આ ઉંમરે વિરોધ કરવા માટે સહકાર અને સમય બંન્ને મળે છે તો પરિપક્વ થયા પછી સ્થાયી જિંદગીની લડત લડવામાં જુવાળની ઝાળમાં વ્યવહારુ બુદ્ધિનું તેજ પણ ભળે છે
ઓન્તુઆન દે સાન્ત એક્ઝુપેરીનાં બહુ જ જાણીતા પુસ્તક ‘ધી લિટલ પ્રિન્સ’માં સૂત્રધાર એક સરસ વાત કરે છે. એ કહે છે, ‘આ મોટેરાંઓને કોઇ વાત જાતે સમજાતી જ નથી, અને તેમને હંમેશાં, કાયમ માટે બધી વાતો સમજાવ્યા કરવું બાળકો માટે થકવી નાખે એવું હોય છે.’
સપ્ટેમ્બરમાં યુનાઇટેડ નેશન્સ જનરલ એસેમ્બલીમાં ક્લાઇમેટ ચેન્જની માંગ કરતી સોળ વર્ષની ગ્રેટા થનબર્ગનાં વક્તવ્યમાં આ બળાપો બહુ સાહજીકતાથી વર્તાઇ આવે છે. ગ્રેટા કોણ છે, શું કરી રહી છે, શા માટે કરી રહી છે તે વિષે કંઇ ફરીવાર લખવાની જરૂર નથી. અત્યાર સુધીમાં તેને વિષે પૂરતું લખાઇ ચૂક્યું છે. આજે દુનિયા આખીમાં જકાર્તાથી માંડીને ન્યુયોર્કનાં બાળકો અને ટીનએજર્સ ક્લાઇમેટ ચેન્જ સામે પગલાં લેવા માટે પોતાનાં વર્ગ ખંડમાંથી બહાર નીકળી દેખાવો કરી રહ્યાં છે, તેની પાછળ આ ગ્રેટા થનબર્ગે શરૂ કરેલી ચળવળ કારણભૂત છે. પુતીનથી માંડીને ટ્રમ્પ સુધીનાં બધાંએ ગ્રેટાની નોંધ લેવી પડી છે. ટીકા, ટ્રોલ્સ, વિરોધ, હાંસીથી માંડીને ઘણું બધું આ સોળ વર્ષની છોકરી સામે ફંગોળાયું છે પણ તે પોતાના મુદ્દે મક્કમ છે અને યોગ્ય દિશામાં નૈતિકતાઓથી વિચારનારાઓનો તેને પૂરો ટેકો છે.
ગ્રેટાને નોબેલ પારિતોષિક મળી શકે એવો ગણગણાટ શરૂ થઇ ગયો છે ત્યારે વિશ્વની સૌથી નાની વયે નોબેલ પારિતોષિક જીતનારી માલાલ યોસાફઝાઇનો ઉલ્લેખ ન થાય તો જ નવાઈ. ઉત્તર-પશ્ચિમી પાકિસ્તાનમાં સ્ત્રી શિક્ષણ તરફી અભિયાન ચલાવનારી મલાલાએ ૧૧ વર્ષની વયે કન્યા શિક્ષણ વિષે વાત કરવાની શરૂઆત કરી હતી અને પંદર વર્ષની વયે તેના લમણે તાલીબાની જૂથે ગોળીબાર કર્યો હતો. મલાલા પર થયેલા આ હુમલાને પગલે પાકિસ્તાનમાં સૌથી પહેલીવાર શિક્ષણનાં અધિકારનો ધારો પસાર કરાયો. મલાલાને બહુ વધુ પડતી ચગાવવામાં આવી છે એવું કહેનારા લોકો પણ હતાં. વિશ્વ રાજકારણનાં ખેલનાં ભાગ રૂપે મલાલાને મહત્ત્વ અપાયું છે કે મલાલા કરતાં કંઈકગણું વધારે વેઠનારાં બાળકો પણ પાકિસ્તાનમાં છે એવી વાતો પણ થઈ. આ બધું ત્યારે નગણ્ય લાગે જ્યારે એ સમજાય કે પાકિસ્તાનમાં શિક્ષણાધિકારનો ધારો મલાલાએ કરેલા પિટીશનને પગલે જ લાગુ કરાયો હતો.
