જ્યારે મુંબઈમાં નહોતા મોલ કે નહોતાં શોપિંગ સેન્ટર
કચક્ક્ડાની ચૂડી : કચક્ક્ડું એટલે પ્લાસ્ટિકનું પૂર્વજ
જ્યારે મુંબઈમાં રેડી મેડ કપડાંનું ચલણ નહોતું
અલી ઓ રે,
બજાર વચ્ચે બજાણિયો
જોને બજાવે ઢોલ,
કેમ સહ્યું જાય રે લોલ!
અવિનાશ વ્યાસનો આ ગરબો એક જમનામાં ખૂબ જાણીતો – જ્યારે બજાર જવું એ એક નાનકડા ઉત્સવ જેવું મનાતું. ૭૦-૮૦ વરસ પહેલાંના મુંબઈમાં નહોતા મોલ કે નહોતાં શોપિંગ સેન્ટર. હા, બે ડિપાર્ટમેન્ટલ સ્ટોર હતા – ઇવાન્સ ફ્રેઝર અને વ્હાઈટ-વે લુડલો. પણ બંને આમઆદમીની પહોંચની બહારના. ત્યાં તો જાય કાં અંગ્રેજ સાહેબો, કે પછી માલેતુજાર શેઠિયાઓ. હા, દેશીઓ માટે એક સ્ટોર હતો ખરો, પણ એ ય કોટ વિસ્તારમાં. ‘વોકલ ફોર લોકલ’ની બૂમો જ્યારે પડતી નહોતી ત્યારે, છેક ૧૯૦૫ના ડિસેમ્બરની ૧૧મી તારીખે લોકમાન્ય બાળ ગંગાધર ટિળકે બોમ્બે સ્વદેશી કોઓપરેટીવ સ્ટોરનું ઉદ્ઘાટન કર્યું હતું. તેના નામ પ્રમાણે માત્ર સ્વદેશી વસ્તુઓ જ ત્યાં વેચાતી. આજે ય એ સ્ટોર છે તો ખરો, પણ હવે તે ‘સ્વદેશી’ નથી રહ્યો એટલે તેના નામમાંથી એ શબ્દ પણ કાઢી નખાયો છે.
ભુલેશ્વર સ્ટ્રીટ
આપણી બજાર એટલે ભૂલેશ્વર કે ક્રાફર્ડ માર્કેટ, કે દાદર-ભાયખલાની બજાર. બપોરના ત્રણ સાડા ત્રણ થાય કે પડોશણોની નાની-મોટી ટોળી બજારે જવા નીકળી પડે. હજી પ્લાસ્ટિક દેવ સર્વવ્યાપી બન્યા નહોતા એટલે દરેકના હાથમાં કપડાની બે-ત્રણ થેલી. મોટે ભાગે કોઈ સાબુની કે તુવેર દાળની કે બીજી કોઈ વસ્તુની જાહેર ખબરવાળી. રૂમાલમાં વીંટીને કે કપડાના બટવામાં દસ દસ રૂપિયાની બે-ત્રણ નોટ ને બે આના, ચાર આનાના બે ચાર સિક્કા. ચામડાનું પાકીટ કે પર્સ લગભગ કોઈની પાસે ન હોય. ગુજરાતી ઢબે પહેરેલી સાડી. કોઈ નવી વહુવારુ બહુ હિંમતવાળી હોય તો બંગાળી ઢબે સાડી પહેરી હોય, જે બીજા દિવસની કૂથલીનો વિષય બની શકે. કપાળની વચ્ચોવચ્ચ મોટો લાલ ચાંદલો. કોઈકે માથામાં વેણી કહેતાં ચમરી નાખી હોય. મોગરાના ગજરા આજ જેટલા પોપ્યુલર નહોતા થયા. બલકે તેનો સંબંધ ‘નાચનારીઓ’ સાથે હતો. પીળા ચંપા – સોનચંપાની કે બોરસલ્લીનાં ફૂલની વેણી પણ ફેશનમાં. બંને સૂકાઈ જાય જલદી, પણ એ વખતની ગૃહિણીઓની જેમ સૂકાઈ જાય છતાં સુગંધ ફેલાવતી રહે. બંને હાથમાં રણકાર કરતી કાચની લાલ, લીલી, પીળી, કિરમજી બંગડીઓ. તો વળી કોઈ નવી વહુઆરુએ કવિ વિનોદ જોશીના ગીતની નાયિકાની જેમ કચક્ક્ડાની ચૂડી પહેરી હોય – કાંડું કૂણું માખણ જેવું હોય કે નય હોય. આ કચકડું કે બેકેલાઈટ એ આજના પ્લાસ્ટિકનું પૂર્વજ. પગમાં બે પટ્ટીના ચંપલ, મોટે ભાગે ફૂટ પાથ પરના ફેરિયા પાસેથી ખરીદેલા.
