પાંસઠ હજાર લોકોએ બ્રિટિશ સરકારને લેખિત અરજી શા માટે કરી?
પ્રજા તણો જોસ્સો બહુ જામ્યો, કોણ પરમ તે પાપી,
જેણે આ બે બાળાઓની જિંદગી નાખી કાપી.
હા, મુંબઈના લોકોનો જોસ્સો બહુ જામ્યો હતો. એટલે સરકારી જવાબથી તેમને સંતોષ થયો નહિ. એટલે મુંબઈના ગવર્નર લોર્ડ હેરિસને અરજી મોકલવાનું નક્કી થયું. તેના પર માત્ર પારસીઓ જ નહિ, હિંદુ, મુસ્લિમ, યહૂદી, યુરોપિયન નાગરિકોએ પણ સહીઓ કરી. કુલ ૪૫,૦૦૦ સહી એકઠી થઈ! ૧૮૯૧ના જૂનની ૨૭મી તારીખે સરકારને મોકલાયેલી એ અરજીમાં આ ખટલા અંગે નવેસરથી વિચાર કરવા માટે એક કમિશનની નિમણૂક કરવાની માગણી રજૂ કરવામાં આવી હતી. ચોથી જુલાઈએ સરકારે તેનો જવાબ આપતો ઠરાવ બહાર પાડ્યો હતો. તેમાં જણાવ્યું હતું કે રાજાબાઈ ટાવર કેસમાં (નોંધ્યું? સરકારે ‘ખૂન’ શબ્દ કાઢી નાખ્યો) મુંબઈના પ્રજાજનોના ઘણા મોટા વર્ગની લાગણીઓ સરકાર સમજી શકે છે અને તેની કદર કરે છે. આ બનાવમાં સંડોવાયેલી બે છોકરીઓના કુટુંબીજનો પ્રત્યે સરકાર સહાનુભૂતિ ધરાવે છે. અને એટલે આ અરજીમાં કરેલી રજૂઆત વિષે સરકારે ગંભીરતાપૂર્વક વિચાર કર્યો છે. પણ આ બાબત અંગે એક કમિશનની નિમણૂક કરવાની માગણી સ્વીકારવાનું સરકારને યોગ્ય લાગતું નથી. કારણ ભવિષ્યમાં આ ખટલો બોમ્બે હાઈ કોર્ટમાં નહિ જ જાય એવી ખાતરી નથી. અને જો તેમ થાય તો એ વખતે કમિશનની કામગીરી બોમ્બે હાઈકોર્ટના કામમાં અડચણરૂપ બને એવો પૂરો સંભવ છે. વળી જો હાઈ કોર્ટ અને કમિશન જુદા જુદા નિષ્કર્ષ પર આવે તો હાઈ કોર્ટના નિર્ણયની અવમાનના કરવાનો ગુનો કમિશન દ્વારા થયો ગણાય. પોલીસના માણસોએ, અને ખાસ કરીને સુપરીન્ટેન્ડન્ટ મેકડેરમોટે તપાસ દરમ્યાન પોતાનું વલણ બદલ્યું હતું એમ નિવેદનમાં કહેવાયું છે. પણ આવા કિસ્સાઓમાં સાધારણ રીતે પોલીસ શરૂઆતમાં એક શક્યતા સ્વીકારીને ચાલે છે, અને પુરાવાઓ ભેગા કરે છે. એ કર્યા પછી જો અગાઉની ધારણા બદલવાની જરૂર જણાય તો તેમ કરે છે. જ્યાં સુધી સજ્જડ પુરાવાને આધારે અનુમાન યોગ્ય ન ઠરે ત્યાં સુધી તે નિર્ણય કે નિષ્કર્ષ બની શકે નહિ. અને તો પોલીસે પોતાનો અભિપ્રાય બદલવાનું જરૂરી બને છે. આવું ઘણા કિસ્સાઓમાં બનતું હોય છે. આ ખટલો તેમાં અપવાદરૂપ નથી. એટલે હાલને તબક્કે કમિશનની નિમણૂક કરવાનું સરકારને જરૂરી કે યોગ્ય લાગતું નથી.