ગ્રેટા અને મલાલા બંન્ને એ જ્યારે કોઈ મુદ્દાની તરફેણમાં અથવા તો કોઇ સમસ્યાનાં વિરોધમાં માથું ઊંચક્યું ત્યારે એ બંન્નેની ઉંમર ‘પરિપક્વ’ એટલે કે અઢાર વર્ષની ઉપરની નહોતી. વળી એવું પણ નથી કે સાવ પહેલીવાર કોઇ ટીનએજર્સે સમાજની બદીઓ, બંધનો, પ્રદૂષણ કે સંકુચિત માનસિકતા સામે અવાજ ઉપાડ્યો છે. ભૂતકાળમાં પણ આમ બન્યું છે અને આ ઘડીએ દુનિયાનાં જુદાં જુદાં ખૂણે એવાં ટીનએજર્સ છે જે એક યા બીજા મુદ્દા પર પોતાની આગવી સમજ પ્રમાણે કામ કરી રહ્યાં છે. જેમ કે જેમી માર્ગોલિને ૨૦૧૭માં સિએટલમાં ઝીરો અવર પ્રોટેસ્ટ ગ્રુપની શરૂઆત કરી, ત્યારે તે માત્ર પંદર વર્ષની હતી. ગ્રેટાને પ્રેરણા આપનારો પ્રસંગ હતો પાર્કલેન્ડમાં રાષ્ટ્રીય સ્તરે થયેલું સ્કૂલ વૉક આઉટ, ૧૭ જણાંનાં મોત પછી બંદૂક અંગેનાં કાયદાઓને વધુ કડક બનાવવા માટે કરાયું હતું.
વ્યવહારુ રીતે વિચારીએ તો એમ પ્રશ્ન થાય કે શા માટે ટીનએજ કે જેને ગુજરાતીમાં કિશોરાવસ્થા કે તરુણાવસ્થાવાળો તબક્કો કહેવાય તેમાં આ જોશનો પારો સડસડાટ ઉપર ચઢે છે? વર્તમાન સમયની વાત કરીએ તો અત્યારની પેઢી પોતાની પહેલાં થઈ ગયેલાં ટીનએજ એક્ટીવિસ્ટ્સ કરતાં વધારે સંકલિત છે. સોશ્યલ મીડિયા અને અન્ય તમામ શક્યતઃ ડિજીટલ માધ્યમોને કારણે તેમને ધાર્યાં કરતાં વધારે ‘અટેનશન’ મળે છે અને આ કારણે વધારે યુવાનો-કિશોરોને ચળવળનો હિસ્સો બનવાનું બળ મળે છે, પ્રોત્સાહન મળે છે. ટીનએજર્સની ચળવળ પારંપરિક નથી પણ વૈશ્વિક ન્યાય મેળવવાની એષણાથી ધગધગતી છે. કોઈ એક વસ્તુ નહીં પણ જેને ગુજરાતીમાં દીર્ધદ્રષ્ટિ કે અંગ્રેજીમાં ‘લાર્જર પિક્ચર’ પ્રકારનાં શબ્દ પ્રયોગથી વ્યાખ્યાયિત કરી શકાય તેવી માંગ સાથે આ ટીનએજર્સ પોતાનો મુદ્દો રજુ કરી રહ્યાં છે. આ ટીનએજર્સની વાત દૂર સુધી પહોંચે છે કારણકે તેઓ કોઇનો એજન્ડા નથી વેચી રહ્યાં, તેમને પોતાના વિચાર રજૂ કરવાનાં પૈસા નથી મળી રહ્યાં. આ કારણે તેમનો સંદેશો બિલકુલ સીધો અને કોઈપણ પ્રકારનાં આવરણ વગરનો છે. ઉંમર તેમની પડખે છે કારણ કે અત્યારે તેમણે કારકિર્દીનાં તત્કાળ નિર્ણયો નથી લેવાનાં, તેઓ એવું ઘણું કહી શકે છે જે મોટી ઉંમરનાં એક્ટિવિસ્ટ્સ નથી કહી શકતા. તેઓ જે પણ વિચાર કે વાત રજૂ કરે તે નિસ્યંદિત હોય, તેમાં અમુક આવરણ હોય, ગણતરીપૂર્વકની રજૂઆત હોય.
