એક તરફ આપણે ડિજીટલ ટ્રાન્ઝેક્શન્સમાં સતત આગળ વધી રહ્યા છીએ, એ હદે કે ભારતમાં ગયા વર્ષના મધ્ય સુધીમાં 48 બિલિયનના રિયલ ટાઇમ ટ્રાન્ઝેક્શન્સ થયા હતા અને તે વિશ્વના બીજા કોઈપણ દેશ કરતાં વધારે છે. આ પ્રગતિશીલ તો છે જ પણ તેની સાથે ઓનલાઇ ધૂતારાઓ માટે કળા કરી જવાનું મોકળું મેદાન પણ મળ્યું છે
ચિરંતના ભટ્ટ
. તમને અચાનક જ વૉટ્સએપ પર મેસેજ આવે છે કે તમારું વીજળીનું બિલ તાત્કાલિક ભરી દો નહિંતર આજે રાત્રે 9.30થી તમારું લાઇટનું કનેક્શન કાપી નાખવામાં આવશે. તમે ગભરાઈ જાવ છો અને કશું વધારે વિચાર્યા વગર વીજળીનું બિલ ભરવા અંગે જે નંબર પરથી મેસેજ આવ્યો છે તેની પર ગભરાઈને મેસેજ પર વાત કરો છો, પૈસા ભરો છો અને 24 કલાકમાં તમારા ખાતામાંથી પૈસા ગાયબ થાય છે. આવો કિસ્સો વડોદરામાં કામ કરનારા એક ડૉક્ટર સાથે થયો હતો અને તેમણે અંદાજે ત્રણેક લાખ જેટલી રકમથી હાથ ધોવા પડ્યા હતા.
· કોઈ બહુ જ ફેન્સી નામ વાળા બહેન કે ભાઈ તમને વૉટ્સએપ પર મેસેજ કરે છે કે શું તમે હૉટેલ્સ કે સ્ટોર્સના રિવ્યુ ગૂગલ પર લખીને રોજના ચાર હજાર રૂપિયા કે તેથી વધુ રકમ કમાવા માગો છો? આ નામ સાથે કોઈ બહુ મોટી કંપનીનું નામ હોય જે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે જાણીતી હોય એટલે તમે આ આખી બાબતને ગંભીરતાથી લો. તમને એમ થાય કે મહિનાના લાખો મળી શકશે અને બદલામાં સાચા-ખોટા રિવ્યુઝ જ તો લખવાના છે, ચાલો, આ કરીએ. તમે આ મેસેજ કરનારા સાથે વાત આગળ વધારો અને થોડા દિવસ પછી તમારા ખાતમાંથી પૈસા જાય છે અને તમે કંઇ કરી શકતા નથી. આવા કિસ્સામાં મુંબઈની એક મહિલાએ સોળ લાખ રૂપિયા ગુમાવ્યા.
· તમારા સોશ્યલ મીડિયા પ્રોફાઇલને કોઈ ઇમ્પર્સોનેટ કરે છે એટલે કે તમારું ડિસપ્લે પિક્ચર વાપરીને, તમારી કેટલીક પોસ્ટ ડાઉનલૉડ કરીને કોઈ એવું જ એકાઉન્ટ બનાવે છે. તમારા લિસ્ટમાં જે લોકો છે તેમને મેસેજ કરે છે. સામી વ્યક્તિને લાગે છે કે તમે જ મેસેજ કર્યો છે જેમાં એમ લખ્યું હોય કે આ લિંક પર ક્લિક કરો, તમારો ઇમેઇલ આપો કારણ કે તમારે મને (તમારી ખોટી ઓળખ વાપરનારને) વોટ આપવાનો છે જેથી હું ક્યાંક બ્રાન્ડ એમ્બેસેડર બની શકું. તમને આ વ્યક્તિએ બ્લૉક કર્યા છે એટલે તમને આ આખી ઘટનાની ત્યાં સુધી ખબર ન પડે જ્યાં સુધી કોઈ સતર્ક મિત્ર તમને પૂછે નહીં કે શું આ તમારો પ્રોફાઇલ છે કે શું આ મેસેજ તમે જ કર્યો છે? કોઈ મિત્ર આ લિંક પર ક્લિક કરે અને ગણતરીના કલાકોમાં એનું એકાઉન્ટ હેક થઇ જાય, તેની વિગતો અને ડેટા કોઈ અજાણી વ્યક્તિ પાસે જતાં રહે અને પછી તે તમારા બૅંક એકાઉન્ટ વગેરેનો પણ ઉપયોગ કરી શકે અથવા તમને કોઈ રીતે ધમકી આપીને તમારી પાસેથી પૈસા પડાવી શકે. આવી ઘટનાઓ પણ ઘણાં બધાં લોકો સાથે બની છે.
