ફિલ્મો પૈકી 'રોમા' નામની ફિલ્મને બેસ્ટ ફિલ્મનો ઓસ્કાર એવોર્ડ મળશે, તેની સંભાવનાઓ પ્રબળ હતી. અને 'રોમા' સિવાયની નામાંકિત થયેલી અન્ય ફિલ્મો પૈકી 'ધ ફેવરેટ', 'બ્લેક પેન્થર', 'અ સ્ટાર ઈઝ બોર્ન' અને 'બ્લેક ક્લેંસમેન' પૈકી કોઈએકને બેસ્ટ ફિલ્મનો ઓસ્કાર એવોર્ડ મળે તેવું લાગી રહ્યું હતું, પણ ફિલ્મ 'ગ્રીન બુક'ને જ્યારે બેસ્ટ ફિલ્મનો ઓસ્કાર મળ્યો, ત્યારે સૌ કોઈ ચોંકી ગયા.
ફિલ્મ 'ગ્રીન બુક' એક ઘોર અમેરિકન ફિલ્મ છે, તે ચોક્કસપણે એક સારી ફિલ્મ છે અને તે જોતી વખતે દર્શક તેમાં ડૂબતો જાય છે. આ ફિલ્મમાં કલાત્મકતા ભલે ઓછી હોય પણ આ એક પરંપરાગત અમેરિકન પ્રથાવાળી ફિલ્મ છે કે જેની દર્શક પર જલદી અસર ઊભી થઈ જાય છે અને ભાવનાત્મકરીતે દર્શકો સુધી તે કનેક્ટ થઈ જાય છે.
વર્ષ 1962ના સમયને રજૂ કરતી ફિલ્મ 'ગ્રીન બુક'માં એક ઈટાલિયન-અમેરિકન બોડીગાર્ડ(વીગો)ની વાત છે કે જે અશ્વેતોને ખાસ પસંદ કરતો નથી, અને તે પોતાના અધિકારો માટે જાગૃત આફ્રિકન-અમેરિકન સમલૈંગિક પિયાનોવાદક(મહર્શલા)ની સાથે એક યાત્રા પર નીકળે છે, આ એ સમય છે કે જ્યારે અશ્વેતોને સતત ગુલામી તથા હિંસાનો સામનો કરવો પડતો હતો. એક ઐતિહાસિક પુસ્તક કે જેનું નામ છે ધ નીગ્રો મોટરિસ્ટ ગ્રીન બુક કે જેમાં તે હોટેલોના નામો જોવા મળતા હતા કે જ્યાં યાત્રા દરમિયાન અશ્વેતોને રહેવા માટે આશરો મળતો હતો. આ પ્રમાણે ફિલ્મનું નામ આ રીતે 1930થી 1960ના દાયકામાં પ્રચલિત ગ્રીન બુકથી પ્રેરિત છે, અને તેમાં નોંધવામાં આવેલ હોટેલો મુજબ મ્યુઝિક ટૂર પર નીકળેલો ફિલ્મનો 'પૈસાદાર' અશ્વેત નાયક તેના માટે રહેવાની વ્યવસ્થા તેના શ્વેત ડ્રાઈવર-બોડીગાર્ડના માધ્યમથી કરે છે.
ફિલ્મ 'ગ્રીન બુક'માં કુશળતાપૂર્વક તે સમયનો શ્વેત-અશ્વેત વચ્ચેનો ભેદભાવ અને આભડછેટની વાતનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. પરંતુ, ફિલ્મ 'ગ્રીન બુક' સાથેની સૌથી મોટી સમસ્યા એ તેનું પોલિટિક્સ છે કે જ્યાં એવું વારંવાર દર્શાવવામાં આવે છે કે અશ્વેતોને ન્યાય મેળવવા માટે શ્વેત અમેરિકન નાયકોની મદદ લેવી પડશે. આ પ્રકારની ફિલ્મોને 'વ્હાઈટ સેવિયર નેરેટિવ' (White savior narrative) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે કે જેમાં એવું દેખાડવામાં આવે છે કે ગોરી ચામડી ધરાવતા શ્વેત પાત્રો જ અશ્વેતોને અન્યાયમાંથી મુક્ત કરાવે છે. ઘણાં દાયકાઓથી હોલિવૂડની ફિલ્મો આ માનસિકતામાંથી બહાર આવી શકી નથી, પરંતુ, હાલના સમયમાં કેટલાંક બ્લેક ફિલ્મમેકર્સ હોલિવૂડમાં મુખ્યપ્રવાહની ફિલ્મોમાં સામેલ થયા છે, એટલે આ પ્રકારના પરંપરાગત નેરેટિવમાં બદલાવ જોવા મળ્યો છે.