ગ્રેટાએ પોતાનાં વક્તવ્યમાં કહ્યું છે તે ‘ધી લિટલ પ્રિન્સ’ની વાતને મળતું આવે છે. ગ્રેટા કહે છે કે, ‘જે જેવું છે તેવું જ તેને કહેવાની પરિપક્વતા તમારામાં નથી, એમ કરવાનો બોજો પણ તમે અમારા પર, બાળકો પર નાખી દીધો છે.’ ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટી, યુનાઇટેડ કિંગ્ડમનાં, ક્લાઇમેટ આઉટરીચનાં કોમ્યુનિકેશન સ્પેશ્યાલિસ્ટ ક્રિસ્ટોફર શૉનું કહેવું છે કે, ‘આ ટીનએજર્સમાં અત્યારે જે ઉત્સાહ છે તે કેટલો વખત કાયમ રહે છે તે જોવું રહ્યું. તેઓ મોટા થાય, સ્કૂલમાંથી બહાર નીકળે, નોકરી શોધીને, અસ્થિર અર્થતંત્રમાં એક સ્થાયી જિંદગી શરૂ કરવાની જવાબદારી માથે આવે ત્યારે ‘એક્ટીવિઝમ’ માટે પૂરતો સમય ન રહે એમ પણ બને. વળી આ ઉંમરે વિરોધ કરવા માટે સહકાર અને સમય બંન્ને મળે છે. આખા દિવસનાં વિરોધ કે દેખાવો પછી થાકીને ઘરે પહોંચેલા ટીનએજર્સ માટે ટેબલ પર પિરસાયેલું ભાણું તૈયાર હોય છે.’
આ જુવાળ કેટલો વખત રહે છે તેનાં કરતાં આ જુવાળ જવાબ માંગે છે પ્રેરણા નહીં તે જ તેનો ‘યુ.એસ.પી.’ એટલે કે યુનિક સેલિંગ પોઇન્ટ છે. મીડિયા હોય કે રાજકારણીઓ, દરેકને આ નવા યંગીસ્તાનના ‘ઇન્ફ્લુઅન્સ’નો પરચો મળી રહ્યો છે અને તેમને અંદરખાને ખબર છે કે આ ધારદાર સવાલોથી તેઓ પોતાની જાતને બહુ લાંબો સમય બચાવી નહીં શકે.
બાય ધી વેઃ
રશિયન પ્રમુખ પુતીને ગ્રેટા માટે કહ્યું છે કે તે ભલી અને નિષ્ઠાવાન જરૂર છે પણ ચોક્કસ લોકો પોતાના સ્વાર્થ માટે બાળકો અને ટીન-એજર્સનો ઉપયોગ કરી રહ્યાં છે જે અયોગ્ય છે. પુતીને ઉમેર્યું કે ગ્રેટાએ વિકાસશીલ દેશોમાં જઈને ત્યાં ભૂખ અને ગરીબીમાં સબડી રહેલાંઓને સમજાવી દેવું જોઇએ કે તેમની સ્થિતિ શા માટે નહીં બદલાય. વિરોધાભાસ સ્વિકારવા, સ્વાર્થી કે ક્રૂર બનીને ટકી જવા માટે જંગે ચઢવું વગેરે પરિપક્વતાની નિશાનીઓ છે, જે ટીનએજર્સ પર અસર નથી કરતી. નવી પેઢીને નિષ્ફળતા નથી પચતી અને માટે તેઓ પોતાના હાથમાં સુકાન આપીને બલિદાન માટે તૈયાર છે. ભારતમાં સમસ્યાઓનો પાર નથી, સમસ્યા એ છે કે જે ભોગ બને છે તે મધ્યમવર્ગનાં બાળકો માર્કશીટમાં સારા માર્ક લાવવા મથી રહ્યાં છે અને જેમને કંઈ નડતું નથી તેવા ઉચ્ચ વર્ગનાં કુટુંબનાં બાળકો વિદેશમાં ડિગ્રી લઈ રહ્યાં છે અને વતનનાં પ્રશ્નોથી લાંબા અંતરે ઉછરી રહ્યાં છે.