પણ મુંબઈના લોકોને મુંબઈ સરકારના આ જવાબથી સંતોષ ન થયો. એટલે આ મામલા અંગે એક અરજી ગ્રેટ બ્રિટન મોકલવાનું નક્કી થયું. આ અરજી પર કેટલા લોકોએ સહી કરી હશે?
હિંદુ : પુરુષ ૧૮,૦૨૭, સ્ત્રી ૩; પારસી: પુરુષ ૧૬,૯૬૫, સ્ત્રી ૪,૪૦૬; મુસ્લિમ: પુરુષ ૫,૦૨૯, સ્ત્રી ૧૮; ખ્રિસ્તી: પુરુષ ૧,૬૬૬, સ્ત્રી ૨૦; યહૂદી: પુરુષ ૩૨. કુલ ૪૬,૧૬૬. ઉપરાંત એ અરજી પર મુંબઈ બહાર વસનારા ૧૯,૬૬૮ લોકોએ સહી કરી હતી. એટલે કે કુલ આંકડો થયો ૬૫,૮૩૪! હિન્દુસ્તાનના વહીવટ અંગે જેનો નિર્ણય છેવટનો ગણાય તે હિન્દુસ્તાનને લગતી બાબતોના પ્રધાનને આ અરજી મુંબઈ સરકાર મારફત પહોંચાડાઈ. તેનો જવાબ એ પ્રધાને મુંબઈ સરકારને મોકલ્યો જેને આધારે ૧૮૯૩ના જાન્યુઆરીની ત્રીજી તારીખે મુંબઈ સરકારે અરજદારોને જવાબ મોકલ્યો. એમાં જણાવ્યું હતું:
મુંબઈ સરકાર મારફત અમને મુંબઈ ઈલાકાના મોટી સંખ્યાના નાગરિકોની અરજી મળી છે. તે અંગે અમે પૂરતી સહાનુભૂતિપૂર્વક વિચાર કર્યો છે. બંને મરનાર છોકરીઓના કુટુંબને અને મુંબઈ ઇલાકાના લોકોને આ અંગે અમે દિલસોજી પાઠવીએ છીએ. અરજદારોએ જણાવ્યું છે કે આ કેસમાં મુંબઈની પોલીસે જે રીતે કામ ચલાવ્યું છે તેથી તેમને સંતોષ નથી. અને એટલે આ આખા મામલાની ફેરતપાસ કરવા માટે નવેસરથી એક કમિશન નીમવામાં આવે. અરજદારોની અરજી સાથે જ મુંબઈ સરકારે પોતાનો ખુલાસો પણ અમને મોકલ્યો છે. અરજદારોની અરજી અને મુંબઈ સરકારનો ખુલાસો, બંને, અમે ધ્યાને લીધા છે. અને તે અંગે અત્રેની કાઉન્સિલમાં જરૂરી ચર્ચા-વિચારણા કરવામાં આવી હતી. મરનાર બંને છોકરીઓ, તેમનાં કુટુંબીજનો અને બોમ્બે પ્રેસિડેન્સીના મોટી સંખ્યાના લોકોની સાથે કાઉન્સિલે પણ પૂરેપૂરી હમદર્દી બતાવી હતી. પણ જ્યાં સુધી અરજદારોની માગણીને લાગેવળગે છે ત્યાં સુધી આ આખા મામલાની ફેરતપાસ કરવા માટે કમિશનની નિમણૂક કરવાનું અમને વાજબી કે જરૂરી લાગતું નથી. મુંબઈ સરકારે પણ અરજી સાથે મોકલેલા પત્રમાં આ પ્રમાણેનો અભિપ્રાય વ્યક્ત કર્યો છે. અને કાઉન્સિલના સભ્યો તથા હું પોતે એ અભિપ્રાય સાથે મળતા થઈએ છીએ અને આ મામલાની ફેરતપાસ કરવા માટે કમિશન નીમવાનો નિર્ણય લઇ શકતા નથી. અમારો આ નિર્ણય અરજદારોને જણાવવા માટે અમે મુંબઈ સરકારને આદેશ આપીએ છીએ.