આ બદલાવનું જો કોઈ શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ હોય તો તે છે વર્ષ 2018માં રિલીઝ થયેલી હોલિવૂડ ફિલ્મ 'ધ હેટ યુ ગિવ' (The Hate U Give) કે જેમાં અમેરિકામાં રહેતા અશ્વેતોની જીવનશૈલી અને તેમના પોતાના હક માટેની લડાઈની વાત છે. આ કારણે જ અશ્વેત નિર્દેશકો દ્વારા અશ્વેત નાયકોની વાત કહેતી ફિલ્મ જેવી કે 'ગેટ આઉટ', 'બ્લેક પેન્થર' અને 'બ્લેક ક્લેંસમેન', 'ધ હેટ યુ ગિવ' વગેરેની મુક્તકંઠે પ્રશંસા થાય છે. કારણ કે આ ફિલ્મો માત્ર શ્રેષ્ઠ છે, તેટલું જ નહીં પણ તેમાં સાંસ્કૃતિક મહત્ત્વ અને સાચા રાજકારણની વાત જોવા મળે છે, પણ બેસ્ટ ફિલ્મનો ઓસ્કાર જીતનાર 'ગ્રીન બુક' આ પૈકીની ફિલ્મ નથી. ફિલ્મ 'ગ્રીન બુક'માં શ્વેત નાયકને અશ્વેત અને સમલૈંગિક પિયાનોવાદકના ડ્રાઈવર અને બોડીગાર્ડ તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવે છે, અને લગભગ તમામ મુખ્ય પરિસ્થિતિઓમાં આ અશ્વેત નાયક 'વ્હાઈટ સેવિયર નેરેટિવ' હેઠળ તેના ગોરી ચામડી ધરાવતા શ્વેત ડ્રાઈવર-બોડીગાર્ડના કારણે રંગભેદની હિંસામાંથી બચી શકે છે.
યાદ કરો કે હોલિવૂડના શ્વેત ડિરેક્ટર ટેરેન્ટિનોની પ્રખ્યાત ફિલ્મ જેંગો અનચેઈન્ડ(2012)માં પણ આ પ્રકારના 'વ્હાઈટ સેવિયર નેરેટિવ' ટૂલનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો. સાથે જ ફિલ્મ 'ગ્રીન બુક'નો અશ્વેત નાયક એક રિયલ લાઈફ બ્લેક મ્યુઝિશિયન ડોનાલ્ડ શર્લી પર આધારિત છે અને આ સંગીતજ્ઞ પરિવારનો આરોપ છે કે 'ગ્રીન બુક' ફિલ્મમાં શ્વેત નાયકને મહાનાયકની જેમ દેખાડવાના ચક્કરમાં અશ્વેત ડોનાલ્ડ શર્લીના જીવનમાંથી ઘણું સત્ય બહાર કાઢી નાખવામાં આવ્યું છે અને તેમાં ખોટી વસ્તુઓનો ઉમેરો કરવામાં આવ્યો છે.