પોતાનાં આગવાં યુદ્ધ ધરાવતા ‘યંગસ્ટર્સ’
* મધ્યયુગીન ફ્રાંસની ખેડૂત પરિવારની જૉન ઑફ આર્કને લડતાં તો શું પણ લખતા વાંચતા પણ નહોતું આવડતું, પણ તેને ભાસ થતો કે તેને ઇશ્વરે કહ્યું કે ઇંગ્લેન્ડ સાથેનાં ફ્રાંસનાં યુદ્ધમાં તેણે ભાગ લેવાનો છે. બ્રહ્મચર્ય પાળનારી જૉને કોઇપણ અનુભવ ન હોવા છતાં સોળ વર્ષની વયે લશ્કરનું સુકાન સંભાળ્યું હતું અને યુદ્ધ જીતીને પાછી આવી હતી. પુરુષનાં કપડાં જ પહેરનારી જૉનને ૧૯ વર્ષની વયે જીવતી સળગાવાઇ હતી.
* એન ફ્રેંકની ડાયરી વિષે કોણ નથી જાણતું. પંદર વર્ષની એનની ડાયરીમાં જર્મનીમાં યહૂદીઓ પર થયેલા અત્યાચારની વાસ્તવિકતાથી માંડીને કઈ રીતે કુટુંબો બચ્યાં તેનો ચિતાર હતો.
* ઇંગ્લેન્ડમાં જન્મેલી જેન ઑસ્ટિને, પ્રાઇડ એન્ડ પ્રેજ્યુડાઇસ નૉવેલ લખી ત્યારે એ માંડ સોળ વર્ષની હતી. જેન ઑસ્ટીનને ૪૨ વર્ષની જિંદગીમાં લખેલાં સાત પુસ્તકોએ મહિલા લેખકો પ્રત્યેનો દ્રષ્ટિકોણ બદલ્યો.
* સુહેલ ફરીસ માઝરુઈ, ૨૩ વરષની વયે યુ.એ.ઇ.ની યુથ અફેર્સની મિનિસ્ટર ઑફ સ્ટેટ તરીકે નિમાઇ. યુવાનોની ક્ષમતાને યોગ્ય દિશા મળે તે માટે તે કાર્ય કરે છે.
* પાર્કલેન્ડ ફ્લોરીડાનાં ડેવિડ હોગ, જેકલિન કૉરીન, એમ્મા ગોન્ઝેલસ, કેમેરોન કાસ્કી અને એલેક્સ વિન્ડ એમ પાંચ જુવાનિયાઓએ મળીને ગન કંટ્રોલનાં કાયદા કડક બને તે માટે #નેવરઅગેઇન મુવમેન્ટ શરૂ કરી અને તેમની લડત હજી પણ ચાલુ છે.
* ૧૯ વર્ષની યારા શાહિદી, અભિનેત્રી તો છે જ પણ તે હૉલીવુડમાં ડાઇવર્સિટી અને મહિલાસશક્તિકરણ તથા શિક્ષણનાં મુદ્દા પર કામ કરે છે.
* ૧૪ વર્ષની માર્લે ડાયઝે અગિયાર વર્ષની વયે #૧૦૦૦બ્લેકગર્લબુક અભિયાન શરૂ કરી જેમાં બ્લેક છોકરીઓ મુખ્ય પાત્ર હોય તેવાં પુસ્તકો ભેગાં કર્યાં. રંગભેદ સામેની તેની આ લડતને બહુ સારો પ્રતિભાવ મળ્યો.
* ડેસ્મોન્ડ નેપોલ્સ ૧૨ વર્ષની વયથી એલ.જી.બી.ટી.ક્યુ. એક્ટિવિસ્ટ તરીકે પોતાનાં વિચાર રજૂ કરતો આવ્યો છે. તે ડ્રેગ આર્ટિસ્ટ છે અને જાતિ સ્વતંત્રતાનો પ્રચાર પ્રસાર કરે છે.
* ૧૧ વર્ષની મેરી કોપેનીએ આઠ વર્ષની વયે ઓબામાને મિશિગન, ફ્લિન્ટનાં પાણીનાં પ્રશ્નો અંગે પત્ર લખ્યો. ઓબામાએ આ સ્થળની મુલાકાત લીધી અને ત્યારથી માંડીને આજ સુધી ચોખ્ખું પાણી તમામને મળે તે માટે મેરી સતત ચળવળ ચલાવે છે.
સૌજન્ય : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 13 ઑક્ટોબર 2019