સાઇબર ફ્રોડ – આપણે ધારીએ તેના કરતાં કંઈ મોટા પ્રમાણમાં થઈ રહ્યા છે. મારી સાથે તો ક્યારે ય કંઇ થાય જ નહીંનાં ફાંકા રાખનારા ભલભલા લોકો આ જાળમાં સપડાઇ ચૂક્યા છે. તમે ઓ.ટી.ટી. પર સિરીઝ જોવા ટેવાયલા હશો તો તમે જમતારા નામની સિરિયલ જોઈ જ હશે. એમાં એક નાનકડા ગામડામાં જુવાનિયાઓને રીતસરની તાલીમ મળે છે કે લોકોને કેવી રીતે ઠગવા અને એ લોકો મળીને મોટા મોટા જજ, રાજકારણીઓ અને પોલીસ અધિકારીઓને છેતરે છે. સ્ક્રીન પર જે પણ આવે એ વાસ્તવિકતાનું પ્રતિબિંબ જ હોય છે એ બિલકુલ સમજી શકાય તેવી બાબત છે. તાજેતરમાં જ આઇ.આઇ.ટી. કાનપુરમા શરૂ થયેલા એક સ્ટાર્ટઅપ ફ્યુચર ક્રાઇમ રિસર્ચ ફાઉન્ડેશને એક સંશોધન અહેવાલ બહાર પાડ્યો હતો ને તે અનુસાર ભારતમાં ફાઇનાન્શિયલ સાઇબરક્રાઇમ્સનું પ્રમાણ કૂદકે અને ભૂસ્કે વધ્યું છે. એક તરફ આપણે ડિજીટલ ટ્રાન્ઝેક્શન્સમાં સતત આગળ વધી રહ્યા છીએ, એ હદે કે ભારતમાં ગયા વર્ષના મધ્ય સુધીમાં 48 બિલિયનના રિયલ ટાઇમ ટ્રાન્ઝેક્શન્સ થયા હતા અને તે વિશ્વના બીજા કોઈ પણ દેશ કરતાં વધારે છે. આ પ્રગતિશીલ તો છે જ પણ તેની સાથે ઓનલાઇ ધૂતારાઓ માટે કળા કરી જવાનું મોકળું મેદાન પણ મળ્યું છે. આ અહેવાલમાં જાન્યુઆરી 2020થી લઇને જૂન 2023ની વચ્ચે કેવા પ્રકારના સાઈબર ક્રાઇમ થયા છે તેની પર કામ કરાયું છે. સાઇબર ક્રાઇમ્સમાં 77.41 ટકા ગુના આર્થિક છેતરપીંડી એટલે કે ફાઇનાન્શિયલ ફ્રોડ્ઝના જ થયા છે. બેંકિંગ, ડેબિટ કે ક્રેડિટ કાર્ડ સંબંધિત, ડિમેટ અને ડિપોઝિટરી ફ્રોડ, મોટી કંપનીને નામે થતું ચિટિંગ અને યુ.પી.આઇ. છેતરપીંડીઓ આ લિસ્ટમાં મોખરે છે. તમે જો એમ માનતા હો કે જમતારાની વાર્તામાં થોડી ઘણી કલ્પના તો હશે જ તો તમારે એ પણ જાણી લેવું જોઈએ કે રાજસ્થાનનો ભરતપુર જિલ્લો આવા આર્થિક છેતરપીંડી કરતા સાઈબર ક્રાઈમ્સનું હબ છે. નેવુંના દાયકામાં એક ગીત બહુ જાણીતું થયું હતું, ‘ભરતપુર લૂંટ ગયા હાય મેરે દૈયા …’ અહીં તો હવે એમ ઘાટ છે કે ભરતપુર હી હમેં લૂંટ રહા હૈ દૈયા … રાજસ્થાનના ભરતપુર પછી આ યાદીમાં ઉત્તર પ્રદેશનું મથુરા અને હરિયાણાના નુહનો સમાવેશ થાય છે. અરે હા જમતારા સિરીઝ જેની પરથી બની છે તે ઝારખંડનો જિલ્લો આ યાદીમાં પાંચમા સ્થાને છે.