અરદેશર ગોદરેજ
આ કેસ ચાલતો હતો તે દરમ્યાન બચુબાઈના પતિ અરદેશર ગોદરેજે સતત મૌન ધારણ કરી રાખ્યું હતું. પણ પછી ૧૮૯૧ના ઓગસ્ટની ૨૮મી તારીખે ‘ટાઈમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા’માં પ્રગટ થયેલા એક પત્રમાં તેમણે જણાવ્યું કે બચુબાઈએ આપઘાતનો વિચાર પણ કરવો પડે એવા કોઈ જ સંજોગો નહોતા. તેમનું લગ્નજીવન પૂરેપૂરું સુખી હતું. આ મામલાની જે રીતે તપાસ કરવામાં આવી અને કેસ ચલાવવામાં આવ્યો તે અંગે પણ તેમણે અસંતોષ વ્યક્ત કર્યો. એ વખતે મુંબઈનાં બે અગ્રણી ગુજરાતી અખબાર એકમેકના કટ્ટર વિરોધી, બલકે દુ:શ્મન. એકનું વલણ ગોદરેજ તરફી હતું. એટલે બીજા છાપાએ તેનાથી ઊલટું વલણ અપનાવ્યું. તેણે જણાવ્યું કે મરનાર બંને છોકરીઓ અક્ષતયોનિ હતી એમ પોસ્ટમોર્ટમ રિપોર્ટમાં જણાવવામાં આવ્યું છે. પણ બંને હતી તો પરણેલી. એટલે લગ્નજીવન સંતોષકારક નહોતું અને પોતાને સંતાન નહોતું એટલે બંને છોકરીઓએ આપઘાત કર્યો. કેરાવાલા નામના કોઈ શખ્સનો હવાલો આપીને એમ પણ જણાવાયું કે બીજાં કેટલાંક કારણોસર પણ બંને પતિપત્ની વચ્ચે ખટરાગ હતો. અરદેશરે પોતાના પત્રમાં કહ્યું કે આ કેરાવાલાને અમારા કુટુંબમાંથી કોઈ ઓળખતું પણ નથી. અને તેણે આવી વાહિયાત વાતો શા માટે વહેતી કરી છે તે અમને સમજાતું નથી. આ પત્રમાં અરદેશરે એમ પણ જણાવ્યું કે આ આખા મામલાની પોલીસે જે રીતે તપાસ કરી અને ખટલો ચલાવ્યો તે રીત અમને સંતોષકારક લાગી નથી. પણ તે અંગે વધુ ટીકાટિપ્પણી કરવાનું મને યોગ્ય લાગતું નથી.
મુંબઈ પોલીસ, અદાલત, મુંબઈ સરકાર, અને ગ્રેટ બ્રિટનમાં બેઠેલા સર્વોચ્ચ પ્રધાન, બધાએ માની લીધું કે આ મામલો ખૂનનો નહોતો. તો આ મામલો હતો શેનો? એ કોઈએ તો જવાબ આપ્યો નહિ. પણ આપણે જરા વિચારીએ. પહેલી શક્યતા, અકસ્માત. પણ ટાવરના જે માળ પરથી બંને છોકરીઓ નીચે પટકાઈ એ માળના કઠેરા તો સાબૂત હતા. તો છોકરીઓ નીચે પટકાઈ શી રીતે? છતાં માની લઈએ કે આ બનાવ અકસ્માતનો હતો. તો બંને છોકરીઓ એક સાથે નીચે પટકાય. એક પછી એક નહિ. અને જેટલા સાક્ષીઓએ જુબાની આપી તે બધાએ કહ્યું કે પહેલાં બચુબાઈ અને પછી પીરોજબાઈ પટકાઈ હતી. જો આ કિસ્સો અકસ્માતનો હોય તો આમ બનવું મુશ્કેલ. બીજી શક્યતા: આપઘાત. પણ પહેલું તો એ કે બંને છોકરીઓ સુખી ઘરની હતી. તેમનાં લગ્નજીવનમાં પણ કશો ખટરાગ નહોતો. કોઈ એવી આફતમાં પણ ફસાઈ નહોતી કે જેમાંથી બહાર આવવાનો એકમાત્ર રસ્તો આપઘાત હોય. છતાં, ધારી લઈએ કે આ આપઘાતનો કિસ્સો હતો. પણ જો બંનેએ સાથે મળીને આપઘાતનો નિર્ણય લીધો હોય તો બંને ટાવર પરથી એક સાથે કૂદી પડે, કદાચ એકબીજાનો હાથ પકડીને. પણ અહીં તો બંને છોકરીઓ એક પછી એક પટકાઈ છે. અને આ બનાવ બન્યો ત્યારે બે કે ત્રણ પુરુષો ટાવરના એ જ માળ પર હાજર હતા. તો તેમણે છોકરીઓને આપઘાત કરતાં વારી નહિ હોય?