ભુલેશ્વર કબૂતરખાના
તાજું, લીલુંછમ્મ શાક ખરીદવું હોય તો જવું પડે ભુલેશ્વરની શાક ગલ્લી. ત્યાં રોજ બે વખત તાજું શાક આવે. વહેલી સવારે, અને બપોરે બે-ત્રણ વાગે. બપોરનું શાક આવે તે પહેલાં સવારનું વધેલું શાક દુકાનદારો સસ્તા ભાવે વેચી નાખે. એટલે કેટલાક તો બપોરે સાડા બાર-એકે ત્યાં શાક લેવા જાય. કિલો ભાઈ કે ગ્રામ બહેન હજી આવ્યાં નહોતાં. રતલ-શેરનાં માપ. એમાં ય તરાજુ નમતું જોખાવવાનું જ. કવિ રાજેન્દ્ર શુક્લની પંક્તિ યાદ આવે : ‘નમતું દીઠું નેણતરાજુ.’ બે-ત્રણ રૂપિયાનું શાક લીધું હોય તો દુકાનદાર લીલો મસાલો, એટલે કે આદુ, કોથમીર, મરચાં, લીમડો થોડો મફતમાં આપે! લાલ કાંદા ભાગ્યે જ દેખાય, સફેદ કાંદાનું જ ચલણ. લાલ છાલનાં ‘મહાબળેશ્વરનાં’ બટેટાં હવે ભાગ્યે જ જોવા મળે. આજે હવે મોટાં, પીળી છાલનાં રોબસ્ટા કેળાનું રાજ ચાલે છે. એ વખતે લીલી છાલનાં કેળાનું ચાલતું. લાલ છાલનાં કેળાં આજે શોધવા જવું પડે. ત્યારે એવું નહોતું. શિયાળામાં શાક બજાર સુરતી પાપડી, રવૈયાં, કંદથી ઊભરાતી હોય. સાથે લીલું લસણ પણ ખરું. શાક ગલ્લીની બહાર ફૂટપાથ પર બેસીને બાઈઓ સુરતી પોંક વેચતી હોય. કોઈક તાજાં ફાલસાં વેચે. કેરીની સીઝનમાં હાફૂસ અને પાયરી મળે. આજની જેમ દેશ-પરદેશની અનેક જાતની કેરી નહિ.
ભુલેશ્વરની ફૂલ ગલ્લી
શાક-પાંદડું લીધા પછી સવારી ઊપડે દાણાવાળાની દુકાને. આજની જેમ પ્રી-પેક્ડ કશું ન મળે. કાચની બરણીઓ, એલ્યુમીનિયમનાં ઘમેલાં, કે શણની ગુણોમાં અનાજ, કઠોળ, મસાલા, સૂકો મેવો વગેરે ભરેલું પડ્યું હોય. ઘઉં મળે પણ ઘઉંનો લોટ નહિ. એ તો જાતે જ ચક્કી પર ઘઉં લઈ જઈ દળાવવાનો. દુકાનદાર જાણીતો હોય તો ય ભાવતાલ તો કરવાના જ. ગયે વખતે તમે આપેલી ફલાણી વસ્તુ બરાબર નહોતી એવી ફરિયાદ પણ કરવાની જ. માગો તે વસ્તુ છાપાના કાગળમાં કાચી દોરીથી બાંધીને આપે. કેટલીક વસ્તુઓ માટે એ જ કાગળની બનેલી કોથળીઓ વપરાય. છાપાંની શાહી કે કોથળી બનાવવામાં વપરાટી મોરથૂથું(કોપર સલ્ફેટ)વાળી લાહી સ્વાસ્થ્ય માટે હાનીકારક છે એની ત્યારે કોઈને દરકાર નહોતી. ભૂલેશ્વરમાં જ, શાક ગલ્લીથી થોડે દૂર, ફૂલ ગલ્લી. અને