ભારતમાં સાઇબર ક્રાઇમ અને તેમાં ય ફાઇનાન્શિયલ ફ્રોડ્ઝ આટલા વધવાનાં કારણોમાં મુખ્ય કારણો છે કે ટેક્નિકલી આપણે ત્યાં અવરોધો ઓછા હોય છે જેથી ધૂતારાઓ માટે ધૂસણખોરી કરવાનું આસાન થઈ જાય છે. વેરિફેકશન પ્રોસેસને મામલે ભારતીય ઓનલાઈન પ્લેટફોર્મ્સમાં અમુક નબળી કડીઓ છે જેને લીધે ખોટી ઓળખ બનાવીને ચાલાકી થઈ શકે છે. ખોટા એકાઉન્ટ બનાવવું સહેલું છે તો સિમ કાર્ડ મેળવવું પણ બ્લેક માર્કેટમાં બહુ આસાનીથી થઈ શકે છે. હવે તો એ.આઇ. – આર્ટિફિશ્યલ ઇન્ટેલિજન્સના અલગ અલગ ટૂલનો રાફડો ફાટ્યો છે અને આવામાં કોઇ તમારા અવાજની નકલ કરીને કોઈ બીજાને ભોળવીને છેતરી લે એવી અને એના જેવી કેટલી બધી શક્યતાઓ વધી જશે.
મે મહિનામાં દિલ્હીમાં ચાર કરોડ રૂપિયાની છેતરપીંડીનો ભોગ બનનારા ડૉક્ટર સાથે થયેલો કિસ્સો સૌથી મોટું સાઇબર કૌંભાંડ ગણી શકાય. કુરિયર કંપનીને નામે થતી છેતરપીંડીમાં પણ ફસાનારા લોકોનો આંકડો પણ મોટો છે. તમારા પાર્સલ મુંબઈ પોલીસે ઝડપ્યાં છે અને જો એકાઉન્ટ ખાલી નહીં કરો તો ધરપકડ થઇ જશે વાળા કેસિઝ પણ ઘણાં થયા છે. માત્ર આ વર્ષની વાત કરીએ તો ભારતમાં 212 ટકા જેટલા સાઈબર ક્રાઇમ્સ વધ્યા છે.
યુ.પી.આઇ. ફ્રોડથી માંડીને બેન્ક અને ઇમેઇલ સ્કેમ્સ થાય ત્યારે માંડ 2થી 8 ટકા કેસિઝમાં પૈસા પાછા મળ્યા હોવાનું બન્યું છે. ઘરે બેઠાં કામ કરાવની લાલચ, વિદેશમાં નોકરીની લાલચ, પૈસા કમાવાની લાલચ, કંઇ ખુલ્લું પડી જવાનો ડર આ બધું જ તમારી વિરુદ્ધ કામ કરી શકે છે. ભારતમાં ધુતારાઓ પોતાનો સકંજો મજબૂત કરી રહ્યા છે ત્યારે ચેતતો નર સદા સુધી વાળું લૉજિક જ કામ કરશે, એ ચોક્કસ. સૌથી અગત્યની બાબત છે કે લાલચમાં ન ફસાવું કારણ કે લોભિયા હોય ત્યાં ધુતારા ભૂખે ન મરે એ કહેવત દરેક છેતરાતો માણસ સાબિત કરે છે.
બાય ધી વેઃ
સૌથી વધારે સાઇબર ફ્રોડ્ઝ ચીનમાં થાય છે અને પછી વારો આવે છે રશિયાનો. સિક્યોરિટીને મામલે અંગ્રેજી ફિલ્મોમાં અવ્વલ નંબર દર્શાવાતા અમેરિકામાં સિક્યોરિટીમાં સૌથી વધારે છીંડા પડે છે. ભારતનો નંબર આ યાદીમાં ત્રીજા ક્રમાંકે છે અને બાકીના દેશોમાં બ્રાઝિલ, ઇરાન, નાઇજિરિયા, જર્મની, વિએટનામ, પોલેન્ડ અને યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સનો સમાવેશ થાય છે. ભારતમાં 2021માં જ સાઇબરક્રાઇમના 52,000થી વધુ કેસિઝ નોંધાયા છે. પૈસા અને આબરુ આ બન્ને બાબતે સૌથી વધે છેતરપીંડી થાય છે એ સમજીને સાઇબર વિશ્વમાં તમારે કેવી અને કેટલી ફૂટપ્રિન્ટ છોડવી છે તે નક્કી કરવું અનિવાર્ય છે.
પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 08 ઑક્ટોબર 2023