કદાચ આમ બન્યું હોય: બંને છોકરીઓ ટાવર પર પહોંચી તે પછી તરત માણેકજી અસલાજી અને તેનો સાથીદાર પણ ત્યાં પહોચ્યા હોય. છોકરીઓને એકલી જોઈને બંને પુરુષોએ પહેલાં ઠઠ્ઠા મશ્કરી કરી હોય. પછી અડપલાં કર્યા હોય. બંને છોકરીઓએ તેમનો સામનો કરવાનો પ્રયત્ન કરવાથી તેમના શરીરના જુદા જુદા ભાગો પર ઈજા થઇ હોય. (પોસ્ટ મોર્ટમ રિપોર્ટમાં આવી ઈજાઓનો ઉલ્લેખ છે.) બંને અથવા એક પુરુષે પહેલાં બચુબાઈ પર બળાત્કારનો પ્રયત્ન કર્યો હોય. એ પ્રયત્નને નિષ્ફળ બનાવવા બચુબાઈએ ટાવર પરથી નીચે ઝંપલાવ્યું હોય. એટલે ટેકનિકલી એને ખૂન ગણાવી ન શકાય. આ બધું બન્યું ત્યારે પીરોજબાઈ હાજર હતી. જે કાંઈ અણધાર્યું બન્યું તેના આઘાતની કળ વળે તે પહેલાં બંને પુરુષોએ ભેગા મળીને તેને ટાવર પરથી નીચે ફેંકી હોય. પણ કેમ? કારણ ટાવર પર જે કાંઈ બન્યું તેની એકમાત્ર ચશ્મદીદ ગવાહ હતી પીરોજબાઈ. એટલે બંને હુમલાખોરોએ બળજબરીથી તેને ટાવર પરથી નીચે ફેંકી હોય.
અલબત્ત, આ માત્ર અનુમાનો છે. સાચી હકીકત તો હવે ક્યારે ય બહાર આવશે નહિ. એટલે પેલા ‘દિલજાન’ કવિના શબ્દો સાથે આ ગમખ્વાર ઘટનાની વાત પૂરી કરીએ :
ધન્ય વનીતા! વફાદાર રહી નામ અમર બસ કીધું,
જગથી ગઈ, પણ જિંદગીમાં તમ નામ મહત્તમ કીધું.
અરદેશર અને પીરોજશાહ ગોદરેજનાં માનમાં બહાર પડેલી ટપાલ ટિકિટ
ફૂટ નોટ : બચુબાઈના પતિ અરદેશર ગોદરેજ તે આજના ગોદરેજ ઉદ્યોગ સમૂહના સ્થાપક. બચુબાઈ સાથેનું લગ્નજીવન માંડ એકાદ વરસનું. પણ પછી અરદેશરે ક્યારે ય બીજાં લગ્ન કર્યાં નહિ. સંતાન નહિ, એટલે ગોદરેજ કંપનીઓનો ભાર પોતાની હયાતીમાં જ ભાઈ પીરોજશાહ ગોદરેજને સોંપી દીધો.
e.mail : deepakbmehta@gmail.com
XXX XXX XXX
પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 29 માર્ચ 2025