તે પણ એક નહિ, બે. એક નાની અને બીજી મોટી. નાની ખૂબ સાંકડી, છતાં બંને બાજુ દુકાનોની હાર. તેમાં હાર, તોરણ, ગુલદસ્તા (આજના બૂકે) વગેરે મળે. મોટી ફૂલ ગલ્લીમાં મોટે ભાગે જાતજાતનાં ફૂલ છુટ્ટાં મળે, જથ્થાબંધ. ત્યારે, અને આજે પણ. ફરક એટલો કે વાંસની ટોપલીની જગ્યા પ્લાસ્ટિકની બાસ્કેટે લીધી છે. એ વેચાય વજન પર નહિ, પણ ‘ધડી’ પર. આ ‘ધડી’ એટલે ચોક્કસ માપનું પાત્ર. એક ધડી ગલગોટા એટલે એવું એક પાત્ર ભરીને ગલગોટા. ઘરમાં પૂજા કે સત્યનારાયણની કથા હોય ત્યારે એ ફૂલ ગલ્લીમાંથી છૂટાં ફૂલ લાવવાનાં.
એવી જ રીતે વારતહેવારે ભૂલેશ્વરની મીઠાઈની દુકાનોમાંથી મીઠાઈ લાવવાની : શીખંડ, બાસુંદી, લાડુ, બરફી, પેંડા, નાળિયેરપાક, વગેરે. દેશને આઝાદી મળી તે પછી થોડાં વરસ ‘ત્રિરંગી બરફી’ ખાસ્સી પોપ્યુલર થયેલી. આ મીઠાઈઓમાં ચારોળી છુટ્ટે હાથે વપરાતી, જે આજે બહુ ઓછી જોવા મળે છે. ખાવાપીવાની બીજી વસ્તુઓની જેમ મીઠાઈમાં પણ વિવિધતા ઓછી. બંગાળી કે પંજાબી મીઠાઈ દુકાનોમાં ભાગ્યે જ જોવા મળે. દૂધીનો હલવો મળે, પણ ગાજરનો નહિ. ગુલાબ જાંબુ મળે, પણ રસગુલ્લાં નહિ. કલકત્તાની એક જાણીતી કંપનીના પતરાના ટીનમાં પેક કરેલા રસગુલ્લાં વેચાવા લાગ્યાં પછી એ પોપ્યુલર થયાં. શિયાળામાં આ જ દુકાનો જુદી જુદી જાતના ‘પાક’ વેચે. પણ ઉનાળામાં કેરીનો તૈયાર રસ વેચી શકાય એવું સપનું ય કોઈ દુકાનદારને ત્યારે આવ્યું નહોતું. અને હા, ઘરે પાછા જતાં પહેલાં દાતણવાળી પાસેથી એક-બે આનાનાં દાતણ લેવાનું ભૂલાઈ જાય તો તો સાસુમાની વઢ જ ખાવી પડે ને!
બજાર આવતાં-જતાં રસ્તામાં વાતોની ધાણી ફૂટે તેમાં સાસુ નામની ભોંય ચકરીની વાતો તો હોય જ. પોતાની નહિ, તો પડોશણ (જે ગેરહાજર હોય) તેની સાસુ. અલાણાની છોકરી ભાગી ગઈ કે ફલાણાનો છોકરો ‘આડી લાઈને’ ચડી ગયો છે એવી નિર્દોષ માહિતીની આપ-લે થતી રહે. બજાર આવતાં-જતાં બહારનું ખાવાનું મન તો થાય, પણ ખવાય નહિ. કારણ એક તો, ‘સારા ઘરનાં બૈરાં’ ફૂટપાથ પર ઊભા રહીને ખાય નહિ. ને બીજું વધારે વ્યવહારુ કારણ એ કે ઘરે જઈને વરને કે ઘરના બીજા કોઈ પુરુષ વડીલને પાઈએ પાઈનો હિસાબ આપવાનો હોય.