આ વર્ષે જ્યારે ઓસ્કાર એવોર્ડમાં ફિલ્મ 'ગ્રીન બુક'ને બેસ્ટ ફિલ્મનો ઓસ્કાર એવોર્ડ જાહેર કરવામાં આવ્યો ત્યારે ત્યાં હાજર અશ્વેત ડિરેક્ટર સ્પાઈક લી પણ નારાજ થઈ ગયા કારણ કે તેમની ફિલ્મ બ્લેક કલેંસમેન પણ ઓસ્કારમાં આ વર્ષે બેસ્ટ ફિલ્મની રેસમાં હતી. અશ્વેત ડિરેક્ટર સ્પાઈક લીએ હોલિવૂડ સ્ટાર્સની વચ્ચે બેઠા-બેઠા ફિલ્મ 'ગ્રીન બુક'ને લઈને તેમની નારાજગી પ્રગટ કરી અને ઓસ્કાર સેરેમની ખત્મ થતા પહેલાં ત્યાંથી બહાર નીકળી જવાના પણ પ્રયાસો કર્યા. અગાઉ પણ હોલિવૂડ ફિલ્મોમાં 'વ્હાઈટ સેવિયર નેરેટિવ'નો દ્રષ્ટિકોણ દર્શાવતી અનેક ફિલ્મોને ઓસ્કાર એવોર્ડ મળી ચૂક્યો છે જેમ કે વર્ષ 1999માં 'લાઈફ ઈઝ બ્યુટીફુલ' જેવી અદ્ભુત ફિલ્મ અને સ્ટીવન સ્પીલબર્ગની બેસ્ટ ફિલ્મ પૈકીની એક યુદ્ધ ફિલ્મ; સેવિંગ પ્રાઈવેટ ર્યાન'ને છોડીને 'શેક્સપિયર ઈન લવ' ફિલ્મને બેસ્ટ ફિલ્મનો ઓસ્કાર એવોર્ડ મળ્યો હતો. જ્યારે વર્ષ 2006માં આંગ લીની ફિલ્મ બ્રોકબેક માઉન્ટેઈન અને સ્ટીવન સ્પીલબર્ગની ફિલ્મ મ્યુનિખને બાજુમાં રાખીને 'ગ્રીન બુક' માફક 'વ્હાઈટ સેવિયર નેરેટિવ'નો દ્રષ્ટિકોણ દર્શાવતી ફિલ્મ ક્રેશને બેસ્ટ ફિલ્મ જાહેર કરવામાં આવી હતી. વર્ષ 1941માં 'સિટીઝન કેન' જેવી મહાન ફિલ્મને છોડીને 'હાઉ ગ્રીન વોઝ માય વેલી'ને બેસ્ટ ફિલ્મનો એવોર્ડ મળ્યો હતો કે જેને આજે કોઇ જાણતું પણ નથી.
હવે વાત વર્ષ 2018માં રિલીઝ થયેલી એક માસ્ટરપીસ હોલિવૂડ ફિલ્મ 'ધ હેટ યુ ગિવ' (The Hate U Give) વિશે કે જેમાં અમેરિકામાં રહેતી એક અશ્વેત સ્કૂલ ગર્લ સ્ટાર કાર્ટરના અનુભવોની વાત છે. અમેરિકન અશ્વેત પરિવારમાં જન્મેલી અને અશ્વેત લોકોના વિસ્તારમાં રહેતી સ્ટાર નામની આ છોકરી જ્યારે ગોરી ચામડીના લોકોની એક પ્રાઈવેટ સ્કૂલમાં ભણવા જાય છે ત્યારે શ્વેત લોકોનું તેની સાથેનું વર્તન અને તે દરમિયાન ફિલ્મની વાર્તામાં વળાંક ત્યારે આવે છે કે જ્યારે આ 16 વર્ષીય સ્ટાર તેના એક અશ્વેત મિત્રની સાથે એક પાર્ટીમાંથી ગાડીમાં ઘરે આવતી હોય છે તે દરમિયાન તે વિસ્તારનો શ્વેત પોલીસ ઓફિસર ચેકિંગના નામે આ ગાડીને રોકે છે અને તે દરમિયાન કંઈક એવી પરિસ્થિતિનું સર્જન થાય છે કે તે શ્વેત પોલીસ ઓફિસર ગાડીમાં સવાર અશ્વેત છોકરાને ગોળી મારી દે છે અને પછી ફિલ્મમાં શરૂ થાય છે આ મૃતક નિર્દોષ અશ્વેત છોકરાના હક માટેના લડાઈની વાત. ફિલ્મમાં 16 વર્ષીય અશ્વેત છોકરી સ્ટારની તેના પોતાના અધિકારો માટેની વાતને ખૂબ જ ગંભીરતાથી અને તર્કબધ્ધરીતે રજૂ કરવામાં આવી છે. આ ફિલ્મ 'ધ હેટ યુ ગિવ' નામના એક પુસ્તક પર આધારિત છે, ભલે આ ફિલ્મને ઓસ્કાર એવોર્ડમાં નામાંકન મળ્યું ના હોય તેમ છતા આ એક માસ્ટરપીસ ફિલ્મ છે અને ફિલ્મોના ઇતિહાસમાં તેની નોંધ ચોક્કસ લેવામાં આવશે.
e.mail : nbhavsarsafri@gmail.com