તાંબા કાંટાની દુકાનમાં તાંબાનાં વાસણો
આજે તો રોજિંદા વપરાશની જ નહિ, કમ્ફર્ટ અને લક્ઝરીની વસ્તુઓ પણ લગભગ દરેક વિસ્તારમાં મળી રહે છે. અગાઉ એવું નહોતું. સોના-ચાંદી-હીરાના દાગીના (‘ઘરેણાં’ શબ્દ ત્યારે ઓછો વપરાતો) લેવા તો ઝવેરી બજાર જ જવું પડે. રસોડામાં વાપરવા માટે કે કોઈને ભેટ આપવા માટે વાસણો લેવાં છે? ચાલો તાંબા કાટા. તાંબા, પિત્તળ, એલ્યુમિનિયમનાં વાસણોની દુકાનોની લાંબી હાર. કયાં વાસણ ખરીદવાનાં છે એ નક્કી થઈ જાય પછી દરેક વાસણ પર – નાની ચમચી સુધ્ધાં પર – નામ કોતરાવવાનું. એ માટેનું ઇલેક્ટ્રિકથી ચાલતું મશીન તો પછી આવ્યું. પહેલાં તો એ કામ હાથથી ચાલતા ખાસ સાધન વડે થતું. ખરીદવા ભલે બૈરાં ગયાં હોય, નામ તો પતિનું કે સંયુક્ત કુટુંબ હોય તો સસરાનું જ લખાવાય. જે સ્ત્રી રોજેરોજ એ વાસણ વાપરે તેનું નામ લખાવાય નહિ. પતિનું નામ લખાવવાનું હોય તો ઘણી વાર બાઈ બોલતાં અચકાય. એટલે દુકાનદાર કાગળ-પેન્સિલ ધરે. વાંકાચૂકા અક્ષરે નામ લખાય. પછી એ કોતરાય.
રેડી મેડ કપડાંનું ચલણ નહિ જેવું. હા, નાના છોકરા માટે બાબા સૂટ કે બેબી માટે ફરાક મળે. પણ મોટેરાંનાં કપડાં તો દરજી પાસે જ સીવડાવાય. એ માટેનું કાપડ ખરીદવા મૂળજી જેઠા કે મંગળદાસ કે સ્વદેશી માર્કેટ જાવાનું. સંયુક્ત કુટુંબ હોય તો છોકરા-છોકરીનાં કપડાં માટે એક જ કાપડના તાકા ખરીદાય. પરમસુખના ધોતી જોટા અને લક્ષ્મીવિષ્ણુની સાડીઓ ડઝનને હિસાબે ખરીદાય. અને હા, એ વખતે ટેરીલીન કે ટેરી કોટનને આવવાને વાર હતી. એટલે રોજ પહેરવા માટે બધું કોટન કપડું જ વપરાય.
હાર્ડ વેર કે ઇલેક્ટ્રિકનો સામાન ખરીદવો છે? પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટ પાસેની લુહાર ચાલમાં મળે. કાચનાં વાસણની દુકાનો ક્રાફર્ડ માર્કેટની આસપાસ. જૂન મહિનામાં સ્કૂલો ખૂલે તે પહેલાં અબ્દુલ રહેમાન સ્ટ્રીટ પરથી નોટબુક, તેને ચડાવવાના પૂંઠાના બ્રાઉન પેપર, પેન્સિલ, રબર (ઇરેઝર), પેન્સિલ છોલવાના સંચા, કમ્પાસ બોક્સ, વગેરે ઘરનું કોઈ મોટેરું લઈ આવે. જેણે એ રોજ વાપરવાનાં એને સાથે લઈ જવાની જરૂર ભાગ્યે જ કોઈને જણાય. બાળકોને સાથે ન લઈ જવાનું બીજું પણ એક કારણ. એ જ રસ્તા પર જાતજાતનાં દેશી-વિદેશી રમકડાંની દુકાનો. એ જોઇને બાળક લેવાની હઠ કરે અને ના પાડવી પડે એના કરતાં બાળકોને સાથે ન લઈ જવા એ જ બહેતર!
એ જમાનાનાં રમકડાં વિષે વધુ વાત આવતા શનિવારે.
e.mail : deepakbmehta@gmail.com
xxx xxx xxx
પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 13 નવેમ્બર 2021
